Pobierz jako PDF - Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa

ISSN 0033-216X
8/2015
W GÓRNI
CT
A
W
ZYSZENIE
AR
IN
W
O
KÓ
NI
ÓW I T
IER
EC
N
H
ŻY
ST
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1
założono 01.10.1903 r.
MIESIĘCZNIK STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW GÓRNICTWA
Nr 8 (1113) sierpień 2015
Tom 71 (LXXI)
Słowo wstępne
W dniach 14 ÷ 16 września 2015 roku we Wrocławiu
przewidziane są obrady III Polskiego Kongresu Górniczego.
Tradycyjnie w połowie września organizowane były kolejne edycje Szkoły Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie.
W bieżącym roku jednak, ze względu na zbieżność terminów,
kolejna edycja Szkoły Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie
została odroczona. Katedra Ekonomiki i Zarządzania
w Przemyśle AGH, przy współpracy z Fundacją „Nauka
i Tradycje Górnicze” i przy wsparciu sponsorów, zorganizowała w dniu 11 czerwca 2015 r. seminarium naukowe na
temat: „Aktualne problemy zarządzania przedsiębiorstwami
wydobywczymi”, które w pewnym stopniu zachowuje ciągłość corocznej wymiany poglądów w obszarze tematyki tradycyjnie związanej z kolejnymi edycjami Szkoły Ekonomiki
i Zarządzania w Górnictwie. Dla zachowania reguły corocznego publikowania artykułów związanych z tą tematyką prace
zgłoszone na seminarium, po uzyskaniu pozytywnych recenzji
wydawniczych, opublikowane zostały w niniejszym numerze
czasopisma „Przegląd Górniczy”.
–
–
–
–
–
–
–
–
modelowania i optymalizacji procesu wydobywczego,
organizacji i zarządzania w przemyśle wydobywczym,
zarządzania zasobami ludzkimi,
zarządzania finansami przedsiębiorstw górniczych,
zarządzania jakością produkcji górniczej,
logistyki w przedsiębiorstwie górniczym,
techniki komputerowej w górnictwie,
działalności w obszarze innowacji i restrukturyzacji
w górnictwie.
W imieniu Kierownictwa i Pracowników Katedry
Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle AGH pragnę wyrazić
serdeczne podziękowania sponsorom, dzięki którym możliwa
była organizacja seminarium i publikacja artykułów w czasopiśmie „Przegląd Górniczy” – przedsiębiorstwom:
– Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A.,
– Fasing S.A.,
– Przedsiębiorstwo Robót Specjalistycznych „Wschód”
S.A.,
– Zakład Odmetanowania Kopalń „ZOK” Sp. z o.o.
Zakres tematyczny seminarium obejmował zagadnienia zbieżne z tradycyjnie formułowaną tematyką Szkoły
Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie. W ogólnym ujęciu
zagadnienia te dotyczą:
Czytelników czasopisma „Przegląd Górniczy” zapraszam
do lektury artykułów zamieszczonych w niniejszym numerze.
– efektywności ekonomicznej zakładów wydobywczych,
– kosztów wydobycia surowców mineralnych,
Kierownik Katedry Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle AGH
Prof. dr hab. inż. Roman Magda
2
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.333:001.891.54:001.895
Modelowanie i optymalizacja wydobycia w kopalniach węgla
kamiennego z wykorzystaniem struktur gridowych
Modelling and optimization of mining production in coal mines with use
of the OPTiCoalMine calculation service
Dr hab. inż. Edyta Brzychczy*)
Dr inż. Aneta Napieraj*)
Dr inż. Marta Sukiennik*)
Treść: W artykule przedstawiono usługę OPTiCoalMine umożliwiającą modelowanie i optymalizację produkcji w kopalniach węgla
kamiennego. Usługa została opracowana w ramach realizacji Gridu Dziedzinowego Energetyka w projekcie „Dziedzinowo
zorientowane usługi i zasoby infrastruktury PL-Grid dla wspomagania Polskiej Nauki w Europejskiej Przestrzeni Badawczej
– PLGrid Plus” w Akademickim Centrum Komputerowym Cyfronet AGH. W pracy przedstawiono opis usługi i przykład jej
wykorzystania dla wybranego przedsiębiorstwa górniczego.
Abstract: This paper presents the OPTiCoalMine calculation service that allows modeling and optimization of production in coal mines.
The service has been developed within the framework of the Energy Power Grid in the project “Domain-oriented services
and resources of Polish Infrastructure for Supporting Computational Science in the European Research Space – PLGrid Plus”
coordinated by the Academic Computer Center Cyfronet in Cracow. The paper presents a description of the service and an
example of its use for the selected mining company.
Słowa kluczowe:
węgiel kamienny, OPTiCoalMine, modelowanie, optymalizacja, wydobycie
Key words:
hard coal, OPTiCoalMine, modelling, optimization, production
1. Wprowadzenie
Grid obliczeniowy to infrastruktura sprzętowa i programowa, która w sposób niezawodny, spójny, rozproszony i tani
zapewnia dostęp do zasobów obliczeniowych. Zapewnia ściśle
kontrolowane współdzielenie zasobów i rozwiązywanie problemów w dynamicznych organizacjach wirtualnych, w skład
których wchodzi wiele różnych instytucji. Współdzielenie nie
dotyczy prostej wymiany plików, lecz raczej bezpośredniego
dostępu do komputerów, oprogramowania, danych i innych
zasobów. Obliczenia gridowe stają się platformą obliczeniową nowej generacji do rozwiązywania problemów o dużej
złożoności [7].
*) AGH w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii
Z taką dużą złożonością problemu mamy do czynienia
między innymi w przypadku modelowania i optymalizacji
procesu wydobywczego w grupie kopalń. Opracowanie
bowiem optymalnego harmonogramu produkcji wymaga
często analizy dziesiątek, a nawet setek wyrobisk ścianowych,
powiązanych ze sobą zarówno zależnościami czasowymi, jak
i technicznymi (np. wyposażeniem, infrastrukturą techniczną
czy określonymi wymaganiami technologicznymi i górniczymi). W takim przypadku projektant potencjalnie może mieć
do czynienia z bardzo wieloma możliwościami (wariantami)
prowadzenia robot górniczych.
Projektanci zajmujący się planowaniem wydobycia węgla
kamiennego posiadają odpowiednie dane i wiedzę odnośnie
do warunków geologiczno-górniczych i techniczno-organizacyjnych projektowanych wyrobisk. Wskazują jednak na brak
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
narzędzi wspierających modelowanie i generowanie nowych
rozwiązań, które powalają na przeprowadzenie odpowiedniej
liczby symulacji w warunkach złożonych i kompleksowych
problemów projektowych [5].
Jeszcze do niedawna brak było narzędzia, które by mogło wspomóc taką analizę symulacyjną. Pewną propozycją
w tym zakresie była, opracowana na podstawie metody CPRG,
aplikacja CPRG.SYS [1], która umożliwiła modelowanie
i optymalizację robót eksploatacyjnych w wielozakładowym
przedsiębiorstwie górniczym. Jej wykorzystanie wymagało
jednak od użytkowników zainstalowania aplikacji na jednostce komputerowej i, z uwagi na złożoność analizowanych
wariantów, posiadanie dostępu do dużej mocy obliczeniowej
serwerów. Ze względu na brak bezpośredniego dostępu potencjalnych użytkowników do dużych i jednocześnie wolnych
mocy obliczeniowych podjęto prace mające na celu zaimplementowanie algorytmu metody CPRG w postaci usługi
obliczeniowej w struktury gridowe Polskiej Infrastruktury
Gridowej. Efektem tych prac jest usługa OPTiCoalMine, która
została opisana w dalszej części pracy.
2. Usługa OPTiCoalMine
Polska Infrastruktura Gridowa została zbudowana
w ramach projektu PL-Grid (2009-2012), w celu dostarczenia
polskiej społeczności naukowej platformy informatycznej
opartej na klastrach komputerów, służących e-Science
w różnych dziedzinach [2]. Infrastruktura wspiera badania naukowe poprzez integrację danych doświadczalnych i wyników
zaawansowanych symulacji komputerowych prowadzonych
przez geograficznie rozproszone zespoły. Infrastruktura PLGrid umożliwia polskim naukowcom prowadzenie badań
naukowych w oparciu o symulacje i obliczenia dużej skali
z wykorzystaniem klastrów komputerów oraz zapewnia wygodny dostęp do rozproszonych zasobów komputerowych.
Dostęp jest darmowy dla naukowców i wszystkich osób
prowadzących działalność naukową, związaną z uczelnią lub
instytutem naukowym w Polsce [8]. Rozwinięciem Polskiej
Infrastruktury Gridowej był projekt „Dziedzinowo zorientowane usługi i zasoby infrastruktury PL-Grid dla wspomagania Polskiej Nauki w Europejskiej Przestrzeni Badawczej
– PLGrid Plus” mający na celu przygotowanie specyficznych
środowisk obliczeniowych (tzw. gridów dziedzinowych), czyli
rozwiązań, usług i poszerzonej infrastruktury obliczeniowej
wraz z oprogramowaniem, dostosowanych do potrzeb różnych
grup naukowców. Rozwiązania w ramach projektu stworzone
są dla użytkowników z różnych dziedzin i obszarów nauki, np.:
Nanotechnologie, Akustyka, Life Science, Chemia kwantowa,
Fizyka molekularna, Ekologia, Energetyka, Bioinformatyka,
Zdrowie, Materiały, Metalurgia [8].
Usługa obliczeniowa OPTiCoalMine stanowi część Gridu
Dziedzinowego Energetyka i jest dostępna na platformie
wirtualnego laboratorium GridSpace2 [3,4]. Z usługi mogą
korzystać użytkownicy zarejestrowani w portalu PL-Grid, którzy wystąpią z wnioskiem o dostęp do niej na swoim koncie.
Algorytm usługi w zakresie modelowania wariantów oparty jest na zdeterminowanej sieci czynności, która umożliwia
odwzorowanie w czasie robót zbrojeniowych, eksploatacyjnych i likwidacyjnych w projektowanych wyrobiskach ścianowych w kopalniach przedsiębiorstwa wielozakładowego.
Podstawową wyznaczaną wielkością jest wydobycie miesięczne z robót eksploatacyjnych z uwzględnieniem założenia, iż
postęp robót eksploatacyjnych jest zmienną losową. Pozwala
to, w efekcie modelowania przebiegu procesu wydobywczego, na wyznaczenie możliwych odchyleń od wartości
oczekiwanych wydobycia w skali całego przedsiębiorstwa
3
górniczego, czyli wskazanie ryzyka związanego z realizacją
procesu wydobywczego według wybranego wariantu realizacji robót. W przypadku zdefiniowania rożnych możliwości
wyposażenia poszczególnych wyrobisk ścianowych – algorytm usługi wskazuje najlepszą alokację według przyjętego
kryterium optymalizacji mającego na celu minimalizację
odchyleń wydobycia miesięcznego od wielkości planowanych
w przedsiębiorstwie górniczym w analizowanym okresie.
Optymalizacja prowadzona jest z wykorzystaniem algorytmu
ewolucyjnego, opartego na programowaniu ewolucyjnym.
Funkcję przystosowania w tym algorytmie (dla przyjętego
kryterium optymalizacji) zdefiniowano następująco
gdzie:
WSRi – wartość średnia wydobycia netto z robót eksploatacyjnych w przedsiębiorstwie górniczym
w analizowanym okresie, Mg/mc,
WPli – planowana wartość wydobycia netto z robót
eksploatacyjnych w przedsiębiorstwie górniczym
w analizowanym okresie, Mg/mc,
m – liczba miesięcy w analizowanym okresie.
Obliczenia w usłudze realizowane są na klastrze obliczeniowym ZEUS o mocy obliczeniowej 169 TFlops (czyli
169*1012 operacji zmiennoprzecinkowych na sekundę) oraz
pamięci operacyjnej 23 TB.
Wygląd strony obsługującej działanie usługi w wirtualnym
laboratorium GridSpace2 przedstawiono na rysunku 1.
Strona usługi podzielona jest na 5 okien:
1. Okno 1, w którym następuje wprowadzenie zmiany domyślnych ustawień algorytmu obliczeniowego.
2. Okno 2, w którym dostępny jest pogląd zmienionych
i zapisanych (w Oknie 1) ustawień algorytmu.
3. Okno 3, w którym następuje wprowadzenie pliku z danymi
wejściowymi.
4. Okno 4, w którym następuje uruchomienie usługi i przesłanie żądania wykonania obliczeń na klastrze obliczeniowym (poprzez mechanizm kolejkowy PBS).
5. Okno 5, w którym dostępny jest podgląd wyników obliczeń
w formie graficznej (wykresu na ekranie) oraz istnieje
możliwość zapisania pliku wyjściowego z wynikami
obliczeń.
Struktura pliku wejściowego (w formacie .xml) podzielona
jest na następujące części:
– „ściany”, w której zapisane są parametry projektowanych wyrobisk ścianowych,
– „ciągi”, w której zapisane są dane dotyczące ciągów
produkcyjnych, czyli powiązań czasowych pomiędzy
wyrobiskami ścianowymi,
– „zestawy”, w której określone zostają zestawy (kompleksy) ścianowe,
– „mws”, w której zapisane jest przyporządkowanie
zestawów ścianowych do projektowanych wyrobisk
ścianowych,
– „mps”, w której zapisane są wartości średnie rozkładu
postępu robót eksploatacyjnych w projektowanych
wyrobiskach, przy wykorzystaniu zdefiniowanych
zestawów ścianowych,
– „mos”, w której zapisane są wartości odchyleń standardowych rozkładu postępu robót eksploatacyjnych
w projektowanych wyrobiskach, przy wykorzystaniu
zdefiniowanych zestawów ścianowych.
