Strony od ...9-24... - Starostwo Powiatowe w Sztumie

Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
1. WPROWADZENIE
PostĊpujący wielowiekowy rozwój cywilizacyjny, któremu towarzyszyáo niekontrolowane korzystanie
z dóbr przyrody, doprowadziá do znacznej degradacji Ğrodowiska naturalnego. Efektem tego procesu
byáo nie tylko zanieczyszczenie poszczególnych komponentów Ğrodowiska, ale takĪe wyczerpywanie
siĊ zasobów surowcowych, giniĊcie gatunków zwierząt i roĞlin oraz pogorszenie stanu zdrowia
ludnoĞci na terenach przeobraĪonych na niespotykaną dotychczas skalĊ. W Polsce do lat 90-tych XX
wieku Ğrodowisko byáo uwaĪane za Ĩródáo surowców oraz rezerwuar odpadów i zanieczyszczeĔ. Takie
podejĞcie spowodowaáo degradacjĊ wielu komponentów Ğrodowiska (powietrz, wody, gleby i grunty,
szata roĞlinna) i na wielu obszarach kraju groziáo wrĊcz katastrofą ekologiczną. Razem z przemianami
ustrojowymi podejĞcie takie zaczĊáo ulegaü zmianom i obecnie przyjmuje siĊ, Īe jednym z
najwaĪniejszych praw czáowieka jest prawo do Īycia w czystym Ğrodowisku. Gwarantuje to
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, która stanowi, Īe Rzeczpospolita Polska zapewnia
ochronĊ Ğrodowiska kierując siĊ zasadą zrównowaĪonego rozwoju.
ZrównowaĪony rozwój wiąĪe siĊ z prowadzeniem szerokiej dziaáalnoĞci gospodarczej i spoáecznej
przy jednoczesnym niedopuszczeniu do dalszej degradacji Ğrodowiska naturalnego oraz
z podejmowaniem dziaáaĔ zmierzających do restytucji zniszczonych elementów Ğrodowiska. Istota
zrównowaĪonego rozwoju polega zatem na pokryciu obecnych potrzeb bez ograniczania moĪliwoĞci
rozwoju przyszáym pokoleniom.
Ochrona Ğrodowiska jest obowiązkiem wáadz publicznych, które poprzez swoją politykĊ powinny
zapewniü bezpieczeĔstwo ekologiczne. Powiaty naleĪą do wáadz publicznych, zatem takĪe na nich
spoczywa obowiązek wykonywania zadaĔ z zakresu ochrony Ğrodowiska oraz odpowiedzialnoĞü za
jakoĞü Īycia mieszkaĔców. Dodatkowym wyzwaniem staáo siĊ czáonkostwo w Unii Europejskiej oraz
związane z nim wymogi – wdroĪenie unijnych przepisów i osiągniĊcie standardów UE w zakresie
ochrony Ğrodowiska.
EfektywnoĞü dziaáaĔ z zakresu ochrony dziedzictwa przyrodniczego zaleĪy przede wszystkim od
polityki i rozwiązaĔ przyjĊtych na szczeblu lokalnym oraz od pozyskania zainteresowania
i zrozumienia ze strony spoáecznoĞci lokalnych. Dziaáania takie, aby byáy skuteczne, muszą byü
prowadzone zgodnie z opracowanym uprzednio programem, sporządzonym na podstawie wnikliwej
analizy sytuacji dla danego rejonu. Zadanie takie ma speániaü wieloletni program ochrony Ğrodowiska.
2. CELE I ZAKRES PROGRAMU
Program ochrony Ğrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 – 2011 jest dokumentem
planowania strategicznego, wyraĪającym cele i kierunki polityki ekologicznej samorządu powiatu
sztumskiego i okreĞlającym wynikające z nich dziaáania. Program obejmuje horyzont czasowy lat
2004 – 2011, z podziaáem na okresy: krótkoterminowy 2004 – 2007 i Ğrednioterminowy 2008 – 2011.
Program ochrony Ğrodowiska dla powiatu sztumskiego przedstawia:
-
aktualny stan Ğrodowiska i gáówne przyczyny tego stanu,
najwaĪniejsze problemy z zakresu ochrony Ğrodowiska,
prognozowane zmiany w zakresie ochrony Ğrodowiska oraz wymagane zmiany w aspekcie
przepisów unijnych,
cele i zadania w ujĊciu krótko-, Ğrednio i dáugookresowym,
instrumenty prawne i ekonomiczne niezbĊdne dla wdroĪenia Programu,
system monitoringu i zarządzania ochroną Ğrodowiska.
Sam program nie jest dokumentem stanowiącym, ingerującym w uprawnienia poszczególnych
jednostek administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotów uĪytkujących Ğrodowisko. NaleĪy
9
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
jednak oczekiwaü, Īe poszczególne jego wytyczne i postanowienia bĊdą respektowane i uwzglĊdniane
w planach szczegóáowych i dziaáaniach inwestycyjnych w zakresie ochrony Ğrodowiska.
Tak ujĊty Program bĊdzie wykorzystywany jako:
-
gáówny instrument strategicznego zarządzania powiatem w zakresie ochrony Ğrodowiska,
dokument koordynujący poszczególne dziaáania związane z ochroną Ğrodowiska,
podstawa tworzenia programów operacyjnych i zawierania kontraktów z innymi jednostkami
administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi,
pomoc w wyborze decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez róĪne podmioty i instytucje,
instrument do dziaáaĔ edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych powiatu,
przesáanka konstruowania budĪetu powiatu na poszczególne lata,
ukáad odniesienia zawierający wytyczne dla innych podmiotów polityki ekologicznej,
podstawa do ubiegania siĊ o fundusze celowe ze Ĩródeá krajowych i Unii Europejskiej.
Ponadto, cele i dziaáania proponowane w Programie ochrony Ğrodowiska posáuĪą do tworzenia
warunków dla takich zachowaĔ ogóáu spoáeczeĔstwa powiatu sztumskiego, które sáuĪyü bĊdą
poprawie stanu Ğrodowiska przyrodniczego. Realizacja celów wytyczonych w Programie powinna
spowodowaü polepszenie warunków Īycia mieszkaĔców przy zachowaniu walorów Ğrodowiska
naturalnego na terenie powiatu.
Zakáada siĊ, Īe ksztaátowanie polityki ekologicznej w powiecie bĊdzie miaáo charakter procesu
ciągáego, z jednoczesnym zastosowaniem metody programowania „kroczącego”, polegającej na
cyklicznym weryfikowaniu perspektywicznych celów w przekrojach etapowych i wydáuĪaniu
horyzontu czasowego Programu w jego kolejnych edycjach.
3. METODYKA
PROGRAMU
OPRACOWANIA
PROGRAMU
I
UWARUNKOWANIA
Jako punkt odniesienia dla programu ochrony Ğrodowiska przyjĊto aktualny stan Ğrodowiska oraz stan
infrastruktury ochrony Ğrodowiska na dzieĔ 31.12.2002 z uwzglĊdnieniem dostĊpnych danych za okres
2003 roku.
Sposób opracowania Programu zostaá podporządkowany metodologii wáaĞciwej dla planowania
strategicznego, polegającej na:
1.
2.
3.
4.
OkreĞleniu diagnozy stanu Ğrodowiska przyrodniczego w powiecie sztumskim, zawierającej
charakterystykĊ poszczególnych komponentów Ğrodowiska wraz z ich oceną;
OkreĞleniu konstruktywnych dziaáaĔ mających na celu poprawĊ stanu aktualnego
w zakresie ochrony Ğrodowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów dáugoi krótkoterminowych oraz kierunków dziaáaĔ wraz z opracowaniem programów operacyjnych dla
poszczególnych segmentów Ğrodowiska;
Przedstawieniu uwarunkowaĔ realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązaĔ prawnoinstytucjonalnych, Ĩródeá finansowania, systemu zarządzania Ğrodowiskiem i Programem;
OkreĞleniu zasad monitorowania efektów wdraĪania Programu.
ħródáami informacji dla Programu byáy materiaáy uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Sztumie,
UrzĊdów Gmin z terenu powiatu sztumskiego, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony ĝrodowiska w
GdaĔsku, Wojewódzkiego UrzĊdu Statystycznego, UrzĊdu Marszaákowskiego Województwa
Pomorskiego, a takĪe prace instytutów i placówek naukowo – badawczych z zakresu ochrony
Ğrodowiska oraz gospodarki odpadami, jak równieĪ dostĊpna literatura fachowa.
Zgromadzone
informacje
zostaáy
zweryfikowane
poprzez
ankietyzacjĊ,
wywiady
i sondaĪe. Do podmiotów gospodarczych z terenu powiatu rozesáano ankiety uwzglĊdniające szeroką
problematykĊ ochrony Ğrodowiska, z których wnioski zostaáy uwzglĊdnione w Programie.
