Małżeństwa, rozwody - Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej

Transkrypt

Małżeństwa i rozwody
Materiały dydaktyczne
Zakład Demografii i Gerontologii
Społecznej UŁ
Małżeństwa – podstawowe pojęcia

Zawarcie małżeństwa – akt zawarcia związku między dwiema osobami płci odmiennej, pociągającego za sobą pewne prawa i obowiązki współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych oraz zwyczajowych. Związki małżeńskie są rejestrowane w urzędach stanu
cywilnego (USC).
Rozwód (związku cywilnego) – rozwiązanie związku przez odpowiedni sąd w formie przewidzianej w prawie.
Małżeńskość – proces tworzenia się i rozpadu związków
małżeńskich. Małżeńskość analizuje się pod kątem natężenia
powstawania oraz rozpadu małżeństw, a także z punktu widzenia
wzorców małżeństw i rozwodów np. według wieku i płci.
Miernikmi natężenia zawierania małżeństw i natężenia rozwodów są
współczynniki małżeństw i rozwodów (ogólne i cząstkowe).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa – podstawowe pojęcia

Małżeństwa świeckie (cywilne) i wyznaniowe (tj. zawierane wg
świeckich lub wyznaniowych obrządków).
Małżeństwa endogamiczne (tj. pomiędzy osobami z tych samych
grup społecznych, etnicznych itp.) i egzogamiczne (z różnych grup
społecznych, etnicznych itp.).
Związkami wyznaniowymi o powszechnym charakterze w Polsce są
małżeństwa zawierane w kościele rzymskokatolickim (lecz również
jeszcze w 9 innych kościołach i w jednym związku wyznaniowym).
W praktyce życia codziennego powstają także związki nieformalne,
noszące znamiona małżeństwa, ale nie rejestrowane w USC. Noszą
one miano związków kohabitacyjnych (konkubinackich). Wyróżnia
się też związki typu LAT (living apart together - długotrwały związek
emocjonalny, ale oddzielne zamieszkanie).
Małżeństwa i rozwody – mierniki

Ogólny współczynnik zawierania małżeństw oraz ogólny
współczynnik rozwodów - mają ograniczoną wartość poznawczą,
ponieważ o ich poziomie decyduje m.in. struktura ludności wg
wieku (np. udział dzieci w ludności ogółem) i stanu cywilnego:
M (t )
Wm ( t ) =
⋅C,
L
(
t
)
gdzie:
R( t )
Wr ( t ) =
⋅C
L (t )
Wm(t), Wr(t) – współczynniki, odpowiednio, małżeństw i rozwodów,
M(t) - ogólna liczba małżeństw zawartych w roku t,
R(t) - ogólna liczba rozwodów w roku t,
L (t ) - liczba ludności w połowie roku t lub średnia liczba ludności
w badanym roku,
C
- stała (100 lub 1000, w przypadku rozwodów na ogół 10000).

Współczynnik zawierania małżeństw oraz współczynnik
rozwodów bywają również obliczane w stosunku do liczby
ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich lub
liczby ludności dorosłej, np:
M (t )
Wm ( t ) =
⋅C,
L20+ ( t )
R( t )
Wr ( t ) =
⋅C
L20+ ( t )
gdzie L20+ (t ) - średnia liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie
roku t lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym roku.
Uwaga: Porównywanie natężenia zawierania małżeństw w przekroju międzynarodowym na podstawie tego rodzaju współczynników jest utrudnione ze względu na różne
traktowanie związków małżeńskich zawieranych wg świeckich i wyznaniowych
obrządków oraz ze względu na różne przepisy prawne.

Współczynnik rozwodów w odniesieniu do liczby
zawieranych małżeństw
R( t )
Wrm ( t ) =
⋅C
M (t )
gdzie C - stała równa 1000 lub 10000.

Współczynniki cząstkowe zawierania małżeństw oraz
współczynniki cząstkowe rozwodów (obliczane zwykle dla
grup wieku razem lub osobno dla kobiet i mężczyzn).
Czynniki kształtujące częstość
wstępowania w związki małżeńskie

Czynniki demograficzne: liczba i struktura ludności wg płci,
wieku i stanu cywilnego.

Czynniki pozademograficzne:

sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie),
wykształcenie,
czynniki prawno-ekonomiczne (np. ustawowy wiek
uprawniający do wstępowania w związek małżeński).
Czynniki kształtujące częstość
rozwodów

Czynniki demograficzne: wczesne wstępowanie w związek
małżeński, duża różnica wieku pomiędzy partnerami.

Czynniki pozademograficzne:

sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie, złe
warunki bytu rodzin),
wykształcenie,
urbanizacja,
aktywność zawodowa,
polityka państwa (np. system świadczeń na rzecz rodziny pełnej
i niepełnej).
Małżeńskość a przejście demograficzne

Drugie przejście demograficzne – uważa się, że w krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło tzw. drugie przejście
demograficzne, którego cechami charakterystycznymi są m.in.
zmiany wzorca małżeństw.