W efekcie obliczeń użytkownik otrzymuje plik wyjściowy
z danymi dotyczącymi:
4
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 1.Ekran usługi OPTiCoalMine w wirtualnym laboratorium GridSpace2
Fig. 1. Screen of OPTiCoalMine service in the virtual laboratory GridSpace2
– dat rozpoczęcia robót w poszczególnych ciągach produkcyjnych,
– doboru zestawów wyposażenia do projektowanych wyrobisk,
– średnich postępów robót eksploatacyjnych – wylosowanych z zadanego (w danych wejściowych) rozkładu [m/d],
– dat rozpoczęcia i zakończenia robót zbrojeniowych,
– dat rozpoczęcia i zakończenia robót likwidacyjnych,
– średnich wartości wydobycia miesięcznego w poszczególnych miesiącach analizowanego okresu,
– odchyleń standardowych wydobycia miesięcznego
w poszczególnych miesiącach analizowanego okresu,
– wartości funkcji przystosowania dla najlepszego osobnika
w kolejnych generacjach algorytmu ewolucyjnego.
Na podstawie otrzymanych wyników można w ogólnodostępnym oprogramowaniu sporządzić harmonogram robot
górniczych, który po podjęciu decyzji o realizacji wybranego
wariantu, może zostać wdrożony w przedsiębiorstwie.
Szczegółowe informacje o opracowanej usłudze dostępne
są na stronie [6]. Natomiast przykład działania usługi dla wy-
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
branego przedsiębiorstwa górniczego przedstawiony zostanie
w dalszej części artykułu.
Tablica 2 Przyjęte zestawy wyposażenia
Table 2. Assumed sets of equipment
Numer zestawu
Z1
Z2
Z3
Z4
Z5
Z6
3. Modelowanie i optymalizacja wydobycia w przykładowym przedsiębiorstwie górniczym z wykorzystaniem
usługi OPTiCoalMine
Studium przypadku obejmuje trzy kopalnie wybranej
spółki węglowej. W celu wyznaczenia optymalnego poziomu wydobycia utworzono odpowiedni plik .xml, w którym
wprowadzono charakterystykę projektowanych wyrobisk
ścianowych, zdefiniowano ciągi produkcyjne oraz określono
możliwą alokację maszyn w wyrobiskach ścianowych. Zadano
również parametry rozkładu postępu robót eksploatacyjnych
w poszczególnych wyrobiskach z określonym wyposażeniem
(tablicy 1). Zestawy wyposażenia przedstawiono w tablicy 2.
Założono następujące wartości parametrów wejściowych:
wydobycie planowane 300 000, Mg/m-c, czasookres analizy
24 [m-ce] w terminie od 01-01-2017 do 31-12-2018, czas
trwania robót zbrojeniowych i likwidacyjnych 3, m-ce.
Obliczenia realizowano przy następujących ustawieniach
algorytmu ewolucyjnego: liczebność populacji bazowej
P=200, liczebność populacji rodzicielskiej λ=7, liczebność
elity η=2. W toku algorytmu przyjęto liczbę losowań postępu
robót eksploatacyjnych w planowanych wyrobiskach N=100.
5
Typ kombajnu
JOY 4L
KSW 880EU
KGE 750
KSW 460
KGE 710FM
KGS345N
Typ przenośnika
RYBNIK 850
RYBNIK 850
JOY AFC
RYBNIK 850
RYBNIK 850
HB 3E74
Z uwagi na to, iż algorytmy ewolucyjne są metodą heurystyczną obliczenia przeprowadzono w toku wielokrotnych,
niezależnych uruchomień algorytmu (n=39 powtórzeń).
Na rysunku 2 przedstawiono wyznaczone wydobycie wraz
z odchyleniem standardowym w odniesieniu do wydobycia
planowanego dla najlepszego rozwiązania (osiągniętego
w 21 iteracji obliczeń).
Na podstawie wyników obliczeń sporządzono harmonogram robót dla wariantu optymalnego obejmujący okres od
31-12-2015 do 21-05-2022, którego fragment przedstawiono
na rysunku 3.
Otrzymane wyniki obliczeń z usługi można wykorzystać
do wspomagania decyzji podejmowanych w działach przygotowania produkcji kopalń węgla kamiennego w zakresie
oceny wariantów rozcięcia złoża lub określenia kolejności
c3
c4
K2
c5
c6
c7
K3
c8
c9
wybieg ściany m
c2
wysokość ściany m
K1
dł. ściany, m
c1
ściana
ciąg
kopalnia
Tablica 1. Dane wejściowe do algorytmu
Table 1. Input data for the algorithm
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
501
502
503
414
415
416
417
418
419
320
321
322
323
324
325
420
421
422
161.5
161.5
161.5
111
111
204.5
204.5
204.5
215.5
215.5
173.5
173.5
173.5
248.5
247.5
247.5
297.5
244.5
200
249
238
213
241
154
152
208
240
161
2.45
2.45
2.45
2.85
2.85
1.85
1.85
1.85
2.85
2.85
3.7
3.7
3.7
3.9
3.4
2.5
2.35
1.75
1.85
1.98
1.92
2
2.44
2.39
2.11
1.98
2.86
1.96
808.3
808.3
808.3
726
726
823
823
823
708
708
1021.9
1021.9
1021.9
1010
950
1200
330
970
660
810
630
600
1420
760
760
1030
940
960
Alokacja zestawów maszynowych
Z1
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,9
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
Z2
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Z3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Z4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
0,4
Z5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
Z6
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
Średni postęp, m/dobę
Z1
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
5,79
6,43
6,43
6,43
6,43
6,43
6,43
6,57
6,57
6,57
6,57
6,57
6,57
6,57
6,57
6,57
Z2
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
3,73
5,95
5,95
5,95
5,95
5,95
5,95
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Z3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4,05
4,05
4,05
4,05
4,05
4,05
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Z4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5,62
5,62
5,62
5,62
5,62
5,62
5,43
5,43
5,43
5,43
5,43
5,43
5,43
5,43
5,43
Z5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
3,76
3,76
3,76
3,76
3,76
3,76
3,76
3,76
3,76
Z6
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5,1
5,1
5,1
5,1
5,1
5,1
5,1
5,1
5,1
6
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 2. Wielkość wydobycia i odchylenie standardowe oraz wydobycie planowane dla wariantu optymalnego
Fig. 2. Amount of production and standard deviation and production planned for the optimal scenario
Rys. 3.Harmonogram robót górniczych dla optymalnego wariantu (fragment)
Fig. 3. Schedule of mining works for the optimal scenario (fragment)
uruchamiania wyrobisk ścianowych z uwzględnieniem doboru
wyposażenia do projektowanych robót.
4. Podsumowanie
Struktury gridowe przeznaczone są do wspomagania
obliczeń w warunkach złożonych problemów projektowych.
Stanowią one jedną z możliwości wykorzystania zaawansowanych narzędzi ICT w warunkach przedsiębiorstw przemysłowych.
W artykule przestawiono usługę OPTiCoalMine, która
umożliwia modelowanie i optymalizację produkcji węgla kamiennego w wielozakładowym przedsiębiorstwie górniczym.
Jest ona częścią Gridu Dziedzinowego Energetyka w Polskiej
Infrastrukturze Gridowej.
Opracowana usługa umożliwia analizę złożonych wariantów prowadzenia robót eksploatacyjnych w wielozakładowym
przedsiębiorstwie górniczym z uwzględnieniem aspektu alokacji wyposażenia i ryzyka związanego z postępem tych robót.
Istotną zaletą jest jej dostępność dla użytkowników, poprzez
stronę internetową wirtualnego laboratorium GridSpace2,
bez konieczności instalacji aplikacji na komputerach użytkowników. Implementacja usługi w Polskiej Infrastrukturze
Gridowej daje dostęp do olbrzymich mocy obliczeniowych, co
w znaczny sposób ułatwia otrzymanie w relatywnie szybkim
czasie rozwiązań dla nawet bardzo złożonych przypadków
projektowych.
Osiągane w efekcie działania usługi wyniki, mogą
wspomagać podejmowanie decyzji w zakresie planowania
oraz przygotowania produkcji i zostać w dość prosty sposób
przekształcone w harmonogram robót (ze wskazanym wypo-
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
sażeniem) w kopalniach wielkozakładowego przedsiębiorstwa górniczego, co zostało zaprezentowane na wybranym
przykładzie.
3.
Artykuł opracowano w ramach badań statutowych prowadzonych w Akademii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica
w Krakowie nr 11.11.100.693
Literatura
1.
2.
Brzychczy E.: Metoda modelowania i optymalizacji robót eksploatacyjnych w wielozakładowym przedsiębiorstwie górniczym. Wydawnictwa
AGH. Seria Rozprawy i Monografie, nr 245. Kraków 2012.
Building a national distributed e-infrastructure – PL-Grid: scientific and
technical achievements. Pod red. Bubak M., Szepieniec T., Wiatr K.,
Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg 2012.
4.
5.
6.
7.
8.
7
Ciepiela E., Nowakowski P., Kocot J., Harężlak D., Gubała T., Mainzer
J., Kasztelnik M., Bartyński, T., Malawski, M., Bubak, M.: Managing
Entire Lifecycles of e-Science Applications in GridSpace2 Virtual
Laboratory – From Motivation through Idea to Operable Web-Accessible
Environment Built on Top of PL-Grid e-Infrastructure. [In:] M. Bubak,
T. Szepieniec, K. Wiatr (Eds) Building a National Distributed e-Infrastructure – PL-Grid – Scientific and Technical Achievements, Lecture
Notes in Computer Science, vol. 7136, pp. 228÷239, Springer, 2012.
Pędziwiatr T.: OPTiCoalMine usługa obliczeniowa: kod źródłowy, ACK
Cyfronet, Kraków, 2014.
Sukiennik M.: Wspomaganie planowania i optymalizacji procesu produkcyjnego w kopalniach węgla kamiennego narzędziami ICT, Przegląd
Górniczy, nr 9, 2013.
https://docs.plgrid.pl/display/PLGDoc/Energetyka%3A+OPTi
CoalMine, data dostępu: 25.04.2015.
http://students.mimuw.edu.pl/SR-MSUI/10-grid/gridy.pdf, data dostępu:
26.04.2015.
www.plgrid.pl, data dostępu: 29.04.2015.
Szanowni Czytelnicy!
Przypominamy o wznowieniu
prenumeraty „Przeglądu Górniczego”
Informujemy też, że od 2009 roku w grudniowym zeszycie P.G. zamieszczamy listę naszych
prenumeratorów.
8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 657.471.12:677.471.1:005.7
Zarządzanie produkcją odchudzoną - kierunkiem działań
dla poprawy funkcjonowania kopalń
Lean Manufacturing management as the directions for improving mine
operation
Dr inż. Artur Bator*)
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa*)
Dr hab. inż. Marek Kęsek*)
Dr inż. Mieczysław Ślósarz*)
Treść: W artykule przedstawiono koncepcję zarządzania produkcją odchudzoną Lean Manufacturing oraz zdefiniowano kategorie
marnotrawstwa wg Taichii Ohno. W dalszej części artykułu opisano działania z zakresu Lean Manufacturing, które zostały
wdrożone w kopalniach, celem eliminacji strat. Najważniejszym problemem są wysokie koszty wydobycia, zapasów i pracy,
dlatego też w pierwszej kolejności kierownictwo kopalni powinno opracować program szkoleń rozwijających świadomość Lean
Manufacturing wśród pracowników kopalni
Abstract: This paper presents a concept of Lean Manufacturing management and defines the Taiichi Ohno’s Categories of Waste (the
7Ws). Further in this paper the activities of Lean Manufacturing implemented in mines to reduce losses were described.
The most important issue is high cost of exploitation, inventory and labor so the first step which should be undertaken by
the management of mine is to prepare a training program which developes awareness of Lean Manufacturing among the
employees of the mine.
Słowa kluczowe:
górnictwo, Lean Manufacturing, efektywność przedsiębiorstwa, motywacja
Key words:
mining industry, Lean Manufacturing, company effectivenes, motivation
*) AGH w Krakowie
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Zarządzanie produkcją odchudzoną (Lean Manufacturing)
jest w dzisiejszych czasach najchętniej stosowaną koncepcją zarządzania w firmach funkcjonujących w szybko
zmieniających się warunkach, oraz przy dużej konkurencji.
Podstawowymi problemami przedsiębiorstw są duże koszty
oraz krótkie okresy przewidziane na realizację zamówień.
Przedsiębiorstwa mogą stosować dwa rodzaje praktyk,
a mianowicie dobre lub złe. Do dobrych praktyk możemy
zaliczyć stosowanie różnych metod i narzędzi szczupłej produkcji, które pozwalają zidentyfikować źródła marnotrawstwa
tam, gdzie nie jest ono widoczne na pierwszy rzut oka lub
w miejscu, gdzie nikt go nie szukał. Złymi praktykami może
być natomiast korzystanie z tańszych i jednocześnie gorszych
materiałów dla obniżenia kosztów wytwarzania, lub też wykorzystywanie pracowników do realizacji większego zakresu
prac, niemożliwego do wykonania w normalnym czasie
i w normalnym tempie pracy.
System szczupłego wytwarzania został rozpowszechniony
w ostatnim dwudziestoleciu dzięki pracownikom naukowym
z USA, fundamentalne zasady jego działania stosowane były
w japońskim przemyśle już od około 50 lat [1]. Obecnie jest
to najskuteczniejszy sposób podnoszenia produktywności
przedsiębiorstwa, zmniejszania marnotrawstwa i optymalizowania procesu produkcyjnego.
2. Lean Manufacturing.
Lean Manufacturing (szczupłe wytwarzanie) to filozofia
zarządzania prowadząca do eliminowania marnotrawstwa
oraz do poprawy konkurencyjności wyrobów i procesów.