10
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Przeprowadzono równieĪ badania ĞwiadomoĞci spoáecznej w zakresie zagadnieĔ ochrony Ğrodowiska,
w tym gospodarki odpadami
Koncepcja Programu oparta jest o zapisy nastĊpujących dokumentów:
Prawo ochrony Ğrodowiska z 27 kwietnia 2001 roku. Definiuje ono ogólne wymagania
w odniesieniu do programów ochrony Ğrodowiska opracowywanych dla potrzeb województw,
powiatów i gmin.
-
Polityka ekologiczna paĔstwa na lata 2003 – 2006 z uwzglĊdnieniem perspektywy na lata 2007
– 2010”. Zgodnie z zapisami tego dokumentu Program winien definiowaü:
- cele Ğredniookresowe do 2011 roku
- zadania na lata 2004 – 2007
- monitoring realizacji Programu
- nakáady finansowe na wdroĪenie Programu
Cele i zadania ujĊte zostaáy w nastĊpujących blokach tematycznych:
- cele i zadania o charakterze systemowym,
- ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne uĪytkowanie zasobów przyrody,
- zrównowaĪone wykorzystanie surowców,
- jakoĞü Ğrodowiska i bezpieczeĔstwo ekologiczne.
-
Program ochrony Ğrodowiska województwa pomorskiego. W dokumencie tym okreĞlono
dáugoterminową politykĊ ochrony Ğrodowiska dla województwa pomorskiego, przedstawiono
cele krótkoterminowe i sposób ich realizacji, okreĞlono sposoby zarządzania Ğrodowiskiem i
aspekty finansowe realizacji programu.
-
Wytyczne do sporządzania programów ochrony Ğrodowiska na szczeblu regionalnym
i lokalnym, które podają sposób i zakres uwzglĊdniania polityki ekologicznej paĔstwa
w programach ochrony Ğrodowiska oraz wskazówki, co do zawartoĞci programów.
W powiatowym programie powinny byü uwzglĊdnione:
x
x
zadania wáasne powiatu (pod zadaniami wáasnymi naleĪy rozumieü te przedsiĊwziĊcia, które
bĊdą finansowane w caáoĞci lub czĊĞciowo ze Ğrodków bĊdących w dyspozycji powiatu),
zadania koordynowane (pod zadaniami koordynowanymi naleĪy rozumieü pozostaáe zadania
związane z ochroną Ğrodowiska i racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych, które są
finansowane ze Ğrodków przedsiĊbiorstw oraz ze Ğrodków zewnĊtrznych, bĊdących w
dyspozycji organów i instytucji szczebla centralnego, bądĨ instytucji dziaáających na terenie
powiatu, ale podlegáych bezpoĞrednio organom centralnym).
4. CHARAKTERYSTYKA POWIATU
4.1 INFORMACJE OGÓLNE
Powiat sztumski poáoĪony jest we wschodniej czĊĞci województwa pomorskiego i jest jednym z 20
powiatów wchodzących w skáad tegoĪ województwa. Powierzchnia powiatu wynosi 731 km2 i jest
zamieszkiwana przez 42 043 osoby. Jednostki administracyjne wchodzące w skáad powiatu
sztumskiego to:
- Miasto i Gmina Sztum (powierzchnia 181 km2, liczba ludnoĞci – 17 901 osób),
- Miasto i Gmina DzierzgoĔ (powierzchnia 131 km2, liczba ludnoĞci – 9 665 osób),
- Gmina Mikoáajki Pomorskie (powierzchnia 92 km2, liczba ludnoĞci – 3 756 osób),
11
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
- Gmina Stary Targ (powierzchnia141 km2, liczba ludnoĞci – 6 620 osób),
- Gmina Stary DzierzgoĔ (powierzchnia 186 km2, liczba ludnoĞci – 4 101 osób).
Powiat sztumski posiada bardzo atrakcyjne poáoĪenie pod wzglĊdem rozwoju gospodarki i turystyki.
Dobra komunikacja z GdaĔskiem (75 km), Malborkiem (15 km), Olsztynem (115 km) czy Toruniem
(120 km) oraz poáoĪenie w samym centrum terenu, na którym zachowaáa siĊ duĪa iloĞü obiektów
historycznych, tworzy ze Sztumu dobrą bazĊ wypadową dla turystów. Niewątpliwą zaletą poáoĪenia
powiatu jest równieĪ bliskoĞü Mierzei WiĞlanej, na brzegach której kaĪdego lata swoje urlopy spĊdza
duĪa liczba krajowych i zagranicznych turystów. Dobre poáączenie z Kalingradem otwiera równieĪ
szansĊ na kontakty handlowe i turystyczne z Rosją. PoáoĪenie geograficzne oraz przychylnoĞü wáadz
lokalnych dla inicjatyw gospodarczych powodują, Īe Sztum i powiat sztumski mogą byü dobrym
miejscem dla kaĪdego inwestora.
4.2 POàOĩENIE GEOGRAFICZNE I ADMINISTRACYJNE
Powiat sztumski, zgodnie z podziaáem J. Kondrackiego (2002), poáoĪony jest w obrĊbie nastĊpujących
jednostek geograficznych:
PROWINCJA: NiĪ ĝrodkowoeuropejski
PODPROWINCJA: Pojezierza Poáudniowobaátyckie (Pojezierze Pomorskie),
MAKROREGION: Pojezierze Iáawskie.
Powiat sztumski leĪy w póánocnej czĊĞci Pojezierza Iáawskiego; na zachodzie zbliĪa siĊ do doliny
Dolnej Wisáy, a na póánocy do ĩuáaw WiĞlanych. Caáy obszar znajduje siĊ w strefie zasiĊgu lądolodu
fazy pomorskiej i stanowi najmáodszą krainĊ polodowcową charakteryzującą siĊ duĪym
zróĪnicowaniem i ĞwieĪoĞcią form rzeĨby terenu. NajwaĪniejszymi elementami krajobrazu są faliste
równiny, wzgórza morenowe – wystĊpujące miĊdzy Sztumem, Mikoáajkami Pomorskimi
i Dzierzgoniem - oraz jeziora.
Tabela 1PrzynaleĪnoĞü gmin powiatu sztumskiego do regionów geograficznych
Makroregion
Pojezierze Iáawskie
Gmina
Mezoregion
Pojezierze Iáawskie
Caáa powierzchnia
Sztum
Caáa powierzchnia
Stary Targ
Caáa powierzchnia
Mikoáajki Pomorskie
Caáa powierzchnia
DzierzgoĔ
Caáa powierzchnia
Stary DzierzgoĔ
Pod wzglĊdem administracyjnym powiat sztumski poáoĪony jest we poáudniowo-wschodniej czĊĞci
województwa pomorskiego. Wraz z powiatami malborskim, kwidzyĔskim i nowodoworskim naleĪy
do tzw. grupy powiatów zawiĞlaĔskich województwa pomorskiego. Od póánocy graniczy z powiatem
malborskim, od zachodu z powiatem tczewskim, od poáudnia z powiatem kwidzyĔskim, a od wschodu
z powiatami elbląskim, iáawskim i ostródzkim naleĪącymi do województwa warmiĔsko –
mazurskiego.
4.2.1. POWIĄZANIA Z INNYMI OĝRODKAMI
Powiat sztumski ma powiązania z innymi jednostkami administracyjnymi gáównie przez drogi gminne
i powiatowe, a takĪe drogi wojewódzkie 517 i 522 i drogĊ krajową 55. Sztum z sąsiednimi gminami
áączą linie autobusowe, najwiĊcej poáączeĔ jest z Malborkiem.
Powiązania wystĊpują równieĪ w systemach infrastruktury technicznej, np.:
12
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
-
-
obszar miasta i gminy Sztum jest zaopatrywany w energiĊ elektryczną z systemu krajowego, z
GPZ-tów 110/15 kV, poáoĪonych na terenie sąsiednich gmin, tj. Mikoáajki Pomorskie i
Malbork,
z systemu wodociągowego miasta i gminy Sztum zaopatrywane są miejscowoĞci w gminach
Ryjewo i Malbork,
sąsiednie gminy korzystają równieĪ czĊĞciowo z miejskiego wysypiska Ğmieci w Sztumie.
Powiat sztumski jako jednostka administracyjna nie posiada Īadnych kontaktów partnerskich z innymi
oĞrodkami w kraju lub zagranicą. Natomiast Miasto i Gmina Sztum wspóápracuje aktywnie z trzema
gminami europejskimi, z którymi podpisaáo ukáady o partnerstwie. Są to gminy: Ritterhude z
Niemiec, Val de Reuil z Francji i Varde z Danii. Sztum wspóápracowaá dodatkowo z niemiecką
gminą Belzig oraz wĊgierskim województwem Jasz - Nagykun - Szolnok. RównieĪ w MieĞcie i
Gminie DzierzgoĔ wáadze przywiązują duĪą wagĊ do wspóápracy z partnerami zagranicznymi.
Kontakty, bardziej lub mniej formalne, z miastami bliĨniaczymi w sferze kulturalnej, turystycznej,
gospodarczej czy sportowej owocują wymianą doĞwiadczeĔ i wzajemnymi wizytami przedstawicieli
róĪnych Ğrodowisk. DzierzgoĔ wspóápracuje z Nordborg - Dania, Finspang - Szwecja, Finsterwalde Niemcy, Sittnsen - Niemcy.
