Księga Rodzaju – Księgą Początków (r. 1-11)

Cykliczne spotkanie biblijne – rok 2009/2010
Księga Rodzaju – Księgą Początków (r. 1-11)
1. Podstawowe informacje o Pięcioksięgu (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt):
- należy ona do tzw. Pięcioksięgu (najważniejsza część pism Starego Testamentu – zwana Torą-Prawem),
przypisywanego Mojżeszowi (przynajmniej od IV wieku przed Chrystusem – por. 2 Krn 25, 4, a NT wspomina o
Prawie w tym kontekście 28 razy – zob. Mt 8, 3 – nawiązanie do Kpł 14, 3-n);
- księgi raczej – szczególnie Księga Wyjścia, mówią o Mojżeszu w 3 osobie, a nie w pierwszej (wiele opinii);
- jednakże cały pięcioksiąg: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga
Powtórzonego Prawa są owocem wielowiekowej pracy wielu autorów i redaktorów (jest wiele hipotez na ten
temat);
- w doborze materiałów obowiązywały: 1. Zasada starożytności (precedencji): starszy tekst był nieusuwalny, aby
wskazać na pierwszeństwo tradycji ważnych dla niektórych instytucji starożytnego Izraela; 2. Zasada konsekwencji
– starożytne tradycji nie są usuwane, ale zyskują nową interpretację; 3. Zasada kontynuacji i aktualności –
zachowane zostają te teksty, które mają znaczenie dla obecnego czasu i odpowiadają na aktualne potrzeby; 4.
Zasada ekonomii – słowo spisane było wtedy luksusem (sposób powstawania księgi – części wstępne o ST i NT) i
dlatego zapisywano tylko to, co było konieczne – w pewnym sensie tekst był szkicem, mającym pomóc w
opowieści’
- jest to zbiór ksiąg o charakterze narracyjnym – opowiadania o prehistorii narodu wybranego od stworzenia świata
do śmierci Mojżesza (być może pierwotnie stanowił jedno dzieło, później podzielone na części);
- występują tu następujące tradycje: 1. Deuteronomiczna (D), związana z reformą króla Jozjasza w 622 roku przed
Chrystusem (por. 2 Krl 22-23) – ma swój odrębny przekaz teologiczny i stylistyczny – jest mniej ważna w
rozważaniu Księgi Rodzaju, ale pozostałych zwłaszcza Wyjścia ma bardzo wielkie znaczenie; 2. Kapłańska (P) –
najmłodsza – stworzenie świata, budowa arki, przymierze z Noem (także elementy w historii Abrahama i Mojżesza)
– jest bardzo istotna dla naszych tegorocznych rozważań; 3. Jahwistyczna (J) – narracyjna, wiąże znajomość
imienia Boga Jahwe od samych początków (por. Rdz 4, 26; 2, 4b) i lubuje się w opisie wynalazków oraz
wyjaśnienia nazw miejscowości (genealogie, grzech pierwszych ludzi, Kain i Abel, Noe, wieża Babel), 4.
Elohistyczna (E) – wykorzystana tylko w niewielkich fragmentach – szczególnie w podwójnym imieniu Boga:
JAHWE-ELOHIM (por. Rdz 2-3) oraz w historii Patriarchów – ujmuje Boga bardziej filozoficznie i abstrakcyjnie w
kontekście Bożej Opatrzności.
2. Podstawowe informacje o Księdze Rodzaju (Księdze Narodzin czy też Księdze Początków):
- Księga Rodzaju rozpoczyna się opisem Stworzenia Świata a kończy osiedleniem Jakuba-Izraela w Egipcie;
- tłumaczy jedność i różnorodność izraelskich plemion, pochodzących od synów Jakuba;
- z języka hebrajskiego pierwsza księga nazywa się „Bereszit” – od pierwszych słów: „Na początku”, z języka
greckiego zwana jest „Genesis” co znaczy „źródło życia”, „początek życia”, „pochodzenie” lub „narodziny” (por.