System ten jest „szczupły”, ponieważ wykorzystuje połowę pracy ludzkiej, połowę miejsca w hali lub magazynie,
mniejszą ilość narzędzi, zapasów oraz czasu pozwalając na
produkowanie bez defektów dużej gamy różnorodnych produktów. Eliminacji podlegają czynności zbędne uznawane
jako niepotrzebne, na czynności niezbędne kładziony jest
wyjątkowy nacisk, tak aby były wykonywane w odpowiedniej kolejności i bezbłędnie [2]. Główna idea Lean polega
na użyciu takich sposobów funkcjonowania przedsiębiorstwa,
aby w określonych warunkach techniczno-organizacyjnych
osiągnąć jak najlepsze efekty działania jak najmniejszymi
nakładami. Uzyskuje się to poprzez wszechstronną eliminację wszelkiego rodzaju marnotrawstwa (muda), usuwane są
nie tylko z systemu produkcyjnego, ale w obszarze całego
przedsiębiorstwa.[9]
Czynniki te możemy wyszczególnić w całym przedsiębiorstwie i wszystkich łańcuchach dostaw. Nie wpływają
one na wzrost wartości wyrobu [6]. Wyeliminowanie mudy
ze wszystkich procesów w organizacji pozwala wzmocnić
jej konkurencyjność dzięki m.in. lepszemu wykorzystaniu
dostępnych zasobów, podniesieniu wydajności pracy oraz
obniżeniu kosztów wytworzenia produktów lub usług.
Taiichi Ohno, jeden z szefów Toyoty, ustalił siedem kategorii mudy, jednak w różnych publikacjach można również znaleźć ósmą kategorię – straconą kreatywność pracowników[9].
Identyfikujemy następujące kategorie marnotrawstwa:
– Nadprodukcja (ang. waste of overproduction) – produkowanie zbyt dużej ilości produktów lub wykonywanie ich
zbyt wcześnie w stosunku co do terminu realizacji zamówienia. Prowadzi ona do konieczności magazynowania
wyprodukowanych części, co jest niezgodne z systemem
just in time.
– Oczekiwanie (ang. waste of waiting) – zalegający bezczynnie materiał, oczekujący na przetworzenie lub też
–
–
–
–
–
–
9
nieefektywna praca pracowników poprzez oczekiwanie na
materiały, narzędzia, instrukcje lub informacje. Również
nierównomierne obciążanie pracą maszyn i urządzeń.
Zbędny transport (ang. waste of transportation) – niepotrzebne przemieszczenie części, ludzi i informacji, jak
również transportowanie wyrobów w odległe miejsca, co
generuje dodatkowe koszty.
Nieprawidłowe przetwarzanie (ang. waste of over-processing) – ignorancja wymogów i zaleceń klientów, powodująca dodatkowe sprawdzanie prac i przyrost kosztów.
Również stosowanie złych procedur wytwórczych.
Nadmierne magazynowanie (ang. waste of inventory)
– zbyt wysoki poziom zapasów oraz utrzymywanie dużych powierzchni magazynowych. Również opóźnienia
w przepływie materiałów i dokumentów. Obecność zapasów jest konsekwencją nadprodukcji.
Zbędny ruch (ang. waste of motion) – nadmierne przemieszczanie się pracowników poprzez nieprawidłowo
zaprojektowane stanowiska pracy oraz złą organizację
maszyn na hali produkcyjnej.
Braki (ang. waste of defects) – są to błędy występujące na
produkcji, co powoduje dodatkowe naprawy lub wymiany
wadliwych produktów, a co za tym idzie czas poświęcony
na odpowiadanie na reklamacje klientów.
Niewykorzystany potencjał pracowników (ang. waste of
unitilized employee skills) – niewykorzystane pomysły,
talenty i czas pracowników [6].
3. Działania z zakresu Lean Manufacturing zastosowane
w kopalniach
Czy górnictwo może uzyskać korzyści stosując zasady
Lean Manufacturing? Zasady te rozpowszechniły się głównie
w przemyśle motoryzacyjnym, lotniczym, maszynowym, ale
prawidłowo wdrożone mogą dać również pozytywne efekty
dla kopalń. Doświadczenie z innych branż sugerują wiele
rozwiązań poprawiających efektywność funkcjonowania
kopalń. Generalnie możemy przyjąć, że czynnikami najbardziej wpływającymi na efektywność kopalni są: czas cyklu
realizowanych operacji, wydajność maszyn i wykorzystanie
zasobów ludzkich. Wszystkie trzy mogą być optymalizowane
właśnie dzięki stosowaniu metodologii Lean.
Przedstawione w dalszej części artykułu działania, zgodne z filozofią Lean Manufacturing, mogą przyczynić się do
ograniczenia strat występujących w kopalni.
3.1. Nadmierna produkcja i nadmierne magazynowanie
W okresie od stycznia do marca 2015 roku wydobycie węgla kamiennego ogółem wyniosło 16 465,3 tys. ton. Sprzedaż
ogółem węgla kamiennego w danym okresie wyniosła
16 233,3 tys. ton. Z przedstawionych danych wynika, iż
232 tys. ton węgla pozostało na hałdach przykopalnianych.
W okresie tym nastąpiło obniżenie sprzedaży na rynek krajowy o 155,2 tys. ton (tj. o 1,1 %). Stan zapasów na hałdach
w końcu lutego wyniósł 8,6 mln ton wobec 8,3 mln ton
w końcu stycznia 2015 roku i 7,25 mln ton w końcu lutego
2014 roku [7]. W kwietniu i maju spółki obniżyły ceny niektórych sortymentów węgla, co pozwoliło im na szybkie pozbycie
się dużej ilości tego surowca z hałd. Jest to rozwiązanie dość
kontrowersyjne, mogące opierać się o dumping, lecz w efekcie
likwidujące straty poniesione w związku z zapasami. Dalsze
zwlekanie kierownictwa z decyzją o sprzedaży mogłoby być
uznane za działalność na szkodę spółki, m.in. ze względu
na koszty utrzymania bezpieczeństwa na przykopalnianych
zwałowiskach w związku z zagrożeniem samozapłonu.
10
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Kolejnym rozwiązaniem zgodnym z likwidacją nadprodukcji było czasowe wstrzymanie wydobycia, na które
zdecydował się w połowie kwietnia 2014 zarząd Kompanii
Węglowej, tłumacząc to spadkiem zapotrzebowania na
węgiel. Przedstawiciele spółki wyjaśnili, że nie ma sensu
produkować takich ilości surowca, skoro na zwałach kopalń
KW leży 5 mln ton węgla. Na skutek przestoju wydobycie
w spółce zostało ograniczone o 400 tys. ton. Pracownicy na
postojowym otrzymali nieco ponad połowę wynagrodzenia.
Jednakże decyzji o przerywaniu wydobycia głośno sprzeciwili
się związkowcy, według których nie jest to dobry kierunek do
poprawy kondycji KW [5].
3.2. Oczekiwanie
Specyfiką kopalń są długie drogi transportu, które znacznie
skracają efektywny czas pracy ludzi i maszyn, a przy tym
generują dodatkowe koszty wynikające z utrzymywania transportu załóg i urobku. W należącej do Katowickiego Holdingu
Węglowego kopalni „Mysłowice-Wesoła” znaleziono rozwiązanie tego problemu – górnicy jeżdżą pod ziemią blisko 1,3 km
od szybu do pracy na zainstalowanych w tym celu przenośnikach taśmowych. W przypadku opisywanej trasy pracownicy
pokonywali ją na nogach ponad 40 minut. Czas przejazdu na
taśmach to około 10 minut. Poprawa podziemnego transportu
to konieczność wobec rosnącej długości tras, jakie muszą pokonywać pracownicy pod ziemią. Z drogi tej korzysta około
50 pracowników na każdej zmianie, co oznacza korzyść około
1500 roboczominut, czyli 25 godzin roboczych na zmianie
(czas przez jaki pracownicy wykonują pracę, a nie docierają do
niej). Górnicy są mniej zmęczeni: dwukrotna podróż w pozycji
leżącej zamiast pieszo zmniejsza ich wydatek energetyczny
średnio o około 342 kcal na pracownika.[4]
Dobrym przykładem równomiernego obciążenia maszyn
i urządzeń (czyli zasad lm) może być kopalnia „Silesia” uchodząca jeszcze w 2010 r. za jedną z najgorszych w Kompanii
Węglowej. Po sprzedaży pracownikom oraz kapitałowi
czeskiemu wprowadzono w niej system czasu pracy 24/7.
W efekcie dwukrotnie przybyło miejsc pracy, wydajność też
znacznie wzrosła i należy do najwyższych w polskim górnictwie. Wbrew pozorom ciągłość pracy nie powoduje większej
awaryjności maszyn. Przeciwnie, uszkodzenia dostrzega się
na bieżąco, nie ma też niespodzianek, jakie mogą się zdarzyć
po uruchomieniu urządzeń, które stały przez dłuższy czas.
Jednak obsługa musi być regularna, pierwsza połowa każdej
pierwszej zmiany przez 4 godziny przeznaczona jest na przegląd technologiczny. Tak naprawdę praca odbywa się więc
3,5 zmiany na dobę. Na początku przeprowadza się kontrole
metanometryczne, smarowania, wymiany części, podzespołów, uzupełnia się płyny technologiczne, robi się przebudowy,
remonty, konserwacje. Każda z brygad jest uniwersalna pod
względem kwalifikacji i musi umieć nie tylko fedrować, ale
też wykonać podstawowe przebudowy. Natomiast jest pewna
grupa specjalistów – zwłaszcza elektryków, mechaników,
hydraulików – którzy pracują stale na pierwszą zmianę, właśnie przy przeglądach i pracach technicznych.[3] Wzorem
tej kopalni, wprowadzone są decyzje w innych kopalniach
wprowadzające 6 dniowy tydzień pracy.
ności i odpowiedzialności za miejsce pracy. Aby działania
powyższe przyniosły skutek, należy również wdrożyć system
motywacyjny premiujący efektywność i innowacyjność.
Stwierdzić należy, że w kopalniach wzrost wynagrodzenia
oraz w ostatnich latach nie przełożył się na wzrost wydajności
pracy. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na stałą tendencję
wzrostu kosztu pracy.[8]
Wdrożenie Lean Manufacturing musi być oparte na odpowiednim systemie motywacyjnym, który promuje zachowania
zgodne z zasadami szczupłego zarządzania i zniechęca do
łamania tych zasad. Należy zadbać, aby związek wypłacanej
premii był powiązany z wynikami indywidualnymi, zespołowymi i całej kopalni.
4. Podsumowanie
Zarządzanie produkcją odchudzoną kreuje pewien rodzaj
kultury pracy w jednostce wytwórczej, jaką jest kopalnia.
W wielu przedsiębiorstwach zasady Lean Manufacturing pojawiły się w formie angażowania pracowników do wspólnego
rozwiązywania problemów i promocji kaizen, czyli ciągłych
działań doskonalących Lean. Każdy pracownik związany
z kopalnią powinien być (lub chociaż wyrażać chęć) zainteresowania się ustawicznie obniżką kosztów, skróceniem
cyklu produkcji, dostaw oraz aspektami związanymi z podnoszeniem jakości.
W pierwszej kolejności kierownictwo kopalni powinno
opracować program szkoleń rozwijających świadomość Lean
Manufacturing wśród pracowników kopalni. W przemyśle
wydobywczym choć można zauważyć nieliczne pozytywne
przykłady wykorzystania narzędzi Lean, to istnieją również
spore ograniczenia będące wyzwaniem wdrożeniowym.
W szczególności należy podkreślić opór wobec zmian, silny
obecnie w tej branży.
Praca opublikowana w ramach Badań Statutowych AGH
nr 11.11.100.693
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
3.3. Niewykorzystany potencjał pracowników
Największym jednak problemem w kopalni jest niewykorzystany potencjał pracowników, brak zaangażowania
i apatia pracowników. W celu eliminacji takich zachowań
należy zaangażować wszystkich pracowników i opierać się
na pracy zespołowej, tak aby wdrożyć usprawnienia. Zgodnie
z zasadą 5S należy stworzyć wśród górników poczucie jed-
2015
8.
9.
Antosz K., Pacana A., Stadnicka D., Zielecki W.: Narzędzia Lean
Manufacturing. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej,
Rzeszów, 2013.
Czerska J.: Podstawowe Narzędzia Lean Manufacturing, LeanQ Team,
Gdańsk 2014.
Gałązka W.: PG Silesia: system 24/7 daje wydajność i zatrudnienie,
Portal górniczy NETTG.pl
Górnictwo: jazda na taśmie w kopalni Mysłowice-Wesoła, PAP, Portal
górniczy NETTG.pl
Górnictwo: rozpoczął się przestój w kopalniach Kompanii, PAP, Portal
górniczy NETTG.pl
Grudowski P.: Leseure E. LSS Plutus - Lean Six Sigma dla małych i
średnich przedsiębiorstw, WNT, Warszawa 2013.
Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w marcu
oraz w okresie styczeń – marzec 2015r. Opracowanie obejmuje dane
przedsiębiorstw górniczych w rozumieniu ustawy o funkcjonowaniu
górnictwa węgla kamiennego Warszawa, Ministerstwo Gospodarki,
maj 2015.
Kutkowski J., Zaniewski K.: Fundusz motywacyjny przedsiębiorstwa
– zysk, czy strata? Szkoła Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie,
Krynica 2012. Przegląd Górniczy nr 9/2012.
Walentynowicz P.: Uwarunkowania skuteczności wdrażania Lean
Management w przedsiębiorstwach produkcyjnych Polsce. Gdańsk.