4.3 HISTORIA REGIONU
W Ğredniowieczu ZiemiĊ Sztumską zamieszkiwaáo pruskie plemiĊ Pomezanów, Sáowianie oraz (od
XIII wieku) koloniĞci niemieccy, którzy przybyli wraz z Zakonem KrzyĪackim. Gáówne grody pruskie
znajdowaáy siĊ w Sztumie i Starym Dzierzgoniu.
Na początku XIII stulecia biskup Chrystian pochodzący z Zantyru rozpocząá misjĊ chrystianizacyjną
wĞród Prusów. Jego dziaáalnoĞü misyjną przerwaá Zakon, podbijając ziemiĊ Pomezanów w latach
1233-1236. Prusowie, z pomocą ksiĊcia ĝwiĊtopeáka, wzniecili powstanie przeciwko panowaniu
KrzyĪaków, które zakoĔczyáo siĊ podpisaniem ugody w Dzierzgoniu 7 lutego 1249 roku. WáaĞciwa
kolonizacja niemiecka zapoczątkowana zostaáa dopiero okoáo roku 1280. Wtedy teĪ rozpoczĊáa siĊ
kolonizacja polska. Ziemia Sztumska weszáa w skáad komturstwa malborskiego powoáanego po
zlikwidowaniu komturii zantyrskiej.
W XIV wieku zmianie ulegá podziaá administracyjny - utworzone zostaáo wójtostwo sztumskie,
odrĊbnym obszarem byáo natomiast leĞnictwo Benowo, podlegające bezpoĞrednio wáadzom
malborskim. Zakon KrzyĪacki panowaá na omawianym obszarze aĪ do zakoĔczenia wojny
trzynastoletniej i podpisania pokoju toruĔskiego w 1466 roku. Po tym wydarzeniu wójtostwo
sztumskie i ziemia dzierzgoĔska weszáy w skáad województwa malborskiego, bĊdącego czĊĞcią Prus
Królewskich, znajdujących siĊ pod panowaniem polskim aĪ do 1772 roku. W 1468 roku utworzono
starostwo sztumskie niegrodowe, starostwo dzierzgoĔskie grodowe mające uprawnienia sądownicze,
oraz straszewskie niegrodowe.
Do pierwszego rozbioru Polski w sztumskim urząd sprawowaáo 23 starostów, w dzierzgoĔskim 30, a
w straszewskim 23. Starostwo dzierzgoĔskie posiadali zwyczajowo wojewodowie malborscy, którzy
w tym mieĞcie mieszkali. Sztum w XVI-XVIII wieku byá miejscem obrad sejmików szlacheckich
województwa malborskiego, poniewaĪ szlachta nie chciaáa obradowaü u boku wojewody. W XVII
wieku na ziemi sztumskiej toczyáy siĊ wojny ze Szwedami. WaĪniejsze bitwy stoczono pod
Dzierzgoniem 26 III 1627 roku, Trzcianem – Straszewem - Puákowicami 25 VI 1629 roku, natomiast
rozejmy zawarto w Starym Targu 26 IX 1629 roku i w Sztumskiej Wsi 12 IX 1635 roku. Podczas
"Potopu" na ziemi sztumskiej przebywaáy oddziaáy polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego,
wĞród których znajdowaá siĊ póĨniejszy król Jan III Sobieski.
Za panowania ostatniego króla - Stanisáawa Augusta Poniatowskiego - w Sztumie, wĞród szlachty
województwa malborskiego, organizowaá konfederacjĊ barską póĨniejszy autor hymnu, Józef
Wybicki. Od 1772 roku Ziemia Sztumska znalazáa siĊ pod panowaniem pruskim. Szlachta skáadaáa
13
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
przysiĊgĊ wiernoĞci królowi pruskiemu na zamku w Malborku. W Sztumie, na miejscu
wczeĞniejszego ratusza, zbudowano koĞcióá ewangelicki. Jego budowa trwaáa dwa lata i zakoĔczyáa
siĊ w 1818 r., gdy równoczeĞnie ustanowiono powiat sztumski. Pierwszym starostą landratem zostaá
Ksawery àyskowski, ostatnim, który zakoĔczyá swoje urzĊdowanie 24 I 1945 r., byá Artur Franz.
Powiat sztumski byá terenem typowo rolniczym, hodowlanym, pewną rolĊ odgrywaáa równieĪ
gospodarka leĞna. Od 1819 r. w sztumskim zamku znajdowaáa siĊ siedziba sądu. Budowa nowego
gmachu urzĊdu powiatowego rozpoczĊáa siĊ w 1836 r. Budynek z pewnymi przeróbkami istniaá aĪ do
momentu spalenia w 1945 roku. W latach 1831-1832 na ziemi sztumskiej przebywali powstaĔcy
listopadowi, z których niektórzy osiedlili siĊ tu na staáe, a ich potomkowie Īyją w sztumskim do dnia
dzisiejszego. Na lata 1861-1863 przypadaáy manifestacje patriotyczne sprzyjające ruchowi polskiemu.
Od 1860 r. w Sztumie rozpoczĊáa dziaáalnoĞü powiatowa kasa oszczĊdnoĞciowa Reiffeisena.
OĪywienie gospodarcze nastąpiáo w latach 1883-1884, gdy wybudowano liniĊ kolejową MalborkToruĔ i oddano do uĪytku szpital miejski i powiatowy.
Od drugiej poáowy XIX wieku jĊzykiem urzĊdowym staá siĊ jĊzyk niemiecki. PracĊ organiczną na
niwie gospodarczej podjĊli polscy dziaáacze zakáadając Bank Ludowy w 1867 r. w Starym Targu,
a w 1868 r. równieĪ w Pierzchowicach. Na 1910 r. przypadáo zaáoĪenie Banku w Sztumie; zakáadano
równieĪ Kóáka rolnicze. Podtrzymywaniem ĞwiadomoĞci patriotycznej wĞród ludu wiejskiego
zajmowaáy siĊ: rodzina arystokratyczna Sierakowskich z Waplewa i rodzina ziemiaĔska Donimirskich.
W okresie miĊdzywojennym powiat pozostawaá nadal w rĊkach paĔstwa niemieckiego, chociaĪ
dziaáaáy takie polskie organizacje jak: Związek Polaków w Niemczech, Polsko Katolickie
Towarzystwo Szkolne, Towarzystwo MáodzieĪy i Bank Ludowy w Sztumie.
DzierzgoĔ i okolice w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnym Ğredniowieczu stanowiá bardzo
waĪny oĞrodek administracyjno – handlowy. ĝwiadczą o tym trakty handlowe áączące Prusy z
Pomorzem tzw. „pomosty bągardzkie”.
Byáy one równieĪ fragmentem rzymskiego szlaku bursztynowego.
Przybycie na te tereny Zakonu KrzyĪackiego rozpoczĊáo początek dynamicznego rozwoju tych ziem.
Jednak bezwzglĊdne rządy braci zakonnych doprowadziáy do wybuch potĊĪnego powstania ludnoĞci
pruskiej, wspomaganej przez ksiĊcia ĝwiĊtopeáka. Powstanie ostatecznie upadáo po decydującej bitwie
pod Dzierzgoniem. ZakoĔczone zostaáo podpisaniem traktatu pokojowego na zamku w Dzierzgoniu 7
lutego 1249 r. w obecnoĞci legata papieskiego Jakuba z Leodium, póĨniejszego papieĪa Urbana IV.
DzierzgoĔski zamek o chwili wybudowania staá siĊ siedziba Wielkiego Szatnego, peániącego
jednoczeĞnie funkcjĊ komtura dzierzgoĔskiego. Jednego z najwaĪniejszych urzĊdników, rycerzy –
braci z otoczenia Wielkiego Mistrza. DzierzgoĔ Prawa miejskie uzyskaá (lokaje na prawie
cheámiĔskim) 7 kwietnia 1288 r. Miasto w tym czasie naleĪaá juĪ do najwaĪniejszych okrĊgów
administracyjnych paĔstwa zakonnego.
Po „drugim pokoju toruĔskim” nastąpiá dalszy dynamiczny rozwój ziemi dzierzgoĔskiej. Starostwo
DzierzgoĔskie skáadaáo siĊ z 10 miejscowoĞci, które byáy pod zarządem rodu BaĪyĔskich, a póĨniej
rodziny Cemów. W 1622 roku na podstawie konstytucji sejmowej, funkcja starosty dzierzgoĔskiego
zostaáa poáączona z funkcją wojewody malborskiego. DzierzgoĔ staá siĊ starostwem grodzkim. Na
zamku rezydowaá regent sądu grodzkiego, odbywaáy siĊ równieĪ sejmiki szlacheckie. W 1772 r. po
pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej, DzierzgoĔ zostaá wcielony do paĔstwa Pruskiego. W tym czasie
miasto staáo siĊ siedzibą Wielkiego Powiatu DzierzgoĔskiego, zwanego ziemskim. W jego skáad
weszáy cztery dawne starostwa polskie, tj. malborskie, dzierzgoĔskie, sztumskie i tolkmickie. Wojna
kolejny raz dotknĊáa ziemiĊ dzierzgoĔską w epoce napoleoĔskiej. Po bitwie francusko – pruskiej w
roku 1807 pod Dzierzgoniem, miasto zajĊli Francuzi, czyniąc klasztor reformatów lazaretem
wojskowym.