Czynniki związane ze zmianami wzorca małżeństw:
opóźnienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości
małżeństwa (wzrost natężenia rozwodów), zmniejszenie częstości
zawierania małżeństw, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost
liczby związków kohabitacyjnych oraz związków typu LAT.
Małżeństwa – obraz sytuacji w Polsce

Od roku 1983 obserwowano spadek liczby zawieranych związków małżeńskich
(od ponad 300 tys. na początku okresu, do poniżej 200 tys. na początku bieżącego
stulecia). Tendencja ta uległa zmianie dopiero po roku 2004, kiedy liczba
zawieranych małżeństw zaczęła wzrastać od poziomu 191,8 tys. zawartych
związków w 2004 r. do 248,7 tys. nowych związków w 2007 r.
Charakterystyczną cechą polskich małżeństw jest wyższy średnio o 2 lata wiek
partnera w stosunku do wieku partnerki oraz zbliżony poziom wykształcenia osób
zawierających związek małż. W 2007 roku ok. 48% związków stanowiły pary, w
których oboje nowożeńców należało do tych samych, pięcioletnich grup wieku, w
tym samym roku 50,5% związków zawarły osoby o podobnym wykształceniu.
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków oscyluje w
Polsce wokół 86 % (w roku 2007 ok. 85%).
Udział związków wyznaniowych w Polsce jest stosunkowo wysoki (ok. 69% nowo
zawartych związków w 2007 r. to związki wyznaniowe).
Od 1995 roku rośnie odsetek nowożeńców w wieku 25-29 lat, a spada odsetek
nowożeńców w wieku 20-24 lat – efekt odsuwania chwili zakładania rodziny na
późniejszy okres życia (wśród mężczyzn najwyższe natężenie wstępowanie w
związki małżeńskie występuje w grupie wieku 25-29 lat).
Rozwody – obraz sytuacji w Polsce