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańsk, 2013.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
11
UKD 622.86/.88:005.7:658.1/.5
Zarządzanie ryzykiem korporacyjnym z uwzględnieniem
ryzyka zawodowego
Management of corporate risk with regard to occupational risk
dr hab. Patrycja Bąk*)
dr inż. Mariusz Kapusta*)
Treść: W artykule przedstawiono koncepcję zarządzania ryzykiem korporacyjnym z uwzględnieniem ryzyka zawodowego. Zarządzanie
ryzykiem stanowi nieodłączny element każdego przedsięwzięcia. Proces zarządzania ryzykiem może być stosowany zarówno
do negatywnych zagrożeń, jak i pozytywnych okazji. Zarządzanie ryzykiem korporacyjnym to zarządzanie celami przedsiębiorstwa z uwzględnieniem zagrożeń dla ich realizacji. Nowoczesne podejście do problematyki zarządzania ryzykiem powoduje,
że jest to proces ciągłego doskonalenia. Dążąc do poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników przedsiębiorstwo
w sposób optymalny powinno wykorzystać zdobycze techniczne i technologiczne z uwzględnieniem wiedzy i nauki.
Abstract: This paper presents the concept of corporate risk management with regard to occupational risk. Risk management is an
integral part of any project. The risk management process can create chances as well as threats. Risk management is the
management of corporate business objectives with reference to the risks for their implementation. Modern approach to risk
management issues means that it is a process of continuous improvement. Aiming to improve the safety and health of workers of the company in an optimal way should take advantage of the technical and technological achievements with regard
to knowledge and learning.
Słowa kluczowe:
ryzyko korporacyjne, ryzyko zawodowe, pętla zarządzania ryzykiem zawodowym, strategie alternatywne
Key words:
corporate risk, professional risk, work-loop risk management, alternative strategies
1. Wprowadzenie
Ryzyko jest definiowane jako niepewne zdarzenie lub
zbiór niepewnych zdarzeń, które – jeżeli by zaszły – wpłyną
na osiągalność celów. Ryzyko jest kombinacją prawdopodobieństwa materializacji przewidywanego zagrożenia lub
okazji i skali ich ewentualnego oddziaływania na cele [7].
Kompleksowe zarządzanie ryzykiem jest przedsięwzięciem,
którego celem jest kontrola i zarządzanie ryzykiem całej
instytucji. Zrozumienie ryzyk zagrażających firmie pozwala
na podejmowanie korzystniejszych decyzji strategicznych,
oraz, dzięki temu, na lepsze wykorzystywanie zasobów firmy
[1,3]. Skuteczne zarządzanie ryzykiem polega również na
trafnym prognozowaniu czynników ryzyka w różnych horyzontach czasowych oraz rozważaniu różnych scenariuszy.
Konsekwencją tak postawionego zagadnienia jest koniecz*) AGH w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynieri
ność zbierania bardzo szczegółowych informacji na temat
działalności całego przedsiębiorstwa, poczynając od danych
handlowych (włączając w to informacje o kontrahentach),
poprzez sprawozdania finansowe i umowy ubezpieczeniowe,
a kończąc na danych eksploatacyjnych i operacyjnych [10].
2. Koncepcja zarządzania ryzykiem korporacyjnym
Proces zarządzania ryzykiem można podzielić na etapy. W pierwszej kolejności (etap I) należy zidentyfikować
ryzyka grożące przedsiębiorstwu, w tym ustalić przyczyny
oraz stwierdzić potencjalne konsekwencje. Następnie należy
przeanalizować te ryzyka (etap II), czyli ustalić prawdopodobieństwa wystąpienia i zależności między zdarzeniami
oraz oszacować rozmiary i (finansowe) konsekwencje tych
zdarzeń. W przypadku niektórych ryzyk można stworzyć
uproszczone mapy (tablice) ryzyka, które w przybliżeniu
12
PRZEGLĄD GÓRNICZY
opisują częstość i rozmiary poszczególnych zdarzeń, bez
wchodzenia w detale. Dwa pierwsze etapy realizuje się raz na
jakiś czas (opracowanie systemu, wprowadzenie modyfikacji
wynikających ze zmian w działalności przedsiębiorstwa lub
funkcjonowania rynku) i najlepiej powierzyć je specjalistom.
W etapie III procesu zarządzania ryzykiem należy opracować
warianty, tj. ustalić możliwe scenariusze (alternatywne strategie) oraz przeanalizować koszty związane z poszczególnymi
wariantami. W etapie IV należy ocenić ryzyko poprzez stwierdzenie gotowości i ustalenie zdolności przedsiębiorstwa do
podejmowania ryzyka, ustalenie poziomu ryzyka oraz ocenę
adekwatności i stopnia redukcji ryzyka dla opracowanych wariantów (scenariuszy). Te dwa etapy realizuje się na bieżąco.
Dobrze, aby były one częściowo zautomatyzowane, poprzez
wykorzystanie systemu komputerowego do przeprowadzania analiz i symulacji. W etapie V należy podjąć decyzje
oraz rozpocząć działania związane z optymalną strategią.
Etap VI to etap kontrolny, na który składa się sprawdzenie
i ocena skutków podjętych działań, wprowadzenie zmian
w procesie zarządzania ryzykiem (w przypadku zauważonych
błędów) oraz dalsze korzystanie z procedur i narzędzi, które
się sprawdziły [2].
Zarządzanie ryzykiem korporacyjnym jest procesem
realizowanym przez zarząd, którego celem jest identyfikacja potencjalnych zdarzeń, które mogą wywrzeć wpływ na
przedsiębiorstwo, utrzymania ryzyka w ustalonych granicach
oraz rozsądne zapewnienie realizacji celów przedsiębiorstwa.
Proces zarządczy uwzględniony jest w strategii i obejmuje
całą organizację. Jednocześnie jest to proces angażujący cały
personel, co podkreśla dominującą rolę zasobów ludzkich
i związane z nimi zagrożenia szczególnie w przypadku przedsiębiorstw przemysłowych [4].
2015
Rys. 1. Strategia DUAT – analiza i ocena ryzyka
Fig. 1. DUAT strategy – analysis and assessment of risk
Źródło: opracowanie własne, na podstawie Karczewski (2007)
ny do wykonywania pracy, aż do znalezienia rozwiązań
pozwalających obniżyć poziom ryzyka. W przypadku
ryzyka akceptowalnego i kontrolowanego najczęściej będzie
to skutkowało stosowaniem środków ochrony i procedur
przez pracownika. Natomiast dla ryzyka akceptowalnego
i tolerowanego najprawdopodobniej w wyniku
przeprowadzenia oceny środki ochrony nie będą potrzebne.
Samo szacowanie poziomu ryzyka zawodowego w firmie
a następnie jego ocena to jeden z elementów w ciągłym
procesie zarządzania ryzykiem. Na rysunku 2 przedstawiono
schemat pętli zarządzania ryzykiem zawodowym jako etap
ciągłego doskonalenia kontroli zagrożeń na stanowiskach
pracy [6].
3. Ocena ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Podstawę prawną w zakresie oceny ryzyka zawodowego
w przedsiębiorstwie stanowią przepisy prawne zewnętrzne [9]
oraz wewnętrzne w postaci regulaminów pracy i zarządzeń
pracodawcy. Ogólnie pod pojęciem oceny ryzyka rozumie
się dokładną identyfikację i ocenę zagrożeń występujących
w środowisku pracy, które mogą wyrządzić krzywdę pracownikowi. Prawidłowo przeprowadzona ocena powinna weryfikować, czy w przedsiębiorstwie zastosowano wystarczające
środki ograniczające lub eliminujące zagrożenia oraz określić
profilaktykę w celu poprawy bezpieczeństwa pracowników.
Tym samym działania takie powinny prowadzić do uzyskania
pewności, iż prawdopodobieństwo, że pracownik ulegnie wypadkowi lub chorobie zawodowej jest na możliwie najniższym
poziomie. Należy też zwrócić uwagę, że ma to istotny wpływ
na „kondycję” przedsiębiorstwa, bowiem wypadki przy pracy
i choroby zawodowe negatywnie wpływają na wizerunek
firmy. Ponadto, generują koszty wynikające z przestojów,
zmniejszenia wydajności i produkcji, zwiększenia składek
ubezpieczeniowych, ryzyka ewentualnego uczestnictwa
w postępowaniach sądowych.
Przygotowując się do przeprowadzenia oceny ryzyka
zawodowego w przedsiębiorstwie warto sobie uświadomić,
że na stanowiskach pracy występuje znaczna liczba zagrożeń.
Zasadniczym pytaniem jest określić, które z nich są najważniejsze i które należy monitorować. Na rysunku 1 przedstawiono schemat klasycznej analizy i oceny ryzyka.
Zaproponowany schemat pozwala podzielić występujące zagrożenia w przedsiębiorstwie ze względu na ryzyko
z nimi związane na ryzyko nieakceptowalne i akceptowalne [5]. W przypadku oszacowania ryzyka na poziomie
nieakceptowalnym pracownik nie może zostać dopuszczo-
Rys. 2.Schemat pętli zarządzania ryzykiem zawodowym
Fig. 2. Scheme of work-loop risk management
Źródło: opracowanie własne, na podstawie Karczewski (2012)
Nowoczesne podejście do problematyki zarządzania ryzykiem powoduje, że jest to proces ciągłego doskonalenia. Dążąc
do poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników
przedsiębiorstwo w sposób optymalny powinno wykorzystać
zdobycze techniczne i technologiczne z uwzględnieniem
wiedzy i nauki. Identyfikacja zagrożeń jest próbą określenia
czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych na
stanowisku pracy które mogą spowodować wypadek, chorobę
zawodową lub inna szkodę (awarię, stratę mienia). W tym celu
najczęściej wykorzystuje się:
– listy kontrolne
– metody zaawansowane
– dokumentację techniczną
– normy określające wymagania bezpiecznej pracy
– dokumenty pomiarów czynników środowiska pracy
Po dokonaniu identyfikacji zagrożeń w przedsiębiorstwie
powinno się wykonać ich weryfikację, sprawdzając czy wszyst-
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
kie zostały zidentyfikowane. Równocześnie część z nich
zostaje wyeliminowana ze względu na bardzo małe skutki,
które nie mają istotnego znaczenia dla pracowników i firmy.
Ten etap w pętli stanowi oszacowanie ryzyka na podstawie zidentyfikowanych zagrożeń. Sama ocena ryzyka to porównanie
wartości oszacowanego ryzyka w wartościami normatywnymi
i podjęcie decyzji, czy jest to poziom akceptowalny. Na tym
etapie analizy zostaje wyznaczona dopuszczalność ryzyka
zawodowego. Analiza opcji pojawia się w przypadku, gdy
zidentyfikowane zagrożenie jest na poziomie niedopuszczalnym (nieakceptowalne). W tym momencie należy zredukować
poziom ryzyka poprzez analizę różnych opcji, uwzględniając
koszty i analizę różnych rozwiązań. Wdrożenie opcji powinno
obniżyć ryzyko zawodowe do poziomu akceptowalnego, co
pozwoli na bezpieczne wykonywanie pracy przez pracowników. Ostatnim etapem w pętli jest monitorowanie zagrożeń,
które pozwala ocenić skuteczność wprowadzonych rozwiązań.
Równocześnie pozwala także sprawdzić i ocenić, czy w przypadku dokonania wyboru jednej z opcji działań korygujących
i naprawczych nie ma efektów ubocznych w postaci nowego
zagrożenia.
4. Metody analizy i oceny ryzyka zawodowego
Współcześnie w przedsiębiorstwach często występują
różne kryteria wyboru metod oceny ryzyka zawodowego.
Pracodawca sam podejmuje decyzję dotyczącą osób które
mają przeprowadzić ocenę ryzyka. W skład zespołu powinny
wchodzić osoby z dużym doświadczeniem zawodowym i wiedzą pozwalającą zidentyfikować i dokonać oceny zagrożeń na
stanowiskach pracy oraz umiejące posługiwać się metodami
oceny ryzyka. Na rysunku 3 przedstawiono algorytm procedur
zarządzania ryzykiem zawodowym.
Wybór samej metody często dokonywany jest na podstawie doświadczeń osób przeprowadzających ocenę w przedsiębiorstwie [8]. Metody służące do analizy i oceny ryzyka
można sklasyfikować wg następujących kryteriów:
Rys. 3. Procedury zarządzania ryzykiem zawodowym
Fig. 3. Procedures of professional risk management
13
– sposób analizy (analizy indukcyjne i dedukcyjne)
– charakter analizy (analizy jakościowe i ilościowe)
– stopień dokładności metody (analizy szacunkowe i szczegółowe)
– stopień złożoności metody (analizy proste i skomplikowane)
– rodzaj analizowanych strat (straty ludzkie i materialne)
– kategoria analizowanego ryzyka (bezpieczeństwo, zdrowie, środowisko)
– analizowany element systemu (człowiek, obiekt techniczny, środowisko)
W metodach indukcyjnych analizę rozpoczyna się od
ustalenia czynników zagrażających i przewiduje się związane z nimi zagrożenia i ryzyko wg zasady „od szczegółu
do ogółu”. Wnioski ogólne wynikają z obserwacji zdarzeń
szczegółowych i weryfikacji hipotez a badania oparte są na
podejściu prospektywnym, które pozwala wykryć przyczyny
mogące doprowadzić do określonych zdarzeń. Do metod
indukcyjnych należą m.in.:
– HAZOP (Hazard and Operability Studies)
– What if – co jeśli
– FMEA (Failure Mode and Effects Analisis)
– Check List (listy kontrolne).
W metodach dedukcyjnych ustalane są przyczyny powstawania zagrożeń. Metody dedukcyjne wykorzystują tzw.
zasadę „od ogółu do szczegółu”, gdzie wnioski szczegółowe
wynikają z logicznego następstwa zdarzeń (efekt domina).