11 lipca 1920 roku w czasie plebiscytu na PowiĞlu, Warmii i Mazurach mieszkaĔcy Dzierzgonia
opowiedzieli siĊ za przynaleĪnoĞcią do Niemiec. Miasto i ziemia dzierzgoĔska powróciáy do Polski
dopiero 25 stycznia 1945 r.
Przymusową ewakuacjĊ powiatu przed zbliĪającym siĊ frontem podjąá 21-22 stycznia 1945 r. ostatni
starosta landrat Artur Franz. 24 stycznia niemieckie wáadze opuĞciáy miasto i powiat. Przez kolejne póá
roku wáadza wojskowa i administracyjna byáa w rĊkach Rosjan. Pierwszym peánomocnikiem Rządu
14
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Polskiego zostaá w dniu 18 kwietnia Kazimierz Szprenge, ale po dwóch dniach záoĪyá rezygnacjĊ, a
jego obowiązki przejąá Romuald Marmurowicz. Do 7 lipca 1945 r. powiat wchodziá w skáad OkrĊgu
Mazurskiego. Wojskowe wáadze radzieckie w Malborku wáadzĊ cywilną nad powiatem sztumskim
przekazaáy w rĊce polskie 3 czerwca 1945 r. W skáad powiatu weszáo 8 gmin wiejskich i 2 miejskie.
Powierzchnia powiatu wynosiáa 638 km2 i zamieszkiwaáo tu początkowo 10 380 mieszkaĔców, z tym
Īe liczba ludnoĞci systematycznie zwiĊkszaáa siĊ. Na przeáomie 1945 i 1946 r. na terenie powiatu
przebywaá oddziaá Zygmunta Szendzielarza "àupaszki", który dokonaá udanych akcji na placówki MO
i posterunki wojsk radzieckich w Starym Targu, Mikoáajkach Pomorskich, Dzierzgoniu oraz Sztumie
rekwirując broĔ, mundury i pieniądze znajdujące siĊ w urzĊdach gminnych. Doszáo teĪ do potyczki z
oddziaáami milicji pod Tulicami, gdzie byli zabici i ranni po obu stronach. Powiat sztumski istniaá do 1
VI 1975 r., kiedy to wprowadzono nowy podziaá administracyjny kraju poprzez likwidacjĊ powiatów.
Ziemia Sztumska znalazáa siĊ w nowym województwie elbląskim.
Gdy w 1993 r. pojawiáa siĊ ponownie moĪliwoĞü utworzenia na mapach administracyjnych kolejnego
szczebla administracji samorządowej, podjĊto kroki w celu utworzenia powiatu. W 1999 r. powstaá
Spoáeczny Komitet Obrony Powiatu Sztumskiego zawiązany przez mieszkaĔców piĊciu gmin, które w
ramach Komitetu przez blisko 3 lata walczyáy o utworzenie powiatu sztumskiego. Starania te zostaáy
uwieĔczone sukcesem - z dniem 1 stycznia 2002 r. na mapie administracyjnej kraju ponownie znalazá
siĊ powiat sztumski jako 20 powiat w województwie pomorskim.
4.4 ZABYTKI KULTURY MATERIALNEJ
Obszar zajmowany przez powiat byá terenem wielokrotnie zasiedlanym przez grupy ludnoĞci w
róĪnych epokach prehistorycznych i historycznych. Osadnictwu sprzyjaáy cechy fizjograficzne terenu:
falisty krajobraz porozcinany licznymi dolinami, wiele jezior i doĞü duĪe obszary wolne od bagien.
NajwiĊksze iloĞci Ğladów i stanowisk osadnictwa znajdują siĊ na brzegach i zboczach dolin rzek oraz
w pobliĪu jezior.
Stanowiska archeologiczne
Pierwsze Ğlady osadnictwa pochodzą z máodszej epoki kamienia (neolitu) i obejmują stanowiska
obozowisk kultury chojnicko - pieĔkowskiej zachowane w okolicach Starego Miasta. Osady i
cmentarzyska máodszych epok – wczesnej epoki Īelaza – znajdują siĊ w miejscowoĞciach Tabory
(osada kultowa kurhanów zachodnio-baátyckich) i Stare Miasto (osada kultury wejherowsko klatoszyĔskiej) i WĊgry (cmentarzysko). Stanowisko archeologiczne (osada) pochodzące z okresu
wpáywów rzymskich (II w. p.n.e.) znaleziono w miejscowoĞci WĊgry. We wczesnym Ğredniowieczu
obszar ten byá zasiedlony przez Sáowian, a od VI w. napáywaáy plemiona zachodniobaátyjskich
Prusów. WaĪne stanowisko archeologiczne - wielokulturowe, obejmujące osady okresu od neolitu
przez wczesną epokĊ Īelaza, okres wpáywów rzymskich aĪ do Ğredniowiecza - stwierdzono
w Przezmarku. Najliczniejsze stanowiska archeologiczne na terenie powiatu sztumskiego pochodzą
z okresu wczesnego Ğredniowiecza i dokumentują schyákowy okres osadnictwa staropruskiego oraz
postĊpy kolonizacji krzyĪackiej. PozostaáoĞci grodzisk plemion staropruskich zlokalizowano
w miejscowoĞciach: MyĞlice, Stare Miasto, Stary DzierzgoĔ, Nowa WieĞ, Sztum, WĊgry, Przezmark.
Osady wczesnoĞredniowieczne wystĊpują w miejscowoĞciach Biaáa Góra, GoĞciszewo, Lubachowo,
a cmentarzysko w miejscowoĞci Koniecwaád.
W rejonie Komorowa i ĩuáawki Sztumskiej znajdują siĊ osada i cmentarzysko kultury
wwschodniopruskiej, tutaj znajdowaá siĊ ongiĞ gród Zakonu KrzyĪackiego. Wokóá wsi Jasna leĪą
liczne stanowiska dawnych osad kultury wielbarskiej, wschodniopruskiej i z okresu Ğredniowiecza. Na
poáudniowym skraju ĩuáawki Sztumskiej na wzniesieniu znajduje siĊ nasyp w formie kolistej
przypominający dawny okop. Na póánoc od jeziora Kuksy znajduje siĊ wzgórze, na którym wg relacji
mieszkaĔców w XIV wieku znajdowaá siĊ warowny gród. Odkopano tu fundamenty z ciosanego
kamienia.
W 1995 r. prof. P. UrbaĔczyk odkopaá drewniano – ziemną groble (dáugoĞci 1230 m i szerokoĞci 4 m)
miĊdzy Bągartem a ĝwiĊtym Gajem (tzw. pomosty bągardzkie), która w czasach Cesarstwa
Rzymskiego i wczesnego Ğredniowiecza stanowiáa czĊĞü traktu áączącego Pomorze z Prusami. Druga
15
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
tego typu droga, o dáugoĞci 640 m, znajduje siĊ w dolinie rzeki DzierzgoĔ 3 km na poáudnie na linii
Nowiec – Mokajny.
Szczególnie liczne stanowiska archeologiczne wystĊpują w rejonie wsi Anakamaty, Morany, Kuksy i
Poliksy na zachód od miasta Dzierzgonia, oraz w Nowinach leĪących na póánoc od miasta. Są to
gáównie osady kultury wielbarskiej i pomorskiej z XI – XV wieku.
Pojedyncze stanowiska archeologiczne znajdują siĊ równieĪ w Chojtach i TywĊzach.
Na terenie gminy DzierzgoĔ wystĊpuje bogate osadnictwo pradziejowe i wczesno – Ğredniowieczne.
Są to gáównie osady z róĪnych okresów od neolitu aĪ po wczesne Ğredniowiecze. Jako waĪniejsze
wskazaü moĪna osady z wczesnej epoki Īelaza i okresu wpáywów rzymskich poáozone woków jeziora
Kuksy, w okolicy Anakamt, Dzierzgonia, ĩuáawki Sztumskiej, Bągartu, Jasnej i Poliks.
W Dzierzgoniu obecnie trwają intensywne prace archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym, gdzie w
czasie ĞwietnoĞci Zakonu KrzyĪackiego staá warowny zamek, który byá siedziba Komtura Szatnego.
Budowle sakralne
Zachowane budowle sakralne, gáównie koĞcioáy gotyckie, budowane byáy juĪ w Ğredniowieczu, a w
póĨniejszych wiekach przebudowywane. Licznie wystĊpują zabytkowe cmentarze ewangelickie,
niestety w wiĊkszoĞci zdewastowane.