Rdz 5, 1);
- powstanie związane jest z rokiem 586 przed Chrystusem, kiedy następuje utrata niezależności, przymusowe
wysiedlenia i rozproszenie Izraelitów wśród innych Narodów;
- zadaniem było pokazanie nie tylko wspólnego pochodzenia Narodu Wybranego, ale przede wszystkim szczególna
relacja z Bogiem oraz powołanie do bycia znakiem Bożej woli i działania Jahwe – wobec pychy ciemiężców mają
pamiętać o szczególnym działaniu Boga w swoich dziejach;
- stanowiła źródło zachęty do nadziei i uczciwego życia, zgodnego z Prawem Bożym, potwierdza prawa Izraela do
Ziemi Obiecanej, zachęca do jedności i przebaczenia, jak w wypadku Józefa sprzedanego przez braci;
- obficie autor korzystał z przekazów funkcjonujących w Narodzie Wybranym (jeszcze w czasach niezależności) oraz
funkcjonujących w życiu Babilonii, Egiptu, Fenicji i innych narodów Bliskiego Wschodu (spotkanie I, dodatek 2);
3. Ogólna teologia i treść Księgi Rodzaju:
- łączy różne teksty, ale autor postarał się bardzo o jedność jej kompozycji – poza pewnymi powtórzeniami stanowi
ona jedną zwartą całość;
- posiada 2 zasadnicze części: 1. Działanie Boga jako Stwórcy (r. 1-11), 2. Dzieje Patriarchów Izraela (r. 12-50);
- opowieść o patriarchach miała podtrzymać nadzieję odrodzenia oraz pokazać wzór wiary – jest dlatego mniej
uniwersalna;
- opis stworzenia zaś jest bardziej uniwersalny, gdyż dotyczy świata i ludzkości w ogóle, a nie tylko Narodu
Wybranego;
- treść poszczególnych rozdziałów początków Księgi Rodzaju jest bogata (patrz aneks I);
- opisów I części (r. 1-11) nie należy traktować jako dokładnego opisu początków świata i zachodzących wtedy
procesów – mają wyjaśnić sens działania Boga – w związku z tym należy odczytać właściwie poszczególne obrazy
zawarte w tych rozdziałach i ich wielowarstwową symbolikę (tematy następnych spotkań);
- jest to pełna wiary odpowiedź na wspólne dla wszystkich ludzi pytania o początek wszechświata, jego pochodzenie
oraz zaistnienie człowieka (stworzenie świata oraz dwa opisy stworzenia człowieka);
- wyjaśnia także naturę i skutki ludzkiego postępowania, szczególnie w jego negatywnym wymiarze w postaci
grzechu (Grzech Pierworodny, Kain i Abel, Wieża Babel);
- ważnym wnioskiem jest jednak to, że choć zło i grzech wprowadzają chaos w dzieje świata, to jednak nie powoduje
to zniszczenia Bożego planu, który zostaje w pewien sposób odsunięty w czasie, ale Bóg w sposób sobie wiadomy
naprawi to wszystko, co zepsuł człowiek;
- Bóg nie tylko okazuje się tutaj karzącym sędzią, ale wychodzi człowiekowi naprzeciw i postanawia go ratować
(obietnica Zbawiciela po Grzechu Pierworodnym, Obietnica nowej ludzkości po Potopie czy znamię dane Kainowi,
aby nikt go nie zabił);
- podstawowy wniosek to jednak to, że ludzie jeśli postanawiają budować swój świat bez Boga zawsze ponoszą
klęskę i zamiast szczęścia przygotowują sobie nieszczęście (konsekwencje Grzechu Pierworodnego, chorobliwej
zazdrości Kaina wobec Abla, pomieszanie języków budowniczych Wieży Babel);
- tak przygotowane tło pozwala wkroczyć na scenę Abrahamowi, który nie buduje wszystkiego na sobie, ale na Bogu
i Jego obietnicy a później ukazać Boża Opatrzność na przykładzie historii Józefa Egipskiego, gdzie mimo zła
wyrządzonego przez braci (chęć zabicia i sprzedanie w niewole) Bóg ostatecznie dokonuje dobra (czyni Józefa
najważniejszą osobą w Egipcie i w konsekwencji ratuje od śmierci głodowej jego rodzinę oraz dokonuje się
przemiana braci);
- warto zwrócić uwagę, na bardzo rozbudowaną genealogie, które występują do chwili Potopu, by później znów
rozwijać się w potomkach Noego, zawężając się do jednego człowieka: Abrahama, ojca narodu wybranego, od
którego zacznie się niejako na nowo historia;
- w tym kontekście Księga Rodzaju jest w pewnym sensie Księgą Obietnic (wobec pierwszych ludzi po grzechu,
wobec Przymierza z Noem, wobec Abrahama, Jakuba itp.);
- niestety ta księga jest znana z pewnych tylko opowiadań, a nie jako całość (wyraźnie wyjdzie to w pewnych
szczegółach w kolejnych spotkaniach tematycznych).