Badania oparte na podejściu retrospektywnym pozwalają na
odtworzenie uwarunkowań i przyczyn, które doprowadziły do
określonych zdarzeń. Jako przykład można wymienić metody:
– FTA (Fault Tree Analysis) – drzewa błędu
– ETA (Event Tree Analysis) – drzewa zdarzeń
Metody ilościowe służą do ilościowej analizy zagrożeń,
zjawisk i procesów, w której cele są wyrażane w jednostkach
miary za pomocą wartości liczbowych. Metody te są wykorzystywane, gdy mamy do dyspozycji odpowiednią liczbę danych
statystycznych, np. liczby i rodzajów wypadków, zdarzeń
niebezpiecznych, chorób zawodowych. Przykładem metod
14
PRZEGLĄD GÓRNICZY
ilościowych są Risc Score i PN-N-18002 dla czynników mierzalnych. W metodzie PN-N-18002 porównuje się wielkości
charakteryzujące stężenia (NDS) lub natężenia (NDN) czynnik
szkodliwego dla zdrowia z wartością normy higienicznej, np.
hałas, zapylenie, drgania mechaniczne.
Metody jakościowe analizy zagrożeń – wielkość zagrożeń
jest wyrażona opisowo za pomocą określeń słownych. Badania
koncertują uwagę na podejściu systemowym które pozwala na
całościową charakterystykę badanych zjawisk. Przykładami
metod jakościowych są Five Steps (metoda pięciu kroków)
oraz PN-N-18002 dla czynników niemierzalnych. Według
metody PN-N-18002 ryzyko związane ze zidentyfikowanym
zagrożeniem jest kombinacją dwóch wielkości, tj. prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw
zagrożenia S. Oszacowanie ryzyka zawodowego następuje
w wyniku odczytu z matrycy w skali trój- lub pięciostopniowej.
5. Podsumowanie
Zarządzanie ryzykiem korporacyjnym jest niezwykle ważnym elementem całego procesu zarządzania nowoczesnym
przedsiębiorstwem. Zadaniem zarządzania ryzykiem jest
wsparcie systemu decyzyjnego, poprzez doprowadzenie do
pełnego uświadomienia ryzyka i jego potencjalnego wpływu
na organizację.
We współczesnych przedsiębiorstwach prawidłowo przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego odgrywa bardzo ważną rolę. Powinna być ona przeprowadzana w sposób ciągły,
którego celem jest systematyczna poprawa bezpieczeństwa
pracowników. Nie można podać jednej uniwersalnej metody
oceny ryzyka która byłaby optymalna dla wszystkich przedsiębiorstw. Jej wybór musi zostać poprzedzony głęboką analizą
a efektywność zostanie zweryfikowana praktyką.
Na etapie wdrażania decydującym kryterium będzie
wielkość przedsiębiorstwa, liczba zatrudnionych osób, rodzaj
i zakres działalności, stosowana technologia oraz specyfika
zagrożeń na stanowiskach pracy. Istotne jest również zaangażowanie kierownictwa zakładu i doświadczenie osób
przeprowadzających ocenę.
2015
Należy również pamiętać, że udokumentowanie oceny
ryzyka zawodowego nie gwarantuje skuteczności jej funkcjonowania. Współudział pracowników w trakcie wdrażania
oceny ryzyka istotnie wpływa na poprawę bezpieczeństwa
w przedsiębiorstwie. Konieczne jest także zapewnienie, że
wyniki oceny zostaną wykorzystane do działań ograniczających poziom ryzyka i zostaną skutecznie zweryfikowane
i wdrożone.
Publikację zrealizowano w ramach pracy statutowej nr
11.11.100.774
Literatura:
Bąk P., Brzychczy E., Kowal B., Magda R., Sierpińska M.: Wykorzystanie
wybranych narzędzi inżynierii finansowej w finansowaniu działalności
przedsiębiorstw górniczych, Wydawnictwa AGH, Kraków 2014.
2. Jajuga K.: Zarządzanie ryzykiem, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa 2008.
3. Jonek-Kowalska I., Michalak A.: Ryzyko, koszt kapitału i efektywność
w procesie finansowania inwestycji rozwojowych w górnictwie węgla
kamiennego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
4. Jonek-Kowalska I., Turek M.: Zarządzanie ryzykiem operacyjnym w
przedsiębiorstwie górniczym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2011.
5. Karczewska K., Karczewska J.T.: Ocena ryzyka zawodowego i zarządzanie poziomem ryzyka, Instytut Medycyny Pracy, Lublin 2007.
6. Karczewski J.T., Karczewska K.W.: Zarządzanie bezpieczeństwem pracy,
ODDK Gdańsk 2012.
7. Management of risk (): Guidance for Practitioners, Office of Government
Commerce 2007.
8. Skuzy L.: Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym, ODDK Gdańsk
2003.
9. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974. Kodeks pracy (Dz.U. z 1974 r. Nr 24,
poz. 141 z późn. zm).
10. Weron R.: Korporacyjne spojrzenie na zarządzanie ryzykiem, Rynek
Energii nr 4/2008.
1.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
15
UKD 67/68.05:001.891.54:330.322.5
Wykorzystanie metody szacowania kosztu
cyklu życia (LCC) w podejmowaniu decyzji
o zakupie maszyn górniczych
Use of methods for estimating the life cycle cost (LCC) to
decide on the necessity of buying mining machinery
Dr inż. Paweł Bogacz*)
Treść: W artykule przedstawiono rolę i sposób użycia metody szacowania kosztu cyklu życia (LCC) w procesie bardziej efektywnego
zarządzania zakupem i wykorzystaniem maszyn górniczych w przedsiębiorstwach górniczych w Polsce. Punktem wyjścia stało
się wskazanie na nieścisłości prawne i brak konsekwencji we wprowadzaniu prawnych aktów wykonawczych dla tego typu
rozwiązań w Polsce. Następnie porównano z użyciem metodyki LCC efektywność ekonomiczną użycia klimatyzatora grupowego produkcji Elgór+Hansen oraz produktu dla niego konkurencyjnego, wykazując końcowo znacznie lepszy wynik uzyskany
w przypadku klimatyzatora Elgór+Hansen, będącego w zakupie droższym, ale po uwzględnieniu kosztów w cyklu życia znacznie
tańszym od produktu konkurencyjnego.
Abstract: This paper presents the role and use of methods for estimating the life cycle cost (LCC) in the process of managing the
purchase and use of mining machines in mining companies in Poland more effectively. The starting point for this work has
become a reference to the legal inaccuracies and inconsistencies in the implementation of legal acts which give effect to
this type of solutions in Poland. Moreover, a comparison of LCC methodology of economic efficiency of the air conditioner made by Elgór + Hansen with a competitive produkt was presented, showing much better result obtained from the air
conditioner made by Elgór + Hansesn which is a more expensive one, however, after taking into account the lifecycle costs,
much cheaper than the competitive product.
Słowa kluczowe:
górnictwo, środki trwałe, zakupy, metoda szacowania kosztu cyklu życia (LCC), efektywność ekonomiczna
Key words:
mining, fixed assets, purchases, method of estimating life-cycle cost (LCC), economic efficiency
1. Wprowadzenie
Obecna sytuacja w sektorze górnictwa węgla kamiennego
w Polsce nie napawa optymizmem. Wyniki finansowe większości przedsiębiorstw górniczych działających w tej części
rynku za rok 2014 są słabe, pokazując wysoki poziom straty.
Od przynajmniej kilku miesięcy poszukuje się również metod i narzędzi, które mogą przynieść branży, a w niej przede
wszystkim przedsiębiorstwom wydobywczym, znaczącą
i trwałą poprawę ich sytuacji.
Jak pokazuje to metodologia, doświadczenia firm górniczych z różnych części świata, a także doświadczenia samego
autora, działania służące uzyskaniu powyższego efektu mogą
i powinny być prowadzone dwukierunkowo. Pierwsza ich
część musi iść w kierunku prac pozwalających na zwiększenie
przychodów przedsiębiorstw poprzez wykorzystanie metod
dywersyfikacji pionowej, poziomej, a także równoległej [1].
Drugą partię działań należy natomiast skierować w kierunku
restrukturyzacji, rozumianej jako techniczna, organizacyjna
i ekonomiczna [3]. W jej ramach należy, po dogłębnej analizie, zastosować metody i narzędzia służące obniżce kosztów
działania danej firmy. Autor niniejszego artykułu zajął się
*) AGH w Krakowie, Katedra Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle
w nim tym drugim kierunkiem. W jego ramach mieści się bowiem w sposób pełny możliwość wykorzystania w działaniach
przedsiębiorstw górniczych, a dalej w łańcuchu wartości,
w którym występują metody, szacowania kosztu w cyklu życia
(LCC) w zakresie efektywnego zarządzania szeroko pojętymi
technicznymi czynnikami produkcji.
2. Krótkie wprowadzenie do metody szacowania kosztu
w cyklu życia (LCC)
Analiza LCC wiąże aspekty ekonomiczne i techniczne
ocenianego obiektu w całym jego cyklu życia. Krótką, acz
rzeczową definicję tego elementu przynosi Polska Norma
PN-EN 60300-3-3 [6]. Przedstawia ona koszt cyklu życia
produktu jako łączny koszt ponoszony w cyklu życia wyrobu.
W literaturze przedmiotu koszty cyklu życia produktu dzieli
się na [5]:
– koszty badań i rozwoju,
– koszty konstruowania i produkcji,
– koszty wsparcia procesu produkcji i eksploatacji produktu,
– koszty wycofania produktu z rynku.
Biorąc pod uwagę powyższe rodzaje kosztów, należy zwrócić uwagę również na fakt, że występują one w różnych fazach
16
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 1.Inwestycje ogółem i inwestycje w maszyny górnicze w polskim górnictwie w latach 2010÷2013
Fig. 1. Investments in total and in mining machines in Polish mining industry in 2010÷2013
życia produktu, przyjmując w ich ramach różne natężenie
i działając często czasowo wcześniej, niż wpływy uzyskiwane
przez przedsiębiorstwo ze sprzedaży tego artykułu.
Kolejnym bardzo ważnym elementem pozwalającym na
efektywne wykorzystanie przedstawianej powyżej metody
jest uwzględnienie w niej także wartości pieniądza w czasie,
a dokładniej powiązanie w czasie wytwarzanych z udziałem
produktu przepływów pieniężnych. Pozwala to docelowo na
znalezienie drogi do skutecznego zarządzania tym produktem
w czasie jego użytkowania od strony kosztowej (kosztów
wydatkowanych, czy niewydatkowanych), ale również na odpowiednie czasowo, współmierne analizowanie ponoszonych
kosztów z przychodami, które są osiągane dzięki wdrożeniu
produktu. W tym ostatnim elemencie LCC wiąże się z metodami znanymi z zarządzania inwestycjami.
3. Potrzeba wykorzystania metody LCC w branży górniczej w Polsce
Branża górnicza na świecie, w tym również w Polsce, należy do grona gałęzi przemysłu wymagających niezwykle wysokich nakładów kapitałowych. Wraz z kosztami pracy, a także
utrzymania miejsc produkcji, koszty związane z zakupem
i prowadzeniem technicznych czynników produkcji stanowią
jeden z jej podstawowych rodzajów kosztów, składających się
na całkowity koszt produkcji górniczej. Odzwierciedla się to
również w wydatkach inwestycyjnych, których kilkudziesięcioprocentową część stanowią właśnie maszyny i urządzenia.
Tą ostatnią kwestię dobrze pokazuje rysunek 1, na którym
przedstawiono nakłady inwestycyjne w polskim górnictwie
w okresie 2010÷2013, wraz z zestawionymi porównawczo
inwestycjami w maszyny górnicze (rys. 1).
Powyższe pokazuje bardzo dużą rolę maszyn górniczych
oraz związanych z nimi kosztów w procesie wydobywczym
i jego efektywności kosztowej. To z kolei wskazuje na bardzo
wysoką wagę procesu zarządzania maszynami górniczymi
przez przedsiębiorstwa górnicze. Powinno to dotyczyć tak
procesu ich zakupu, jak i ich wykorzystywania w procesie
produkcji.
O ile w tej drugiej kwestii można zauważyć pozytywny
trend do ciągłej analizy i oceny efektywności wykorzystania
poszczególnych maszyn po ich zakupie i zarządzania nimi
w produkcji w ujęciu ciągłym (przykłady centrum zarządzania maszynami dołowymi [1], pomiar i określanie współodpowiedzialności za awarie i przestoje maszyn [2]), o tyle
zdaniem autora znaczących zmian w kierunku uzyskiwania
obiektywnej oceny i dalej podejmowania racjonalnych decyzji wymaga proces zakupu tychże urządzeń. Jak wskazuje
bowiem praktyka obserwowana w przedsiębiorstwach górniczych, budowana ze względu na układ właścicielski w oparciu
o Prawo zamówień publicznych [4], proces zakupów tychże
maszyn i urządzeń, a także podejmowane na tej podstawie
decyzje, odbywają się w oparciu o zasadnicze kryterium ceny
zakupu. Na wykorzystywanie takiej praktyki jasno wskazuje
artykuł 76 Prawa zamówień publicznych, który mówi, że
„Zamawiający dopuszcza do udziału w licytacji elektronicznej i zaprasza do składania ofert wszystkich wykonawców
spełniających warunki udziału w postępowaniu, określając
w zaproszeniu termin związania ofertą wykonawcy, który
zaoferuje najniższą cenę” [4].