Budowle o charakterze obronnym
Zabytki tego typu zachowaáy siĊ w Sztumie, Dzierzgoniu, Przezmarku. Ziemie ludnoĞci staropruskiej
zostaáy podbite przez KrzyĪaków w pierwszej poáowie XIII w., a nastĊpnie na przeáomie XIV i XV
wieku pobudowano na tym obszarze zamki: na miejscu staropruskiego grodziska w Sztumie, na
wzgórzu ponad Dzierzgoniem, a takĪe na stromym cyplu jeziora Motáawa Wielka w Przezmarku,
gdzie istniaáo teĪ grodzisko staropruskie. Wsie funkcjonowaáy przy zamkach krzyĪackich jako osady.
W okresie panowania krzyĪackiego zamki tworzyáy system obronny dolnej Wisáy i ĩuáaw. W latach
1410–1414 zostaáy zniszczone przez wojska polskie. Po podpisaniu pokoju toruĔskiego, od 1466 do
1772 r., DzierzgoĔ i Sztum naleĪaáy do Polski, nastĊpnie po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.)
obszary te wáączono do Prus. W 1920 roku, po traktacie wersalskim, region pozostaá w granicach Prus.
Na ziemiach tych przenikaáy siĊ wzajemnie wpáywy osadnictwa polskiego i pruskiego. Zamki
odnawiano, nastĊpnie ulegaáy one zniszczeniu w czasie wojen. Upadek i czĊĞciowe rozbieranie
budowli zamkowych nastąpiáo w XVIII w. Do czasów obecnych zachowaáy siĊ fragmenty murów,
Ğlady fundamentów i miejscami wieĪe. Rok 1945 przyniósá ziemi sztumskiej totalne zniszczenie.
Zabytkowe ukáady przestrzenne (ruralistyczne, dworsko – parkowe)
W ostatnich latach nastąpiáa zmiana kryteriów oceny wartoĞci zabytkowej obiektów
i rozszerzenie ochrony dóbr kultury na obiekty z koĔca XIX i początku XX wieku. Do naszych
czasów zachowaáo siĊ wiele interesujących obiektów sakralnych, zespoáów dworsko-parkowych
(paáacowo-parkowych) i związanych z nimi obiektów mieszkalno-gospodarczych, a takĪe domów
mieszkalnych i cmentarzy. Niewielka czĊĞü obiektów jest wpisana do rejestru zabytków i objĊta Ğcisáą
ochroną konserwatorską, a pozostaáe to obiekty zabytkowe postulowane do objĊcia ochroną prawną.
ĝlady zaáoĪeĔ budowli dworskich i folwarcznych wystĊpują w bardzo wielu miejscowoĞciach.
Zachowaáa siĊ równieĪ duĪa iloĞü dworów i paáacyków murowanych z XIX wieku,
a przebudowywanych na początku wieku XX. Zespoáy paáacowo-parkowe są w záym stanie
i w znacznej mierze zdewastowane i zrujnowane.
Tabela 2 Wykaz chronionych obiektów dziedzictwa kulturowego z obszaru powiatu sztumskiego
wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wg Studiów uwarunkowaĔ i kierunków
zagospodarowania przestrzennego dla gmin powiatu sztumskiego
Adres
Obiekt
Nr rejestru
Miasto Sztum
Ukáad urbanistyczny Starego Miasta w Sztumie wraz
z murami obronnymi, koĞcioáami, zespoáem 82/N/1959.07.16
zamkowym krzyĪackim
KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Anny, z pierwszej poáowy 303/93z 10.09.1993
16
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Ul.
DomaĔskiego–
PieniĊĪnego
Ul. Jagieááy 23
Ul. Kochanowskiego
Ul. Kochanowskiego
Sztum Zajezierze
Sztum Zajezierze
Gmina Sztum
Barlewice
Biaáa Góra
Czernin
Cygusy
GoĞciszewo
Goraj
Koniecwaád)
Koniecwaád
Postolino
Ramzy Maáe
Postolin)
XIV w.
KoĞcióá p.w. WspomoĪenia Wiernych
304/93 z 10.09.1993
Cmentarz katolicki
266/93 z 11.05.1993
Budynek mieszkalny
354 z 16.04.1994
WieĪa ciĞnieĔ
265 z 04.05.1993
Cmentarz z ogrodzeniem, kaplicą i ukáadem zieleni
269 z 20.05.1993
Staropolski dworek Wilczewskich, zbudowany w
107 z 08.06.1960
drugiej poáowie XVIII w.
Park dworski
139/90 z 29.01.1990
Dwór
83/85 z 1.08.1985
Zespóá Ğluz na Nogacie z XIX w.
55/79 z 8.08.1979
Paáac Donimirskich z drugiej poáowy XVII i XIX w. 498/96 z 17.05.1996
oraz park przydworski
18/77 z 29.12.1977
Park dworski
26/78 z 25.02.1978
KoĞcióá parafialny p.w. Ğw. Józefa
278/93 z 10.06.1993
(obrĊb
76/84 z 6.06.1984
Zespóá dworsko-parkowy oraz budynek stajni
505/96 z 23.04.1996
Zespóá máyna wodnego wraz z tamą i kanaáem
177/90 z 23.01.1991
KoĞcióá p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej
245/N z 10.09.1962
(obrĊb
Dwór i park
392/94 z 9.09.1994
KoĞcióá gotycki, ceglany, zbudowany w drugiej
poáowie XIV w. z zachowanym ukáadem
Pietrzwaád
przestrzennym cmentarza, historycznymi nagrobkami i
wysoką zielenią cmentarną
Sztumska WieĞ
Dwór z nasadzeniami zieleni
KamieĔ upamiĊtniający rozejm polsko-szwedzki
Sztumska WieĞ
12.IX.1635
Gmina Sztum – stanowiska archeologiczne
Osada otwarta z okresu wczesnego Ğredniowiecza
Biaáa Góra
i Ğredniowiecza (strefa nr 113)
Biaáa Góra (LeĞnictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok.
Wygoda)
1626 r. (strefa nr 111)
Biaáa Góra (LeĞnictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok.
Wygoda)
1626 r. (strefa nr 109)
Biaáa Góra (LeĞnictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok.
Wygoda)
1626 r. (strefa nr 105)
GoĞciszewo
Osada z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr 3)
Koniecwaád
(obrĊb Cmentarzysko kurhanowe z okresu wczesnego
UĞnice)
Ğredniowiecza (strefa nr 55)
Koniecwaád
(obrĊb Cmentarzysko kurhanowe z okresu wczesnego
UĞnice)
Ğredniowiecza (strefa nr 56)
Nowa WieĞ
Grodzisko z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr
88)
Sztum
Grodzisko z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr
99)
Sztum
Stare Miasto z okresu od Ğredniowiecza po okres
nowoĪytny (strefa nr 100)
UĞnice
Osada z okresu póĨnego Ğredniowiecza (strefa nr 41)
WĊgry
Grodzisko wyĪynne z okresu wczesnego Ğredniowiecza
(strefa nr 1)
17
470/95 z 22.09.1995
393/94 z 9.09.1994
172/A z 22.11.1971
76A z 7.01.1970
77A z 8.01.1970
78A z 8.01.1970
79/A z 8.01. 1970
229/A z 8.01.1970
230/A z 8.01.1970
56/A z 1.12.1972
101/A z 25.11.1970
82/N z 16.07.1959
61/A z 7.01.1970
62/A z 7.01.1970
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
WĊgry
WĊgry
WĊgry
MiejscowoĞü
Gmina Stary Targ
Dąbrówka Malborska
Grzymaáa
Grzymaáa
Kalwa
Klecewo
KoĞcielec
àoza
Mleczewo
Nowy Targ
Pozolia
Pozolia
Stary Dwór
Stary Dwór
Stary Targ
Szropy
Telkwice
Trankwice
Trankwice
Trankwice
Tropy Sztumskie
Waplewo Wielkie
Waplewo Wielkie
Waplewo Wielkie
Zielonki
Cmentarzysko z wczesnej epoki Īelaza (strefa nr 21)
69/A z 7,01.1970
Osada otwarta z okresu wpáywów rzymskich (strefa nr 70/A z 7.01.1970
18)
Osada przygrodowa z okresu wczesnego Ğredniowiecza 71/A z 7.01.1970
(strefa nr 1)
Obiekt
Nr rejestru
KoĞcióá parafialny p.w. Ğw. Mikoáaja, z1803–1878 r.
1928 r
Park podworski, koniec XIX w.
Dwór, koniec XIX w.
KoĞcióá gotycki z XV w. z rokokowym wyposaĪeniem
wnĊtrza oraz drewniana wieĪa, we wsi zabudowa
regionalna
Park podworski
Park podworski z budynkiem dworu, 2 poáowa XIX w.
KoĞcióá filialny ewangelicki, 1876–1878 r.
Park przydworski – ogród, 2 poáowa XIX w.
KoĞcióá gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany ok.
1336–1940 r., przebudowany m.in. w XVII i XIX w.
Park podworski II z aleją lipową, dwór
Park podworski I z dworem i alejami
Budynek dawnego dworu – obecnie budynek
administracyjno – mieszkalny
Park dworski
KoĞcióá z XIV/XX w.