W okresie po 1946 r. orzeczono w Polsce łącznie ponad 2 mln rozwodów (w
tym ponad 20% w latach 2000-2007). Trwałości małżeństw nie sprzyja
zwłaszcza wczesny wiek nowożeńców w chwili zawierania związku.
Początek okresu transformacji ekonomicznej charakteryzował się spadkiem
liczby rozwodów od poziomu 47,2 tys. w roku 1989 do 27,9 tys. w cztery lata
później. Po tym okresie obserwuje się wzrost częstości i liczby rozwodów.
Rekordowa liczba rozwodów (71,9 tys.) wystąpiła w roku 2006. W roku 2007
ich liczba była również wysoka (66,6 tys.).
Najczęściej rozwodzą się pary, które przeżyły ze sobą 5-9 lat (ok. 23% ogółu
rozwodzących się par w 2007 r.). Drugie miejsce pod tym względem zajmują
pary z 10-14 letnim stażem (ok. 20% rozwodów w 2007 r.).
Rezultatem rosnącej liczby rozwodów jest wzrastająca liczba rodzin z jednym
rodzicem. Dodatkowy wpływ na to zjawisko ma także rosnąca liczba urodzeń
pozamałżeńskich.
W roku 2007 około 30% rozwiązanych małżeństw rozpadło się na skutek rozwodu, pozostałe 70% – na skutek śmierci jednego (lub obojga) małżonków.
Obraz sytuacji w Polsce
Duża liczba zawieranych małżeństw bezpośrednio
po wojnie (319,2 tys. w 1948 r.)
Spadek w latach 60-tych - w tym okresie w związki
małżeńskie wstępowały generacje osób
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodówurodzonych w okresie wojny.
w Polsce w latach 1946-2007
355
305
lic z b y w ty s .
255
205
Ponowny wzrost w ostatnich 3 latach - w związki
małżeńskie wstępują generacje osób urodzonych
w latach 70-tych i 80-tych.
155
Tendencja wzrostowa liczby rozwodów (z wyjątkiem okresu transformacji ekonomicznej, w którym
zanotowano spadek liczby rozwodów z 47,2 tys. w
1989 roku do 27,9 tys. w roku 1993).
105
55
5
1946
Wzrost liczby zawieranych małżeństw w 70-tych
latach (maksimum 330,8 tys. par w roku 1975) - w
tym czasie w związki małżeńskie wstępowały
generacje osób urodzonych w okresie „wyżu” z lat
50-tych. Od tego momentu, przy incydentalnych
wzrostach, aż do końca stulecia występowała
tendencja spadkowa liczby zawieranych
małżeństw.
1955
1964
1973
lata
małżeństwa
1982
rozwody
1991
Szybki wzrost liczby rozwodów po 2003 r. Maksimum przypada na rok 2006 (71,9 tys. par). Fakt ten
2000 powoduje wzrost rodzin niepełnych z małoletnimi
dziećmi z rodzin rozwodzących się. W każdym
roku liczba małoletnich dzieci z takich rodzin jest
równa w przybliżeniu liczbie rozwodów.
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów
na 1000 ludności w Polsce w latach 1946-2007
małżeństwa i rozwody na 1000 ludności
14
Wysoki współczynnik zawierania małżeństw w
okresie bezpośrednio po wojnie - maksimum 13,3‰
w roku 1948 (tj. 13,3 nowych związków na 1000
ludności ).
12
Spadek współczynnika na początku lat 60-tych - ze
względu na mniejszą liczbę potencjalnych
kandydatów do małżeństwa.
10
Wzrost współczynnika małżeństw w latach 70-tych
(9,7‰ w 1975 r.)
Od 1982 roku spadek współczynnika zawierania
małżeństw (od ok. 9‰ w roku 1982 r. do poziomu
5‰ w roku 2004), a następnie ponowny wzrost do
poziomu 7,7‰ w roku 2007.
8
6
W okresie powojennym obserwuje się wyraźną
tendencję wzrostową liczby rozwodów
przypadającą na 1000 ludności (przy
krótkookresowym spadku w okresie transformacji
ekonomicznej 1989-1993).
4
2
0
1946
1955
1964
1973
1982
lata
małżeństwa
rozwody
1991
2000
W roku 1946 współczynnik kształtował się na
poziomie 0,3‰, a w roku 2007 na poziomie 1,75‰.
Warto dodać, że natężenie rozwodów jest znacznie
wyższe w miastach (2,29 ‰ w 2007 r.) niż na wsi
(0,87‰ w 2007 r.)
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
stanu cywilnego w Polsce (w %)
2007 r.
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
stanu cywilnego w Polsce (w %)
1990 r.
90
90
85,6
60
85
60
30
30
4,5
4
0,8
0,5
panny
0,6
wdowcy
3
kawalerowie
wdowy
kawalerowie
0,4
rozwiedzeni
1,2
0,8
0
0,6
3,7
0
rozwiedzeni
0,6
wdowcy
3,7
kawalerowie
wdowy
rozwiedzione
wdowcy
rozwiedzeni
0,7
0,6
panny
3,9
kawalerowie
rozwiedzione
wdowcy
rozwiedzeni
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków w Polsce
ustabilizował się obecnie na poziomie ok. 85%.
Struktura nowożeńców wg wieku w momencie zawierania
małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000, 2007
W całym obsewowanym okresie
najwięcej związków zawierały osoby w
wieku 20-24 lat, choć od 1995r. ich
udział w ogóle nowożeńców wykazywał
systematyczny spadek, natomiast
wzrastał w tym okresie odsetek
nowożeńców w wieku 25-29 lat oraz w
wieku 30-34 lat.
60
51,1
50
40,3
odsetek
40
35,4
30
20,5
20
14,2
10
9,9
5,8
5,5
3,1
3
2,6
2,9
2,7
3
0
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-49
50 i więcej
wiek w latach
1989
1995
2000
2007
Współczynnik rozwodów obliczany w stosunku
do liczby zawieranych małżeństw w Polsce
w latach 1946-2007
0,35
0,3
W okresie transformacji ekonomicznej
(1989-1993) odnotowano wyraźny
spadek współczynnika rozwodów do
poziomu nieco ponad 0,13 w roku 1993.
0,25
0,2
Po okresie transformacji ma miejsce
szybki wzrost tego współczynnika.
Maksimum (0,33) osiągnął w roku
2005, choć w roku 2006 miał
porównywalną wartość, ok. 0,32.
0,15
0,1
0,05
0
1946
Tendencja wzrostowa współczynnika
rozwodów (obliczanego w stosunku do
liczby zawieranych małżeństw). W roku
1946 wynosił on ok. 0,03 (tj. 3 rozwody
na 100 nowo zawartych związków), a w
roku 1988 współczynnikten wzrósł do
poziomu ok. 0,20.
1955
1964
1973
1982
1991
2000
W roku 2007 współczynnik rozwodów
obniżył się do poziomu ok. 0,26. Jest to
w mniejszym stopniu efekt spadku
liczby rozwodów, a bardziej wynika z
rosnącej w ostatnim okresie liczby
zawieranych nowych małżeństw.
lata
Struktura rozwodów w latach 1989-2007 w Polsce
wg liczby małoletnich dzieci
100%
Od 1995 roku zmniejsza
się udział rozwodzących
się małżeństw z jednym
lub dwojgiem małoletnich dzieci w ogólnej
liczbie rozwodów (od
poziomu 63,4% w roku
1995 do 56,8% w roku
2007).
80%
w%
60%
40%
20%
lata
0
1
2
3
20
07
20
05
20
03
20
01
19
99
19
97
19
95
19
93
19
91
19
89
0%
Rośnie natomiast udział
małżeństw bezdzietnych
w ogólnej liczbie
rozwodów. W roku 1995
udział ten był najniższy
w okresie powojennym i
wynosił 30,5%, a w roku
2007 wzrósł do 38,7%.
4 i więcej