Autor ma oczywiście świadomość tego, że cena zakupu
jest kryterium niezmiernie ważnym. Biorąc pod uwagę jednakże dość długi czas użytkowania maszyn górniczych, ich
wysokie koszty montażu, a następnie także ich późniejszego
użytkowania, jej waga w polskim górnictwie jest jego zdaniem
wyolbrzymiona. Postarał się on to udowodnić w kolejnym
rozdziale niniejszego artykułu, udowadniającym potrzebę
zmiany obecnego systemu oceny i wyboru ofert dostawców
maszyn górniczych, wskazując równocześnie, że poniższe
propozycje mogą być zastosowane również w przypadku innych wykorzystywanych w górnictwie czynników produkcji
i aktywów trwałych.
W swej propozycji autor posłużył się wskazywaną powyżej metodą szacowania kosztu w cyklu życia produktu (LCC),
a także kolejnymi, co ciekawe zaprzeczającymi, wcześniej
przedstawianym, wskazaniom ustawy Prawo zamówień
publicznych, zawartymi w jej artykule 91, mówiącymi, że:
„ (…) Kryteriami oceny ofert są cena albo cena i inne kryteria
odnoszące się do przedmiotu zamówienia, w szczególności
jakość, funkcjonalność, parametry techniczne, aspekty środowiskowe, społeczne, innowacyjne, serwis, termin wykonania zamówienia oraz koszty eksploatacji” i dalej, że „ (…)
Kryterium ceny może być zastosowane jako jedyne kryterium
oceny ofert, jeżeli przedmiot zamówienia jest powszechnie
dostępny oraz ma ustalone standardy jakościowe”.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
4. Przykład zastosowania metody szacowania kosztu
w cyklu życia produktu (LCC) do oceny efektywności
użycia stacji klimatyzacji grupowej
Przykład wykorzystania metody LCC w procesie zakupów środków trwałych w górnictwie oparto na przykładzie
dwusprężarkowego klimatyzatora grupowego do chłodzenia
wyrobisk kopalnianych. Do analizy wykorzystano dwa
przykłady urządzeń dostępnych na polskim rynku. Był to
model droższy, o nazwie EH Force (produkcji przedsiębiorstwa Elgór+Hansen S.A. (w skrócie E+H)), przegrywający
w przetargach publicznych ze względu na swoją wyższą cenę
oraz model tańszy (ze względu na wynik analizy autor nie
zdecydował się na podanie jego nazwy), nazywany w analizie
klimatyzatorem konkurencyjnym.
Pierwszym etapem prac stało się określenie założeń modelu analizy. W oparciu o nie zebrano materiał analityczny
dotyczący klimatyzatora E+H oraz klimatyzatora konkurencyjnego. Odnosząc się do tych danych, w zasadniczej
części prac przeprowadzono porównanie kosztów użycia
klimatyzatorów w cyklu ich życia, następnie przeprowadzono analizę różnicowych przepływów pieniężnych, a także
wykonano dynamiczną analizę efektywności ekonomicznej.
To pozwoliło w ostatniej części badania zestawić wyniki oraz
wyciągnąć wnioski.
Pierwszym ze wskazywanych etapów analizy stało się
określenie założeń modelu. Znalazły się wśród nich następujące elementy dotyczące sposobu rozliczania klimatyzatora:
– klimatyzator stanowi środek trwały o okresie amortyzacji 10 lat,
– wartość rezydualna urządzenia po okresie amortyzacji
wynosi 0 zł,
– cena mediów eksploatacyjnych w ciągu badanego okresu
nie ulegnie zmianie,
– moc chłodnicza konieczna do uzyskania wynosi 1 MW,
– praca analizowanego urządzenia nie generuje przychodów,
– stawka podatku dochodowego wynosi 19 %,
– nakłady inwestycyjne są ponoszone w momencie zakupu
urządzenia, a także po piątym roku jego użytkowania,
kiedy odbywa się jego remont,
– na całkowity koszt cyklu życia klimatyzatora składają się
koszty zakupu, jego montażu, eksploatacji, a także koszty
wpływu na środowisko w ciągu całego cyklu życia.
Obok powyższego w zakresie założeń modelu znalazły się
również kwestie dotyczące rodzajów kosztów, które mogą być
brane pod uwagę w czasie zakupu, instalacji oraz użytkowania
klimatyzatora grupowego. Po konsultacji autora z ekspertami z zakresu wentylacji i klimatyzacji z Katedry Górnictwa
17
Podziemnego AGH, wytypował on osiem grup takowych
kosztów. Były to koszty: nabycia (amortyzacja), transportu,
instalacji, uruchomienia, eksploatacyjne, remontów, emisji
gazów cieplarnianych, emisji innych zanieczyszczeń.
Drugim etapem analizy z udziałem LCC dla klimatyzatorów grupowych stało się zebranie danych liczbowych
dotyczących kosztów użytkowania tych produktów.
Na tej podstawie w etapie trzecim autor porównał wartości
kosztów dla obu produktów. Wynik tej analizy przedstawiono
na rysunku 2.
Analizy, których wyniki pokazano na rysunku 2, w sposób
dobitny pokazują, że pomimo niższego poziomu kosztu zakupu klimatyzatora Egór+Hansen, po uwzględnieniu wszystkich
kosztów związanych z jego użytkowaniem w trakcie cyklu
życia, okazał się on środkiem trwałym o niższym poziomie
związanych z nim kosztów. Suma tychże dla Elgór+Hansen
dała wartość 1746,5 tys. złotych przy 1943,1 tys. złotych dla
klimatyzatora konkurencyjnego. Pomimo więc 150 tys. złotych różnicy w cenie zakupu na korzyść produktu tańszego,
w całym okresie użytkowania produkt Elgór+Hansen stał się
tańszy o 196,6 tys. złotych (rys. 2). Już więc nawet to proste
zestawienie kosztów użytkowania obu produktów pokazało, że
produkt wymagający zainwestowania wyższej ceny w zakupie
stał się artykułem tańszym w całym cyklu życia.
Podstawowym sposobem na potwierdzenie tezy postawionej w powyższym zdaniu stały się kolejne dwa etapy analiz
autora, a mianowicie wykonanie analizy różnicowych przepływów pieniężnych oraz dynamicznej analizy efektywności
ekonomicznej. Wyniki tych obliczeń pokazano odpowiednio
w tablicach 1 oraz 2. Jak na nich pokazano, analizy dynamiczne, które uwzględniają utratę wartości pieniądza w czasie,
a także koszt kapitału również dały wynik przechylający
stanowczo szalę na korzyść produktu EH Force produkcji
Elgór+Hansen. Należy w tym świetle przede wszystkim
zauważyć dodatnie poziomy FCFF oraz PVFCFF w każdym
z lat analizy, co wywołało bardzo dobry wynik w zakresie
wartości NPV, wynoszącej 1 016 976,17 oraz przeniosło się
na równie dobry poziom IRR, wynoszący 1,22.
Te dwie wartości w sposób bezpośredni i wyrazisty wykazały, że użycie droższego co prawda w zakupie, ale znacznie
tańszego w eksploatacji (rys. 2) klimatyzatora Elgór+Hansen
przynosi w cyklu 10 lat życia tego produktu w kopalni podziemnej zdecydowane korzyści, przekładając się na uzyskanie
dodatnich przepływów w analizowanym okresie czasu, równych ponad 1 milionowi złotych. To z kolei jasno wskazuje na
korzyść, jaką daje wykorzystanie metody LCC w prowadzeniu
działań zakupowych z zakresu środków trwałych.
Rys. 2.Porównanie kosztów użytkowania klimatyzatorów objętych analizą [tys. PLN]
Fig. 2. Comparison of air conditioners operating costs
18
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 1. Analiza różnicowych przepływów pieniężnych w cyklu życia klimatyzatorów grupowych objętych badaniem [PLN]
Table 1. Differential analysis of cash flows in the life cycle air conditioners
0
(+) Przychody
ze sprzedaży
(-) Koszty
operacyjne
(-) Amortyzacja
(=) EBIT
(-) Podatek
dochodowy
(=) EBIT(1-T)
(+)
Amortyzacja
(-) Nakłady
inwestycyjne
(+/-) ZKON
(=) FCFF
1
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
2
0,00
3
0,00
4
Lata okresu obliczeniowego
5
6
238464,95 209464,95 209464,95 209464,95 209464,95 209464,95 209464,95
15000,00 15000,00 15000,00 15000,00 15000,00 15000,00 17500,00
223464,95 194464,95 194464,95 194464,95 194464,95 194464,95 191964,95
209464,95
17500,00
191964,95
209464,95
17500,00
191964,95
209464,95
17500,00
191964,95
0,00
0,00
42458,34 36948,34 36948,34 36948,34 36948,34 36948,34 36473,34
181006,61 157516,61 157516,61 157516,61 157516,61 157516,61 155491,61
36473,34
155491,61
36473,34
155491,61
36473,34
155491,61
0,00
15000,00
17500,00
17500,00
17500,00
0,00
0,00
172991,61
0,00
0,00
172991,61
0,00
0,00
172991,61
15000,00
15000,00
0,00
10
0,00
15000,00
0,00
9
0,00
15000,00
0,00
8
0,00
15000,00
0,00
7
17500,00
-150000 0,00
0,00
0,00
0,00
-95000,00 0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
-150000 196006,61 172516,61 172516,61 172516,61 77516,61 172516,61 172991,61
Tablica 2. Dynamiczna analiza efektywności ekonomicznej w cyklu życia klimatyzatorów grupowych objętych badaniem
Table 2. Dynamic analysis of economic efficiency in the life cycle air conditioners
Współczynnik
dyskontujący
PVFCFF [PLN]
NPV
IRR
Lata okresu obliczeniowego
5
6
0
1
2
3
4
1,00
0,93
0,87
0,82
0,76
0,71
0,67
7
8
9
10
0,62
0,58
0,54
0,51
-150000 183183,75 150682,69 140824,94 131612,10 55268,27 114955,10 107730,48 100682,69 94095,98 87940,16
1016976,17
1,22
4. Wnioski
W czasie wciąż zaostrzającej się konkurencji rynkowej,
przedsiębiorstwa muszą poszukiwać coraz nowszych metod
i narzędzi optymalizacji swojej działalności, w tym przede
wszystkim kosztów. Jak wykazano w toku powyższej analizy potrzebne są zmiany w zakresie polityki zakupów oraz
zarządzania środkami trwałymi. Dotyczy to przede wszystkim
kwestii wdrożenia zasad LCC. Wnioski wynikające z pracy
można sformułować następująco:
– akty ustawodawcze obowiązujące w UE, w tym w Polsce,
wskazują na obowiązek używania w prowadzeniu zamówień publicznych rozwiązań o charakterze oceny kupowanego środka trwałego poprzez analizę jego kosztów
w ramach cyklu życia,
– pomimo powyższego cena jest wciąż podstawowym,
a często jedynym kryterium oceny środków trwałych
w ramach zamówień publicznych w Polsce, w tym
w branży górniczej,
– oparcie systemu wyboru środków trwałych w ramach
zamówień publicznych na kryterium ceny nie daje ich
pełnej, kompleksowej oceny pod kątem funkcjonalności
w czasie,
– kryterium ceny zakupu nie powinno odgrywać tak kluczowego znaczenia w systemie zamówień publicznych,
a powinien być on oparty na analizie kosztów w cyklu
życia,
– analiza kosztów w cyklu życia produktu pozwala na określenie i ocenę kosztów wykorzystania produktu w czasie
wskazywanym jako okres użytkowania produktu,
– metoda oceny produktu na podstawie analizy kosztów
w cyklu życia produktu powinna dotyczyć także bardzo
ważnej dla branży górniczej grupy maszyn i urządzeń,
– przykład zastosowania metody analizy kosztów w cyklu
życia produktu, oparty na porównaniu, przepływach
różnicowych oraz dynamicznej analizy efektywności ekonomicznej z użyciem wskaźnika IRR i NPV, a przeprowadzony na przykładzie klimatyzatora grupowego pokazał,
że pomimo wyższej ceny zakupu klimatyzator EH Force
produkcji Elgór+Hansen przyniósł w cyklu życia produktu
lepszy efekt finansowy, niż produkt konkurencyjny.
Publikację wykonano na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie w 2015 roku w ramach badań statutowych,
umowa nr: 11.11.100.693, zadanie 5
Literatura
1. Bogacz P.: W poszukiwaniu rozwiązań do budowy efektywnego przedsiębiorstwa górniczego. Materiały Forum Górniczego TUV Nord 2014.
Ustroń. 2014. str. 1÷52.
2. Kutkowski J., Zaniewski K.: Outsourcing w produkcji węgla kamiennego
jako droga do efektywnego wykorzystania czasu dyspozycyjnego pracy
maszyn i urządzeń urabiających na przykładzie wybranej kopalni”.
Przegląd Górniczy nr 9. Katowice. 2014. str. 52÷55.
3. Magda R.: Konsolidacja przedsiębiorstw w procesie restrukturyzacji
górnictwa węgla kamiennego. Wiadomości Górnicze nr 1. Katowice.
2007. s. 2÷8.
4. Prawo zamówień publicznych. Dz.U. Nr 19 poz. 1232. Warszawa. 2004
5. Selech J, Kurczewski P.: Metoda szacowania kosztu cyklu życia (LCC)
i jej zastosowanie w dziedzinie budowy i eksploatacji obiektów technicznych. Inżynieria i Aparatura Chemiczna, nr 5. Warszawa. 2010. str.
105÷106.
6. Polska Norma PN-EN 60300-3-3Zarządzanie niezawodnością - Część
3-3: Przewodnik zastosowań - Szacowane kosztu cyklu życia, PKN.