KoĞcióá filialny p.w. Ğw. Piotra i Pawáa, lata 30-ste XX
w.
Dwór z wyposaĪeniem, park oraz kaplica,
XVIII i poáowa XIX w.
Park przydworski, XIX i XX w.
Dwór wraz z parkiem, 2 poáowa XIX w.
Budynek gospodarczy – spichlerz, 1849 r.
Przydworski ogród o charakterze parkowym. 2 poáowa
XIX w.
Park z chiĔską pagodą i rzeĨbami, pierwsza poáowa
XVIII w.
Paáac z XVII–XIX w., dawna siedziba rodziny
Sierakowskich, neoklasycystyczny, we wnĊtrzu sala
gdaĔska, kominek z 1600 r., polichromia z 1896 r.
Kaplica grobowa Sierakowskich, neoromaĔska z 1873
r., z bogatym wyposaĪeniem XV–XVIII w.
Park przydworski, początek XIX w.
52 z 11.03. 1957
23/78 z 24.02.1978
54/79 z 08.08.1979
95/N z 18.01.1960
17/78 z 04.02.1978
35/78 z 25.07.1978
279/93 z 30.06.1993
14/77 z 21.011978
257/93 z 25.03. 1993
31/78 z 29.06.1978
32/78 z 30.06.1978
495/96 z 29.03.1996
12/78 z 02.01.1978
258/93 z 23.03.1993
276/93 z 16.06.1993
38/78 z 25.08.1978
19/77 z 29.12.1977
181/90 z 11.01.1991
68/83 z 18.11.1983
13/77 z 10.12.1977
24/78 z 24.02.1978
620 z 21.12.1972
277/93 z 16.06.1993
15/78 z 03.02.1978
Gmina Stary Targ – stanowiska archeologiczne
Stary Targ
Stary Targ
Kalwa
Klecewo
Nowy Targ
Grodzisko z XIII–XIV w.
Cmentarzysko kultury wielbarskiej i oksywskiej (okres
lateĔski i wpáywów rzymskich – przeáom er do 375 r.)
Grodzisko wyĪynne
55/A
Osada z okresu lateĔskiego (400 p.n.e. do przeáomu er)
Cmentarzysko wielokulturowe z okresu lateĔskiego i
rzymskiego
18
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
MiejscowoĞü
Obiekt
Gmina Mikoáajki Pomorskie
Balewo
Zespóá zagrody nr 9
Park podworski i otaczające go od wschodu áąki, dwór i
Balewo
zabudowania gospodarcze
Brama wjazdowa – relikty, aleja prowadząca przez
Dworek
teren folwarku, park podworski z XIX w.
CierpiĊta
Dwór i park z XIX w.
Zespóá dworsko-parkowy; park zapewne z XVII w.,
Cieszymowo 1
paáac, folwark dawna uprzĊĪalnia XVIII w.
Zespóá dworsko-parkowy; dwór z XVIII w.,
Cieszymowo
przebudowany w XIX i XX w.
Cieszymowo II
Park podworski XIX w.
Spichlerz – konstrukcji szachulcowej, zbudowany w
Cieszymowo
1797 r. – obecnie kaplica z XVIII w.
Cieszymowo
Budynek gospodarczy przy dworze
KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Anny, gotycki, kamiennoKrasna àąka
ceglany, z XIV w. z cmentarzem rodowym i 7
grobowcami murowanymi,
KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Antoniego, z XIX w.,
Mikoáajki Pomorskie
zieleĔ cmentarna wysoka
Mikoáajki Pomorskie
Kapliczka róg KoĞciuszki i KoĞcielna
KoĞcióá ewangelicki, zbudowany w 1900–1904 r. w
Mikoáajki Pomorskie
stylu neogotyckim
Zespóá dworsko-parkowy z XVII i XVIII w., park
Nowa MiniĊta
podworski z alejami z XIX w., dwór XIX w., zespóá
zabudowy folwarcznej,
Zespóá dworsko-parkowy; park XIX w., obecny dwór
wybudowany w 1866 r., fundamenty dawnego dworu
StąĪki
gotyckiego zniszczonego przez Szwedów,
– grodzisko staropruskie o Ğrednicy 100 m
StąĪki
Zespóá dworsko-parkowy
Nr rejestru
695 z 21.12.1973
28/78 z 19.05.2978
36/78 z 28.06.1978
182/90 z 20.11.1990
37/78 z 22.06.1978
391/94 z 09.09.1994
29/78 z 26.05.1978
210/91 z 30.12.1991
243 z 13.08.1962
189/91 z 08.05.1991
310/93 z 20.10.1993
310/93 z 20.10.1993
z 26.01.1979
39/78 z 26.07.1978
511/96 z 10.07.1996
Gmina Mikoáajki Pomorskie – stanowiska archeologiczne
Balewo
StąĪki
StąĪki
Mikoáajki Pomorskie
Mikoáajki Pomorskie
Mikoáajki Pomorskie
Krasna àąka
Adres
Miasto DzierzgoĔ
Ul. Mickiewicza
Ul. Krzywa
Dwie osady wczesnoĞredniowieczne z okresu
lateĔskiego
Osada Ğredniowieczna
Osada pruska z XII–XIII w.
Osada pruska z XI–XIII w.
Osada pruska z XIII–XIV w.
Cmentarzysko kultury wschodnio-pomorskiej z okresu
lateĔskiego
Cmentarzysko kultury wschodnio-pomorskiej z okresu
lateĔskiego
Obiekt
Nr rejestru
KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Katarzyny, gotycki, z
cegáy, z pocz. XIV w., z zabytkowym wnĊtrzem i z
najstarszą páytą nagrobną gotyku datowaną na 1347 r.
KoĞcióá p.w. ĝw. Ducha, poreformacki, obecnie od
1953 r. grekokatolicki, z XV w, przebudowany w XVII
i XVIII w., – zabudowania dawnego klasztorem z XVII
w. przebudowanego w XX w., kruĪganki
Kaplica cmentarna p.w. Ğw. Anny to dawny
19
KL.V/KZ/2/16/56
18.12.1956
z
KL.V/KZ/2/17/56 z
19.12.1956
KL.V/KZ/2/16/56 z
18.12.1956
PSOZ/V/509/93
z
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Sáowackiego
Traugutta 15
13
Odrodzenia
MiejscowoĞü
Gmina DzierzgoĔ
Bągart
Bągart
Bągart
Bruk
Bruk
Jasna
Jeziorno
Jeziorno
ĩuáawka Sztumska
Sporowo-MiniĊta
Piaski
Ğredniowieczny koĞcióá, zbudowany w XIII w., 29.03.1993
cmentarz z XVIII w. z zielenią wysoką
– PSOZ/IV/1285/93 z
27.07.1993
–
PSOZ-1240
z
i
Budynki mieszkalne z początku XX w.
30.07.1993
– PSOZ/IV/1239/93 z
30.07.1993
PSOZ/V/1241/93
z
Budynek spichlerza wraz z dziaáką z pocz. XX w.
30.07.1993
KL-I-534/15/88
z
Cmentarz luteraĔski wraz z zielenią wysoką z XVIII w.
17.08.1988
KL-I-534/8/88
z
Cmentarz Īydowski wraz z zielenią wysoką z XIX w.
15.08.1988
Cmentarz ewangelicki wraz z zielenią wysoką z XVIII KL-I-534/62/90
z
w.
01.12.1990
Postulowane
do
Zespóá máyna
objĊcia ochroną
Zespóá budynków kolejowo przemysáowych wraz z Postulowane
do
budynkiem dworca, droga dojazdową
objĊcia ochroną
Wzgórze zamkowe – na przeáomie X i XI w.
Strefa ochrony A,
wykorzystywane przez plemiona pruskie jako straĪnica,
113/A z 5.12.1970
a od 1247 r. zamek krzyĪacki (pozostaáoĞci ruin
obszar 21/50
zamku), od 1894 r. wzgórze przejĊáo miasto
Obiekt
Nr rejestru
KoĞcióá p.w. Ğw. Jana Chrzciciela i Ğw. Michaáa,
gotycki, z cegáy, z roku 1320, wewnątrz koĞcioáa KL.IV/2/50/3772/62
zabytkowe wyposaĪenie: barokowy oátarz gáówny z 09.10.1962
pocz. XVIII w.
KL-I-1063/78
Cmentarz ewangelicki z XIX w., zieleĔ wysoka
06.01.1978
PSOZ-534/91/91
Budynek mieszkalny z XIX w.
19.12.1991
KL-I-3069/80
Dwór z wystrojem z XIX w.
12.12.1980
KL-I-1063/78
Park podworski XIX w.
06.01.1978
KoĞcióá z 1320–1330 r., we wnĊtrzu gwieĨdziste
sklepienie
KL.IV/2/47/3368/62
i bogate wyposaĪenie: barokowy oátarz gáówny z 1709 13.08.1962
r. oraz boczny z 1668, ambona z koĔca XVIII w.
PSOZ/V/1281/96
Zespóá dworsko-parkowy – dwór z XIX w.