4. Nawiązania rozdziałów 1-11 do innych tworów literackich (spotkanie I, dodatek 2)
- opis stworzenia świata i człowieka nawiązuje do babilońskich opisów, ale wyrażają wiarę że stwórcą całego świata i
obrońcą jego porządku jest sam Bóg a człowiek jest najdoskonalszym ze stworzeń, ludzie odpowiadają za dobro i
zło popełnione i decydują o tym w swojej wolności;
- podobieństwa do literatury innych ludów obejmują: 1. Szczegóły narracji (wysłanie ptaków z arki), 2. Elementy
tekstu (nadawania nazw bytom w momencie ich stwarzania) – znajomość konieczna, by pewnych elementów nie
przeceniać, a innych nie doceniać;
- różnice dotyczą: 1. Sfery informacji szczegółowych (kształt arki, zasięg potopu), 2. Koncepcji fundamentalnych
(stworzenie biblijne poprzez Słowo Boga i powstanie świata łączone z narodzinami kosmicznych bóstw w
Mezopotamii) – łączą się one z unikatową monoteistyczną wiarą Izraela;
- wszystkie one: podobieństwa i różnice często znajdujące się w jednym i tym samym tekście (powstanie człowieka z
prochu ziemi znane na Bliskim Wschodzie, ale u Izraela zyskuje specyficzną formę – tchnienie Boga daje życie),
świadczą o podobnych poglądach ludów żyjących na tym terenie obok siebie;
- podstawowe nawiązania do literatury Bliskiego Wschodu w księdze Rodzaju obejmują:
1. AKKADYJSKIE:
a) Epos Atrachasis – z ok. 1635 roku przed Chrystusem, dotyczący stworzenia świata i człowieka, rozmnażaniu się
ludzkości, potopie ora arce;
b) Enuma Elisz – z ok. 1100 roku przed Chrystusem, dotyczący stworzenia świata;
2. SUMERYJSKO-AKKADYJSKIE:
a) Epos o Gilgameszu – ok. 2000 rok przed Chrystusem, dotyczy opowieści o potopie z arką i ptakami;
3. EGIPSKIE:
a) Teologia z Memfis – ok. XIII wieku przed Chrystusem, dotyczy stworzenia mocą słowa Boga;
- szczegółowe odniesienia i porównania z tekstem biblijnym na poszczególnych spotkaniach tematycznych do
czerwca 2010;
- podobnie będzie z II częścią Księgi Rodzaju, gdzie znaleźć można pokrewne utwory, których część jest dostępna w
języku polskim (Egipska „Opowieść o Sinuhe”, „Opowieść o Wenamonie”, „Opowieść o Ahikar” – dworzanie na
tle swojej epoki, jako podobieństwo do Józefa Egipskiego czy też starożytne archiwa odkryte przez archeologie,
potwierdzające dane biblijne) – nie jest ona jednak tematem naszych tegorocznych rozważań.
5. Szczegółowy podział literacki rozdziałów 1-11 (porównaj tematykę do czerwca 2010)
- rozdziały 1-3: stworzenie świata i społeczności ludzkiej (opisy stworzenia), pobłogosławionej przez Boga ale
zagrożonej przez grzech człowieka (grzech pierworodny);
- rozdziały 4-5: grzech rozwija się coraz bardziej i przybiera formę nienawiście wśród braci i wykonujących różne
zawody (Kain i Abel), ale jednocześnie wzrasta też Boże błogosławieństwo dla człowieka (przyjęcie ofiary Abla);
- rozdziały 6-9: grzech tak bardzo się rozpanoszył (próby nawrócenia ludzi), że zagłusza dobro i Bóg decyduje się
ukarać człowieka, ale ratuje Noego i jemu powierza swoje błogosławieństwo, którego już nigdy nie cofnie
(przymierze po Potopie);
- rozdziały 10-11: wyrazem ponowienia Bożego błogosławieństwa jest rozmnożenie się ludzi (genaologie), ale
upodobanie człowieka do grzechu pozostaje wciąż takie samo (Wieża Babel);
- 12 przedstawionych epizodów nie stanowi zupełnie porządku chronologicznego anie nie wskazuje następstw
czasowych międyz poszczególnymi jednostkami, ale chodzi o pewne ogólne ramy związane z poczatkiem świata i
człowieka, a chodzi o funkcjonowanie człowieka i granice ustanowione dla dobra człowieka przez Boga.
6. Ważne tematy teologiczne rozdziałów 1-11
1. Stworzenie jest przez Boga zaplanowane, uporządkowane i dobre – ważną role pełnią uroczyste wypowiedzi o
Mądrości Boga w rozdziale 1;
2. Ludzie zostali swoorzeni na obraz Boga i są jego sługami – widać to dszczególnie w opisach stworzenia
człowieka: 1, 26-30 oraz 2, 15-17;
3. Bóg pobłogosławił rodzaj ludzki – widać to wielokrotnie: ziemia (1, 21), rodzaj ludzki (1, 28), Adam (5, 2), Noe
(9, 1) czy później Abraham (12, 3), Izaak (26, 24), Jakub (27, 29) i Józef (48, 1-16);
4. Grzech stanbowi odwrócenie się od Boga – wiele razy w opisach znajdujemy myśl dotyczącą pokusy grzechu i
jego władzy nad człowiekiem (4, 1-12);
5. Bóg zarówno karze, jak i przebacza – szczególnie wyraźnie widać w obietnicy po grzehcu pierworodnym, ochronie
danej Kainowi czy po Potopie;
6. Nie można zapomnieć o znaczeniu kultu oddawanego Bogu – kwestia stworzenia i odpoczynku Boga jako znaku
dla świętowania tego dnia przez człowieka (2, 1-3).