Warszawa 2006.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
19
UKD 001.895:330.34:330.322.5
Ocena wykorzystania nakładów na działalność innowacyjną w górnictwie
Evaluation of the use of expenditures for innovation
in the mining industry
Dr inż. Tadeusz Franik*)
Treść: Praca zawiera analizę zmian nakładów innowacyjnych w dziale gospodarki o nazwie Przemysł oraz, w jego ramach - sekcji
Górnictwo i wydobywanie w latach 2000-2013. Przedstawiono charakterystykę poziomu, dynamiki i struktury wydatków
związanych z innowacjami polskiego przemysłu w świetle danych GUS. Zestawienie tych nakładów w dwóch przekrojach analitycznych pozwala wszechstronnie ocenić znaczenie procesów innowacyjnych realizowanych w branży górniczej. Przedstawiono
kształtowanie się wskaźnika produktywności tych nakładów w odniesieniu do wartości produkcji sprzedanej oraz udział nakładów bezpośrednio związanych z pozyskaniem wiedzy (w odróżnieniu od środków przeznaczonych na zakup gotowych dóbr
inwestycyjnych) w całości tych nakładów, co pozwala ocenić ich wpływ na uzyskiwane efekty ekonomiczne.
Abstract: This paper includes the analysis of changes in expenditures for innovation in the sector called Industry and, within its framework – the section called Mining and exploitation for 2000-2013. The characteristics of the level, dynamics and structure
of expenditures for innovation in the Polish industry in the light of GUS (Main Statistical Office) data was presented. The
expenditure summary presented in two breakdowns allows to thoroughly evaluate the meaning of innovation processes chich
take place in the mining industry. The authors also present the development of productivity indicator for expenditures with
reference to the value of marketed production (VMP), and the share of expenditures for acquiring knowledge (in contrast to
expenditures for the purchase of fixed investment assets) in the total amount. It allows to evaluate the influence of expenditures on the economic effects.
Słowa kluczowe:
górnictwo i wydobywanie, nakłady na innowacje, badania i rozwój, efektywność środków na innowacje.
Key words:
mining and exploitation, expenditures for innovation, research and development, efficiency of expenditures for innovation
1. Wprowadzenie
Za działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych uważa się całokształt działań naukowych, technicznych,
finansowych i organizacyjnych, które w konsekwencji powinny prowadzić do wdrożenia innowacji przynoszących efekt
gospodarczy. Środki ponoszone w tym zakresie związane są
z ogólnie pojętym postępem techniczno-organizacyjnym,
który obok nakładów na kapitał i pracę ludzką jest jednym
z najważniejszych czynników wpływającym na osiągane
rezultaty ekonomiczne, przy czym w odróżnieniu od pozostałych, ma on charakter czynnika intensywnego, zawierającego
pierwiastek intelektualny.
Z dotychczasowych obserwacji wynika, że innowacyjność
polskich przedsiębiorstw, mierzona najczęściej wykorzystywanymi wskaźnikami do pomiaru tego rodzaju działalności,
znacząco odbiega od poziomów notowanych w większości
krajów UE. Dotyczy to nie tylko innowacji produktowych
i procesowych, ale także innowacji organizacyjnych i marketingowych, których znaczenie stale rośnie w dzisiejszym
świecie. Polskie firmy plasują się na jednym z ostatnich miejsc
pod względem średnich nakładów na działalność innowacyjną.
*) AGH w Krakowie
Polskie firmy utrzymują też niską pozycję na tle pozostałych krajów UE w zakresie działalności badawczo-rozwojowej
zarówno pod względem nakładów, jak i liczby firm prowadzących taką działalność [5], [7].
2. Nakłady na innowacje w Przemyśle oraz sekcji
Górnictwo i wydobywanie wydatkowane w latach
2000÷2013
Dane statystyczne obejmujące nakłady na innowacje
można, ze względu na ich przeznaczenie, zgrupować w cztery
zasadnicze obszary:
Grupa A – działalność badawczą i rozwojową (B+R),
Grupa B – zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych i oprogramowania,
Grupa C – inwestycyjne na maszyny i urządzenia techniczne,
Grupa D – szkolenie personelu i na marketing lub istotne
ulepszenie produktów.
Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2013 r. wyniosły 20 958,9 mln zł,
a w przedsiębiorstwach z sektora usług – 11 980,9 mln zł.
W przedsiębiorstwach przemysłowych dominowały nakłady
inwestycyjne, które stanowiły 73,6 % wszystkich nakładów
na innowacje. Przedsiębiorstwa z sektora usług najwięcej
20
PRZEGLĄD GÓRNICZY
środków przeznaczały na inwestycje – 42,4 % oraz na działalność badawczo-rozwojową – 23,0 %. Ponadto ponoszono
nakłady na zakup oprogramowania, zakup wiedzy ze źródeł
zewnętrznych, szkolenia, marketing [3].
W Przemyśle najwyższy udział przedsiębiorstw innowacyjnych obserwuje się w sekcji E Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (26 %), a najniższy
w sekcji C Górnictwo i wydobywanie (18 %). Sektor ten
wyraźnie odstaje od pozostałych sekcji przemysłowych.
Zanotował on najmniejszy odsetek firm innowacyjnych we
wszystkich grupach przedsiębiorstw klasyfikowanych według
ich wielkości. Branża ta cierpi na niedobór środków i długoletnie niedoinwestowanie nie tylko w nowe technologie, ale
także odtwarzanie zdolności produkcyjnych. W efekcie udział
firm innowacyjnych w ich populacji jest najniższy.
W tablicy 1 zamieszczono wysokość nakładów na innowacje ponoszone w latach 2000÷2013 we wszystkich sekcjach
Przemysłu z uwzględnieniem ich przeznaczenia (nakłady
łączne obejmują także inne wydatki nie ujęte w wydzielo-
2015
nych czterech grupach). Podobne zestawienie tych nakładów
lecz obejmujące tylko środki wydatkowane w ramach sekcji
Górnictwo i wydobywanie zestawiono w tablicy 2.
Przytoczone dane statystyczne umożliwiają porównanie
wysokości całkowitych nakładów na innowacje (z uwzględnieniem ich przeznaczenia), dynamikę ich zmian w badanym
horyzoncie czasu, oraz ich powiązanie z uzyskiwanymi efektami gospodarczymi. Sekcja Górnictwo i wydobywanie jako
jedna z czterech sekcji zgrupowanych w ramach Przemysłu
(według klasyfikacji PKD) posiada nadal duże znaczenie
w wytwarzanym produkcie kraju, lecz relatywnie niski udział
w ponoszonych wydatkach na innowacje. Porównując udział
sekcji Górnictwo i wydobywanie w wartości dodanej brutto
wytwarzanej przez Przemysł można zaobserwować, iż w badanym okresie zmalał on od 10,04 % w roku 2000 do 8,35 %
w roku 2013.[4] Natomiast udział nakładów innowacyjnych
górnictwa w nakładach Przemysłu w roku 2000 wynosił zaledwie 3,28 %. W roku 2013 udział ten wzrósł co prawda do
poziomu 8,52 %, ale jest to efekt znacznego wzrostu nakła-
Tablica 1. Nakłady na innowacje wydatkowane w przemyśle w latach 2000 ÷ 2013 z uwzględnieniem zasadniczych celów
ich ponoszenia oraz ich produktywność.
Table 1. Expenditures for innovation in the industry in 2000÷2013, including fundamental purposes for incurring them,
and the level of productivity
Lata
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Nakłady na innowacje, mln zł
Grupa A
Grupa B
Grupa C
Grupa D
Razem
1570,0
1176,4
1286,9
1716,3
1172,7
1367,1
1481,4
1602,8
1939,0
2173,1
3272,8
2617,2
3529,7
3829,7
296,9
219,8
413,5
743,7
438,9
625,1
803,6
665,1
615,7
624,4
1362,4
686,5
1026,9
542,8
6601,8
6305,0
8692,1
9813,9
9351,1
8392,7
9394,5
11665,7
13502,6
13313,1
11711,6
11343,8
11862,3
10489,0
392,7
318,0
208,7
213,0
409,5
332,3
462,6
577,2
580,1
345,9
528,6
504,2
508,7
509,0
12234,7
11501,4
13848,1
15511,6
15628,1
14329,1
16031,0
19804,6
23686,1
21405,5
22379,0
19376,5
20293,2
19520,7
Produktywność
nakładów na innowacje
zł/zł
39,95
43,54
36,92
36,40
43,42
48,00
48,95
44,69
39,47
41,88
44,05
58,70
58,06
60,60
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych[8]
Tablica 2. Nakłady na innowacje wydatkowane w sekcji Górnictwo i wydobywanie w latach 2000÷2013 z uwzględnieniem
zasadniczych celów ich ponoszenia oraz ich produktywność.
Table 2. Expenditures for innovation in the section Mining and exploitation in 2000÷2013, including fundamental purposes
for incurring them, and the level of productivity
Lata
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Nakłady na innowacje, mln zł
Grupa A
Grupa B
Grupa C
Grupa D
Razem
29,4
24,5
16,4
23,5
16,7
82,9
17,4
12,1
15,8
16,1
25,5
41,4
229,9
330,0
5,4
0,5
7,2
0,8
3,0
3,6
2,7
3,0
4,0
15,3
13,4
47,9
65,2
23,9
196,7
170,3
143,5
237,6
274,2
265,5
318,2
297,5
344,2
487,2
375,2
539,1
850,5
950,0
0,1
0,0
0,0
0,0
0,1
0,3
0,1
0,2
0,2
0,1
0,1
2,6
7,5
8,8
401,9
446,1
320,4
308,7
429,9
473,7
448,4
464,3
636,7
641,2
519,9
777,8
1306,9
1663,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych [8]
Produktywność
nakładów na innowacje
zł/zł
65,23
58,24
81,51
82,07
75,53
71,03
82,52
82,23
71,38
68,80
97,67
78,70
46,38
34,02
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
dów na innowacje w górnictwie w latach 2012÷2013, gdyż
w poprzednim roku udział ten wynosił 4,01 % i był znaczne
niższy niż wypracowane przez górnictwo efekty gospodarcze,
mierzone w tym przypadku wartością dodaną brutto.
3. Struktura nakładów na innowacje oraz ich produktywność odniesiona do wartości produkcji sprzedanej
Spośród czterech grup nakładów na innowacje wydatkowanych w górnictwie największy udział mają nakłady inwestycyjne na zakup maszyn i urządzeń technicznych. Ich udział
w całości tych nakładów systematycznie wzrastał od 38 %
w roku 2001 do niemal 70 % w roku 2011. Bardziej stabilnie,
choć także na wysokim poziomie wydatki te kształtowały
się w całym Przemyśle (około 50 do 60 %). Na drugim
miejscu, jeśli chodzi o poziom wydatków na innowacje w
górnictwie, znajdują się wydatki na działalność badawczo-rozwojową (grupa B), w dalszej kolejności są wydatki na
zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych i oprogramowania
(grupa B). Zupełnie znikomy jest natomiast udział wydatków
na szkolenie personelu, marketing i ulepszanie produktów, co
zapewne związane jest ze specyfiką branży i wytwarzanych
produktów. Nieco inaczej ta sytuacja przedstawia się w odniesieniu do całego Przemysłu, gdzie wydatki na szkolenie,
Rys. 1. Nakładu na innowacje w sekcji Górnictwo i wydobywanie z uwzględnieniem celu ich wydatkowania w latach
2000÷2013.
Fig. 1. Expenditures for innovation in the
section Mining and exploitation, including the purpose for incurring
them in 2000÷2013
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych
statystycznych
Rys. 2. Produktywność nakładów na innowacje w odniesieniu do produkcji
sprzedanej w Przemyśle oraz w sekcji Górnictwo i wydobywanie w latach 2000÷2013.
Fig. 2. Productivity of expenditures for innovation with reference to the value
of marketed production (VMP) in
the Industry and in the section Mining and exploitation in 2000÷2013
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych
statystycznych
21
marketing i ulepszanie produktów są zbliżone do poziomu
wydatków na zakup wiedzy i oprogramowania. Na rysunku 1
przedstawiono kształtowanie się nakładów na innowacje w
górnictwie z uwzględnieniem ich podziału na wydzielone
grupy w badanym horyzoncie czasowym.
Nakłady związane z działalnością innowacyjną należy
odnosić do obiektywnych wskaźników charakteryzujących
osiągane efekty gospodarcze. Przy porównywaniu tych wielkości należy jednak przyjąć pewien odstęp czasowy pomiędzy
poniesionymi wydatkami a osiągniętymi efektami. Okres
ten może wynosić 2÷5 lat – w zależności od branży, w jakiej
procesy te się dokonują [1]. Równocześnie dokonując takiej
oceny należy pamiętać, że zgodnie z formalnymi wymogami
sprawozdawczości, nakłady te obejmują nie tylko środki
wydatkowane na prace zakończone sukcesem (wdrożone
innowacje), ale także na prace przerwane, zaniechane i niezakończone.
W celu określenia wpływu wydatków ponoszonych na
działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach, określono ich
produktywność cząstkową, rozumianą jako iloraz wartości
produkcji sprzedanej do wysokości nakładów na innowacje.
Kształtowanie się tych wskaźników dla całego Przemysłu oraz
sekcji Górnictwo i wydobywanie przedstawiono w ostatnich
kolumnach zamieszczonych tablic oraz na rysunku 2.
22
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 3. Udział nakładów związanych z
wiedzą w całości nakładów na
innowacje w Przemyśle oraz
sekcji Górnictwo i wydobywanie w latach 2000÷2013.