08.07.1996
Zespóá dworsko-parkowy – park z XIX w., cmentarz PSOZ/V/1281/96
rodowy; ukáad wodny; ukáad droĪny; zieleĔ wysoka
08.07.1996
KoĞcióá gotycko-barokowy, z drugiej poáowy XIV w.,
KL.V/KZ/2/15/57
wewnątrz bogate wyposaĪenie barokowe: oátarz
30.05.1957
gáówny z 1701 r. oátarze boczne, ambona i chrzcielnica
KL-I-57/78
Park podworski, XVIII–XIX w.
30.12.1977
KL-I-1390/78
Park –ogród parkowy, XIX w.
24.03.1978
20
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Prakwice
Zespóá paáacowo-parkowy – paáac z XVIII w.
Prakwice
Zespóá paáacowo-parkowy – park z XVIII w.
Prakwice
Park podworski z XIX w.
Prakwice
KuĨnia z XIX w.
Prakwice
Szkoáa z XIX w.
Prakwice
Stanowo
Nowiny
Nowiny
Budzisz
Ankamaty
Pachoáy
Zespóá dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem i
wsią sáuĪebną z XVIII–XIX w.
Park podworski, XIX w.; folwark, aleje dojazdowe,
cmentarz, nagrobek Natalii SzeliĔskiej, XIX w.
Paáac starostów dzierzgoĔskich i malborskich z
kolekcją zabytkowych maszyn rolniczych
Park podworski z XIX w. zabudowania na terenie
parku
Ruina wiatraka holenderskiego z drugiej poáowy XIX
w.
Ruiny wiatraka holenderskiego z drugiej poáowy XIX
w.
Zespóá dworsko-parkowy wraz z máynem z XIX w.
MiejscowoĞü
Obiekt
Gmina Stary DzierzgoĔ
Stary DzierzgoĔ
WieĞ lokacyjna z pocz. XIV w., zabudowa z XIX w. i
pocz. XX w. czĊĞciowo drewniana, zespóá stacji
kolejowej
Stary DzierzgoĔ
Gotycki koĞcióá p.w. Matki BoĪej RóĪaĔcowej z XIV
w. (1350-1360 r), przy koĞciele cmentarz
Ğredniowieczny
Zespóá dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem
Pudáowiec
z XIX w., wiele drzew pomnikowych
Zespóá dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem z
Gisiel
XVIII w.
Ruina dworu, zespóá parkowy z pozostaáoĞciami
Kielmy
folwarku
z XIX w.
WieĞ lokacyjna z XIV w. zespóá dworsko (ruina)Lubachowo
parkowy wraz z folwarkiem z poáowy XIX w.
KoĞcióá filialny p.w. Ğw. Antoniego, gotycki, ceglany,
Lubachowo
początek budowy 1350 r., z wieĪą frontową z ok. 1400
r., nadbudowaną w XVII w.
Zespóá dworsko-parkowy wraz z folwarkiem z poáowy
Protajny
XIX w.
Zespóá folwarku wraz z parkiem krajobrazowym z
Nowy Folwark
koĔca XIX w.
WieĞ lokacyjna z XIV w., zamek krzyĪacki, gotycki, od
1717 r. stopniowo rozbierany, z czteroskrzydáowego
Przezmark
zaáoĪenia zachowane jedno skrzydáo i baszta,
– zespóá dworski wraz z folwarkiem z II poáowy XIX
w.
Przezmark
KoĞcióá wybudowany w 1821 r.., p.w. Matki Boskiej
21
ARCH.IV-2-2/49
24.06.1949
ARCH.IV-2-2/49
24.06.1949
KL-I-1064/78
05.02.1978
PSOZ/V/976/93
14.06.1993
PSOZ/V/1030/93
15.06.1993
z
z
z
z
z
20/78
KL-I-2431/78
22.06.1978
PSOZ/V/2317/94
27.12.1994
KL-I-2435/78
20.07.1978
Nr rejestru
443/68
22/78
436/69 i 10/77
427/69
z
z
z
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Przezmark
Monasterzysko Maáe
Piaski
Stare Miasto
Królowej ĝwiata
Domy mieszkalne drewniane i murowane z XIX w. i
pocz. XX w., dom ryglowy z 1850 r.,
Dwór wraz z folwarkiem, z dworu zachowane
granitowe fundamenty, cmentarz rodowy z kaplicą
grobową
Zespóá dworsko-parkowy (pozostaáoĞci) wraz z
folwarkiem z I poáowy XIX w.
WieĞ lokacyjna z XIV w. z zabudowaniami z XIX i XX
w.
5/25 z 27.06.1949
KoĞcióá gotycko-barokowy z XIV-XVI w., zabytkowe
16/83 z 26.07.1983
wnĊtrze koĞcioáa – polichromia
49/9/95 z 10.05.1995
WieĞ lokacyjna wielodroĪna, z zabudową drewnianą
Tabory
z XIX w., pozostaáoĞci máyna wodnego
WieĞ lokacyjna z pocz. XIV w. z koĞcioáem na
wzniesieniu prawdopodobnie staropruskiego grodziska
MyĞlice
czy cmentarzyska; zabudowa z XIX w. i pocz. XX w.,
máyn XVIII w., zespóá stacji kolejowej
Latkowo
PozostaáoĞci elektrowni wodnej
Gmina Stary DzierzgoĔ – stanowiska archeologiczne
7 stanowisk z okresu wczesnego Ğredniowiecza:
grodziska, osady i cmentarzyska staropruskie oraz
39A
Przezmark
osada i warownia zaáoĪona przez Zakon NMP zwane
„zamek” poáoĪone na póáwyspie jez. Przezmark
Przezmark
tzw. Osada wielokulturowa od neolitu przez wczesną epokĊ
Palestyna
Īelaza, okres wpáywów rzymskich do Ğredniowiecza
MyĞlice
Stanowisko 1 grodzisko IX-X w. n.e.
MyĞlice
Stanowisko 2 straĪnica XI-XIII w. n.e.
Porzecze
Stanowisko 3 cmentarzysko kultury pomorskiej
Lubachowo
Stanowisko 1 osada wczesnoĞredniowieczna
Cmentarzysko odkryte w 1932 r. na zach. od drogi
Stare Miasto
Stare Miasto – Królikowo
Obozowiska ludnoĞci kultury chojnicko -pieĔkowskiej
z okresu neolitu;
Stare Miasto
Osada otwarta kultury wejherowsko - klatoszyĔskiej z
wczesnej epoki Īelaza
Grodzisko wyĪynne z XI-XIIIw.
Stare Miasto
Grodzisko cyklowe wczesnoĞredniowieczne
Grodzisko wyĪynne dwumajdanowe, staropruskie, ok.
52A
Stary DzierzgoĔ
300 m od zabudowaĔ o nazwie „zamek”
Tabory
Osada máodszy okres przedrzymski
Osada kultowa kurhanów zachodnio-baátyckich z
Tabory
okresu kulturowego wczesnego Īelaza
Stare Miasto
4.5 WARUNKI KLIMATYCZNE
Zgodnie z podziaáem rolniczo-klimatycznym Polski, zachodnia czĊĞü obszaru powiatu leĪy
w przejĞciowej strefie klimatycznej. Wg R. GumiĔskiego graniczą tu ze sobą dwie dzielnice
klimatyczne: gdaĔska (ĩuáawy WiĞlane) i wschodni skraj dzielnicy bydgoskiej.
W Īuáawskiej czĊĞci powiatu, ze wzglĊdu na poáoĪenie w widáach Wisáy i Nogatu, wystĊpują czĊĞciej
mgáy i inwersje sprzyjające stagnacji cháodnego powietrza.
22
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
ĝrednia roczna temperatura na omawianym obszarze wynosi okoáo 7,00C. W lipcu Ğrednie roczne
temperatury osiągają wartoĞü okoáo 17,00C, a w styczniu od -3,0 do –1,00C. ĝrednie sumy opadów
rocznych są niĪsze od Ğredniej krajowej i wynoszą w dolinie Wisáy okoáo 450–550 mm zaĞ w czĊĞci
Ğrodkowej powiatu od 550 do 650 mm, przy czym notuje siĊ przewagĊ opadu letniego nad opadem
zimowym. PrzewaĪają wiatry z kierunków zachodnich i póánocno-zachodnich.
CzĊĞü wschodnia powiatu leĪy w obrĊbie zachodniego skraju zachodniomazurskiej dzielnicy
klimatycznej. ĝrednia roczna temperatura powietrza wynosi 6,50C, a Ğrednia amplituda 20,50C.
Najzimniejszym miesiącem jest styczeĔ ze Ğrednią temperaturą –3,00C, a najcieplejszym lipiec
z temperaturami od 17,00 do 17,50 C. WyĪsze są tu opady atmosferyczne, które wynoszą 650–700 mm,
przy Ğrednim opadzie z wielolecia 666 mm (w Nowym Folwarku). Obszar ten charakteryzuje siĊ takĪe
dáuĪszym czasem zalegania pokrywy ĞnieĪnej oraz krótszym okresem wegetacji.