Opracowanie: o. Robert Wawrzeniecki OMI
Bibliografia:
Bednarz Michał. Historia Zbawienia, Tarnów 2000.
Brzegowy Tadeusz, Pięcioksiąg Mojżesza, Tarnów 2002.
Lemański Janusz, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002.
Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, Warszawa 2001.
Pikor Wojciech, Czytamy Stary Testament. Ćwiczenia do wykładów z Biblistyki, Kielce 2007.
Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład Ekumeniczny, Warszawa 2001.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Częstochowa 2008.
Synowiec Juliusz OFMConv, Początki świata i ludzkości według Księgi Rodzaju, Kraków 2001.
Walton J. H., Matthews V. H., Chavalas M. W., Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, Warszawa
2005.
Wprowadzenie do Pięcioksięgu i Księgi Rodzaju, zawarte w Biblii Tysiąclecia, Wydanie czwarte, Poznań 1996.
Aneks 1: Zestawienie treści Księgio Rodzaju – rozdziałów 1-11:
TREŚĆ KSIĘGI
DZIEJE POCZĄTKÓW ŚWIATA I LUDZKOŚCI
OPIS STWORZENIE ŚWIATA
OPIS STWORZENIE CZŁOWIEKA
PIERWOTNY STAN SZCZĘSCIA
UPADEK PIERWSZYCH LUDZI
KAIN I ABEL
POTOMKOWIE KAINA
WYBRANI PRZEZ BOGA POTOMKOWIE ADAMA
SETYCI
DZIEJE NOEGO – POTOP
ZEPSUCIE MORALNE LUDZKOŚCI
BOŻE POSTANOWIENIE ZAGŁADY
ZAPOWIEDŹ POTOPU – ARKA
POTOP
PRZYMIERZE BOGA Z NOEM
NOE PRZEKLINA KANAANA, A BŁOGOSŁAWI SEMA
DZIEJE POTOMKÓW NOEGO
POCHODZENIE LUDZKOŚCI POPOTOPOWEJ
WIEŻA BABEL
POTOMKOWIE SEMA
GENEALOGIA ABRAMA/ABRAHAMA:
DZIEJE PATRIARCHÓW IZRAELSKICH
DZIEJE POTOMKÓW TERACHA – ABRAHAM
RODZINA ABRAMA
NAMIARY BIBLIJNE
Rdz 1, 1 – 4, 26
Rdz 1, 1 – 25; 1, 30 – 2, 4a
Rdz 1, 26 – 29; 2, 4b – 7
Rdz 2, 8 – 25
Rdz 3, 1 – 24
Rdz 4, 1 – 16
Rdz 4, 17 - 26
Rdz 5, 1 – 32
Rdz 5, 1 – 32
Rdz 5, 1 – 9, 29
Rdz 5, 1 – 4
Rdz 5, 5 – 8
Rdz 5, 9 – 7, 5
Rdz 7, 6 -8, 18
Rdz 8, 19 – 17
Rdz 9, 17 – 29
Rdz 10, 1 – 11, 26
Rdz 10, 1 – 32
Rdz 11, 1 – 9
Rdz 11, 10 – 26
Rdz 11, 27-32
Rdz 11, 27 – 32
ROZKŁAD SPOTKAŃ BIBLIJNYCH DO CZERWCA 2010
w odniesieniu do tekstów biblijnych
WPROWADZENIE:
05.12.2009 - Księga Rodzaju - księgą początków: prehistoria biblijna (r. 1-11)
ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE
16.01.2010 - Czy Bóg stworzył świat? Biblijny opis stworzenia świata
Rdz 1, 1 – 25; 1, 30 – 2, 4a (bez opisu stworzenia człowieka)
20.02.2010 - Czy Bóg stworzył człowieka? Biblijny opis stworzenia człowieka
Rdz 1, 26 – 29; 2, 4b – 7 (I i II opis)
06.03.2010 - Samowola człowieka: grzech Adama i Ewy
Rdz 2, 8 – 3, 34 (stan szczęścia i upadek)
10.04.2010 - Zazdrość, która zabija: Kain i Abel
Rdz 4, 1 – 26 (bratobójstwo i potomkowie Kaina)
08.05.2010 - Obietnica nowej ludzkości: Potop i Arka Noego
Rdz 5, 1 – 9, 17
12.06.2010 - Budowanie świata bez Boga: Wieża Babel
Rdz 10, 1 – 11, 9