Lokalne modyfikacje klimatyczne wiąĪą siĊ przede wszystkim ze zróĪnicowaniem warunków
solarnych i cieplnych w zaleĪnoĞci od ekspozycji (kierunku pochylenia) terenu, poáoĪenia
w sąsiedztwie lub w enklawach kompleksów leĞnych itp.
4.6 UKSZTAàTOWANIE POWIERZCHNI I GEOMORFOLOGIA
Charakterystyczną cechą krajobrazu powiatu sztumskiego jest jego duĪe zróĪnicowanie, wynikające z
poáoĪenia w obrĊbie podprowincji Pojezierzy Poáudniowobaátyckich. Wedáug podziaáu fizyczno geograficznego Kondrackiego obszar powiatu naleĪy do makroregionu i jednoczeĞnie mezoregionu
Pojezierza Iáawskiego, poniewaĪ podziaáu na mezoregiony nie przeprowadzono.
Pojezierze Iáawskie
Powiat sztumski poáoĪony jest w póánocnej czĊĞci Pojezierza Iáawskiego, w strefie maksymalnego
zasiĊgu fazy pomorskiej zlodowaceĔ póánocnopolskich, po wewnĊtrznej stronie maksymalnego ciągu
morenowego Prabuty – Morąg. Strefa zasiĊgu lądolodu fazy pomorskiej wyznacza najmáodszą krainĊ
polodowcową o zróĪnicowanej rzeĨbie terenu. Na powierzchni wystĊpują formy rzeĨby pochodzenia
lodowcowego, wodnolodowcowego, rzecznego i eolicznego. Dominującym elementem
morfologicznym są skupienia moren czoáowych, na przedpolu których znajdują siĊ rozlegáe pola
sandrowe. DuĪe powierzchnie zajmują jeziora, gáównie typu rynnowego.
Formy pochodzenia lodowcowego tworzą wysoczyznĊ morenową falistą o wysokoĞciach
bezwzglĊdnych od 30 m n. p. m. w czĊĞci póánocnej powiatu (okolice Bukowa) do 100 m n. p. m.
w czĊĞci poáudniowej. W obrĊbie wysoczyzny wystĊpują wzgórza morenowe o wysokoĞci wzglĊdnej
dochodzącej do 30 –40 m.
Formy pochodzenia wodnolodowcowego tworzą równiny utworzone na przedpolu ciągów
morenowych NajwiĊksze pole sandrowe rozciąga siĊ równoleĪnikowo w okolicach Sztumu, Waplewa
i Mikoáajek Pomorskich. Powstanie ich związane jest z etapami oscylacyjnej recesji lądolodu fazy
pomorskiej. Wody, które sypaáy stoĪki sandrowe w początkowej fazie, niszczyáy powierzchniĊ
wysoczyzny tworząc ostaĔce np. w rejonie Nowego Targu.
W obrĊbie powierzchni falistej wysoczyzny morenowej, a takĪe w strefie kontaktowej sandru
i wysoczyzny, powstawaáy ciągi wydáuĪonych pagórków zwanych ozami pagórków kemowych.
W strefie fazy pomorskiej ozy wystĊpują rzadko np. na poáudniowy-wschód od Nowej Wsi. Skupienia
kemów stwierdzono na póánoc od Krastud i w rejonie Starego Targu. Ponadto na caáym obszarze,
zarówno sandrowym i wysoczyzn morenowych wystĊpują liczne zagáĊbienia bezodpáywowe
wypeánione przez jeziora, torfy i namuáy torfiaste.
Formy pochodzenia rzecznego reprezentowane są dolinami Wisáy, rzeki DzierzgoĔ i niewielkich
rzeczek Malborska Máynówka i PostoliĔska Struga.
23
Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011
Formy pochodzenia eolicznego powstawaáy w okresie póĨnego plejstocenu i wczesnego holocenu i
reprezentowane są przez wydmy (paraboliczne, waáowe) i równiny piasków przewianych.
4.7 BUDOWA GEOLOGICZNA
Obszar leĪy w syneklizie perybaátyckiej platformy wschodnioeuropejskiej. Utwory budujące platformĊ
nawiercono w Prabutach na gáĊbokoĞci 3894,6 m, gdzie stwierdzono gnejsy leptytowe. Na podstawie
badaĔ sejsmicznych ustalono, Īe powierzchnia platformy jest lekko podniesiona ku póánocy, a
wyraĨnie ku poáudniowi.
Platforma prekambryjska przykryta jest kompleksem skaá paleozoicznych o miąĪszoĞci okoáo 1400 m i
skaá permo-mezozoicznych o miąĪszoĞci 1900–2220 m oraz skaá kenozoicznych o miąĪszoĞci 290 m.
Osady platformy prekambryjskiej, skaáy paleozoiczne i permo-mezozoiczne pociĊte są uskokami.
Paleozoik reprezentują osady kambru, ordowiku i syluru. Na czĊĞciowo zerodowanych osadach syluru
wystĊpuje seria permska (cechsztynu). Paleozoik przykryty jest gáównie wĊglanowymi utworami
triasu, jury i kredy oraz paleocenu, eocenu-oligocenu, miocenu.
Na obszarze powiatu sztumskiego trzeciorzĊd reprezentowany jest przez osady paleocenu i oligocenu.
Osadów eocenu i miocenu nie wydzielono ze wzglĊdu na brak dokáadniejszych danych. Osady
pliocenu nie wystĊpują poniewaĪ zostaáy zniszczone przez egzaracjĊ lądolodów w okresie plejstocenu.
Osady paleocenu wyksztaácone są w postaci piasków drobnoziarnistych, jasnoszarych, a ich strop
wystĊpuje na gáĊbokoĞci 136,8 m. Osady oligoceĔskie, wyksztaácone w postaci piasków
zielonkawych, piaskowców sáabo zwiĊzáych i piasków zailonych, szarych, nawiercono w Sztumie
i w Krastudach na gáĊbokoĞci 82,1–91,5 m p. p. m.
Powierzchnia podczwartorzĊdowa wystĊpuje w czĊĞci zachodniej powiatu na wysokoĞci od 75 do 85
m p. p. m i opada ku wschodowi do wysokoĞci 145 110 m p. p. m. W czĊĞci zachodniej w podáoĪu
czwartorzĊdu zlegają osady oligocenu, a w rejonie Bukowa i na wschód od Dzierzgonia osady
paleocenu. Osady starsze od trzeciorzĊdowych, kredowe, ukazują siĊ w rejonie na póánocny-zachód od
Sztumu.
W plejstocenie na obszar powiatu kilkakrotnie wkraczaá lodowiec zlodowaceĔ: poáudniowopolskich,
Ğrodkowopolskich i póánocnopolskich. Z fazami zlodowaceĔ oraz okresami deglacjacji wiązaáa siĊ
sedymentacja osadów piaszczystych i piaszczysto-Īwirowych rzecznych i wodnolodowcowych,
muáków i iáów akumulacji jeziornej i zastoiskowej, a takĪe poziomów glin zwaáowych. MiąĪszoĞü
osadów czwartorzĊdowych waha siĊ od 85–150 m na zachodzie powiatu, a 200–250 m na wschodzie.
Osady zlodowaceĔ poáudniowopolskich zachowaáy siĊ fragmentarycznie w formie porwaków w
máodszych glinach zlodowaceĔ Ğrodkowopolskich w rejonie miejscowoĞci: Sztum, Bukowo
i Krastudy. Podobnie wystĊpują w tych rejonach morskie osady interglacjaáu holsztyĔskiego. Osady
interglacjaáu eemskiego stanowią na obszarze powiatu (miejscowoĞci Sztum, Bukowo, Krastudy,
DzierzgoĔ) przewodni poziom stratygraficzny i wyraĨną granicĊ miĊdzy osadami zlodowaceĔ
Ğrodkowopolskich i póánocnopolskich. MiąĪszoĞü osadów interglacjaáu eemskiego wynosi od 61 do
63 m. W spągu są to osady lądowe, nastĊpnie rzeczno-morskie oraz morskie. W czasie zlodowaceĔ
póánocnopolskich lądolód wkraczaá na omawiany obszar kilkakrotnie pozostawiając osady skáadające
siĊ z czterech poziomów glin zwaáowych oraz osadów je rozdzielających wodnolodowcowych
i zastoiskowych. Najstarsze gliny zwaáowe stadiaáu sandomierskiego i fazy leszczyĔskiej (ĝwiecia)
stadiaáu gáównego wystĊpują w postaci páatów o zmiennej miąĪszoĞci, natomiast poziomy glin fazy
poznaĔskiej i pomorskiej wystĊpują na obszarze caáego powiatu. Gliny zwaáowe najmáodszej fazy
(pomorskiej) tworzą powierzchniĊ wysoczyzny polodowcowej. Starsze gliny odsáaniają siĊ na
poáudnie od Sztumu w skarpie rzeczki PostoliĔska Struga oraz na póánoc od Dzierzgonia w dolinie
rzeki DzierzgoĔ.
24