Fig. 3. Share of expenditures for
knowledge in the total amount
of expenditures for innovation
in the Industry and in the section Mining and exploitation in
2000÷2013
Źródło: Opracowanie własne na podstawie
danych statystycznych
W rozwiniętych gospodarkach główną siłą napędową
wzrostu produktywności są innowacje oparte na trzech
filarach: pracach badawczych i rozwojowych, wiedzy oraz
edukacji. Związane to jest z rolą pierwiastka intelektualnego
(w odróżnieniu od pierwiastka materialnego) w wydatkowanych środkach na innowacje. W podziale tych nakładów
stosowanym przez GUS, za środki związane bezpośrednio ze
wzrostem wiedzy należy uznać wydatki grupy A, B i D. Ich
łączny udział w nakładach innowacyjnych przedstawiono na
rysunku 3, zarówno w odniesieniu do całego Przemysłu jak
również dla górnictwa.
Innowacyjność jest ważnym elementem zwiększającym
wydajność pracy i wzrost gospodarczy, szczególnie w warunkach istotnych zmian technologicznych. Jak wskazuje sytuacja
najbardziej rozwiniętych gospodarek światowych, budowanie
przewagi konkurencyjnej opartej na wiedzy i innowacjach
może zagwarantować trwały rozwój gospodarczy oraz wzrost
zatrudnienia [2, 6].
Udział nakładów na innowacje związanych z pozyskiwaniem wiedzy jest w sekcji Górnictwo i wydobywanie
znacznie niższy niż w całym Przemyśle. Kształtował się on w
latach 2000÷2010 na poziomie około 3 do 8 %, podczas gdy
w Przemyśle od około 18 do 22 %. Pozytywnym zjawiskiem
jest natomiast znaczny wzrost udziału tego typu środków
wydatkowanych w górnictwie w ostatnich dwóch latach
badanego okresu, co, jak należy sądzić, powinno przynieść
efekty w przyszłości.
(np. zgazowaniu węgla), ale także procesów realizowanych
w górnictwie, obejmujących nie tylko stosowane technologie
lecz także działania związane z organizacją produkcji.
Gospodarka naszego kraju znajduje się obecnie w specyficznym momencie rozwoju. Dotychczasowe przewagi
konkurencyjne, oparte na niskich kosztach pracy coraz
wyraźniej tracą na znaczeniu. Konieczne staje się zatem
budowanie nowych przewag opartych na wiedzy i innowacyjności stanowiących podstawowy czynnik długookresowego
rozwoju gospodarczego. Istotne z tego punktu widzenia jest
rozwijanie działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, w tym
badawczo-rozwojowej, jako najważniejszych czynników
konkurencyjności [5]. Postulaty te w dużej mierze dotyczą
branży górniczej, a szczególnie górnictwa węgla kamiennego
i brunatnego, których naczelnym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju, a równocześnie osiąganie
wysokiej efektywności na trudnym rynku paliw pierwotnych,
4. Podsumowanie
3.
Procesy innowacyjne mają istotny wpływ na konkurencyjność krajowej gospodarki. Wydatki na badania i rozwój
stanowią w naszym kraju zaledwie 0,87 % PKB, podczas
gdy w Czechach – 1,91 %, Niemczech – 2,85 % a w Finlandii
3,31 %. Dokument o nazwie „Europa 2020” zakłada, że
do 2020 r. państwa członkowskie będą inwestowały 3 %
PKB w działalność o charakterze badawczo-rozwojowym.
W naszym kraju ten poziom powinien wynieść 1,7% i zakłada się, że połowa tych wydatków pochodzić będzie od
przedsiębiorców. Prowadzone prace badawczo-rozwojowe
dotyczyć powinny doskonaleniu wytwarzanych produktów
4.
Praca naukowa dofinansowana przez MNiSW – praca
statutowa: 11.11.100.693.
Literatura
1.
2.
5.
6.
7.
8.
Białoń L., Janczewska D.: Wiedzochłonność procesów innowacyjnych w
przemyśle polskim w latach 1997-2004. Postępy Techniki Przetwórstwa
Spożywczego Nr 1, 2008.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach
2002-2004, GUS. Warszawa 2008.
Działalność innowacyjna w Polsce. GUS, Urząd Statystyczny
w Szczecinie. Warszawa, 2014.
Franik T.: Kapitałochłonność polskiego górnictwa na tle innych działów
przemysłu. Polityka Energetyczna Tom 13, Zeszyt 2, 2010.
Innowacyjność 2010. Raport przygotowany pod kierunkiem Anety
Wilmańskiej w ramach projektu Polskiej Agencji Przedsiębiorczości.
Warszawa, 2010.
Nauka, technika, innowacje i społeczeństwo informacyjne w Polsce.
GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie. Warszawa, 2014.
Pomykalski P.: Analiza nakładów i źródeł finansowania działalności
innowacyjnej w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych w latach
2007-2012. www.ue.katowice.pl
Roczniki Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej. Główny Urząd
Statystyczny. Warszawa, 2001–2013.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
23
UKD 622.333:622.61/.67:001.895
Koncepcja zintegrowanego systemu transportu poziomego
w kopalniach węgla kamiennego
Concept of an integrated horizontal transport system in underground
coal mines
Dr hab.inż. Dariusz Fuksa*)
Dr hab.inż. Marek Kęsek*)
Dr inż. Mieczysław Ślósarz*)
Dr inż. Artur Bator*)
Treść: W publikacji scharakteryzowano system transportu stosowany w podziemnych kopalniach węgla kamiennego. Omówiono
transport załogi, urządzeń i materiałów oraz urobku. Zasygnalizowano konieczność optymalizacji całego przebiegu procesu
transportowego, co przekłada się na wydajny i efektywny system logistyczny, będący zarazem warunkiem koniecznym sprawnego i bezpiecznego prowadzenia wydobycia węgla. Przedstawiono koncepcję zintegrowanego systemu transportu poziomego
nowoczesnej kopalni. Scharakteryzowano istotny element zintegrowanego systemu transportowego, jakim powinna być podwieszana kolej o napędzie własnym.
Abstract: This publication describes the transport system used in coal mines. Elements of transport such as transport of personnel,
equipment and materials and output were presented. The need to optimize the entire transport process influencing the efficient
and effective logistics system was signalled, which is a prerequisite for the efficient and safe administration of coal mining.
There is also a concept of the integrated horizontal transport system in a modern mine proposed. An important element of
the integrated transport system, which should be a self-propelled monorail was characterized.
Słowa kluczowe:
transport kopalniany, zintegrowany system transportu poziomego, koleje podwieszane
Key words:
mining transportation, integrated horizontal transport system, monorail locomotives
*) AGH w Krakowie
24
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Transport kopalniany stanowi nieodłączne ogniwo,
a zarazem część składową procesu eksploatacyjnego każdego
przedsiębiorstwa górniczego. Obejmuje on transport załogi,
materiałów, urządzeń oraz urobku. Kierunek tego transportu,
odbywa się z powierzchni (oprócz odstawy urobku i skały
płonnej) do przodka i odwrotnie. Ze względu na rozmieszczenie i strukturę wyrobisk górniczych w kopalniach podziemnych, konieczność pokonywania znacznych odległości,
zarówno w poziomie, jak i w pionie, stosowanie odmiennych
środków transportowych, dostosowanych do wyrobisk i warunków geologiczno-górniczych, transport kopalniany dzieli
się na odstawę, przewóz i ciągnienie [3]. Stąd też wynika
konieczność optymalizacji całego procesu transportu w czasie i przestrzeni, między innymi pod względem efektywnego
czasu wykorzystania maszyn oraz urządzeń transportowych,
wydajności, niezawodności, minimalizacji kosztów, zdolności
przepustowych w odniesieniu do zdolności wydobywczych
itp.
Ze względu na obszerność powyższych zagadnień
w niniejszej publikacji ograniczono się jedynie do przedstawienia istoty i charakterystyki transportu kopalnianego oraz
koncepcji zintegrowanego systemu transportu poziomego
nowoczesnej kopalni.
2. Istota transportu kopalnianego
Całokształt działań mających na celu przemieszczenie
urobku, materiałów i ludzi po podziemnych drogach transportowych, realizowany za pomocą odpowiedniego układu
środków technicznych nazywamy transportem kopalnianym,
w którego skład należy zaliczyć [6]:
1) odstawę urobku z przodków eksploatacyjnych na powierzchnię.
2) transport materiałów z powierzchni do przodków
i z przodków na powierzchnię (odzysk materiałów).
Realizowany dzięki wykorzystaniu:
– kopalnianej kolei podziemnej (KPP) – na poziomych
drogach transportowych,
– wozów ciągnionych kołowrotami – na pochyłych
drogach transportowych,
– kolei szynowych podwieszanych (KSP) oraz kolei
szynowych spągowych (KSS) – na drogach transportowych poziomych oraz nachylonych do 30°,
– lokomotyw spalinowych na torach KSP i KSS umożliwiające dowóz materiału do ściany,
– kolei szynowo-zębatych na torach KSP i KSS, z dodatkową listwą zębatą przy nachyleniach do 30°.
3) Transport ludzi z powierzchni do przodków i z przodków
na powierzchnię. Ze względów ekonomicznych, przy
odległości przodka od szybu powyżej 1 km stosuje się:
– pociągi KKP – na poziomych drogach transportowych,
– odpowiednio przystosowane KSP i KSS – na drogach
transportowych poziomych i nachylonych do 25°,
– koleje linowe krzesełkowe (KLK),
– przenośnik taśmowy o prędkości przystosowanej do
jazdy ludzi (2 m/s).
Właściwy dobór wymienionych środków transportu stanowi istotny czynnik wpływający na efektywność funkcjonowania działalności przedsiębiorstwa górniczego, a w konsekwencji wpływa na rentowność branży górniczej.
Mechanizacja i automatyzacja procesu odstawy węgla ma
na celu zwiększenie wydajności transportu przy utrzymaniu
płynności pracy. Natomiast wydajność transportu kopalnianego zależy przede wszystkim od [7]:
2015
– posiadanych środków technicznych (urządzeń transportowych i przeładunkowych oraz wyposażenia
towarzyszącego),
– parametrów i stanu dróg transportowych,
– organizacji pracy w transporcie (właściwego rozłożenia w czasie poszczególnych czynności i operacji,
doboru sprzętu oraz obłożenia zespołów roboczych).
3. Charakterystyka kolejek szynowych podwieszanych
Wśród kolejek szynowych podwieszanych można wyróżnić kolejki do przetaczania ręcznego, z liną otwartą lub z liną
zamkniętą oraz z wózkiem samojezdnym. W zintegrowanych
systemach transportowych największe znaczenie zyskują
koleje podwieszane z napędem własnym, bowiem takie rozwiązanie pozwala na eliminację niedogodności transportu
linowego w wyrobiskach nachylonych, czyniąc go bardziej
mobilnym, w którym długość drogi transportowej nie jest
ograniczona długością liny ciągnącej [4]. Do głównych zalet
kolejek podwieszanych należy zaliczyć przede wszystkim:
– bezprzeładunkowy transport,
– zwiększenie efektywności transportu (przewożenie
maszyn i urządzeń górniczych w całości) dzięki dużej
sile uciągu,
– nowe rozwiązania jezdni podwieszonych, będące
efektem stosowania nowego typu zawiesi i systemów
zawieszania z wykorzystaniem niezależnego kotwienia – tradycyjne jezdnie są mocowane do obudowy
chodnikowej,
– niewielkie gabaryty lokomotyw (ciągników) i całego
systemu zajmujące niewiele miejsca w przekroju poprzecznym wyrobiska,
– możność dojazdu bezpośrednio do przodku (w tym
załogi),
– łatwe i szybkie wydłużanie lub skracanie trasy,
– łatwy załadunek i wyładunek,
– łatwość podwieszania różnych nośników,
– możliwość transportu po nieograniczonej długości
i rozgałęzionej trasie,
– możliwość ciągłej obserwacji trasy przez maszynistę,
– niskotoksyczne silniki budowy przeciwwybuchowej
np. CSZ 120, FM 80 [9],
– bezstopniowa zmiana prędkości jazdy lokomotywy,
– poprawa bezpieczeństwa pracy dzięki zastosowaniu
elektronicznego systemu kontroli i blokad oraz przeciwwybuchowej instalacji elektrycznej,
– możliwość pracy w pomieszczeniach o stopniu „b”
i „c” niebezpieczeństwa wybuchu metanu np. lokomotywa LPS-90 [2], DZ 2200 [8],
– możliwość pracy przy maksymalnym nachyleniu trasy
wynoszącym 30°,
– ciągły pomiar stężenia metanu, KPZS, KPCS-148,
DZK [10]
– dostosowanie jednostek transportowych do wielkości
klatek szybowych, rozstawu torowiska, urządzeń
przyszybowych oraz przekrojów wyrobisk.
4. Koncepcja zintegrowanego systemu transportu poziomego
Można stwierdzić, że znaczna część procesu wydobywczego kopalń węgla kamiennego wpisuje się w dziedzinę
szeroko rozumianej logistyki [1, 2]. Można do niej zaliczyć
cały system, począwszy od zamawiania i składowania materiałów, poprzez monitorowanie ilości i sposobu transportu [3]:
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
– urządzeń i materiałów, tworzących infrastrukturę, która
umożliwia efektywne oraz bezpieczne wydobycie
węgla,
– załogi do miejsc pracy, niejednokrotnie odległych od
szybu o kilkanaście kilometrów,
– skały płonnej i węgla z przodka do zakładu przeróbczego na powierzchni, gdzie następuje jego wzbogacanie w celu dostosowania do wymagań jakościowych
odbiorców.
Podstawę zintegrowanego systemu transportu kopalnianego stanowi możliwość transportowania ciężkich wielkogabarytowych jednostek transportowych w całości, bez przeładunków. Realizacja takiego założenia jest możliwa dzięki
zastosowaniu kolejek podwieszanych z napędem własnym.
Zastosowanie kolejek podwieszanych spowodowało,
że transport kopalniany stał się transportem efektywnym
i wydajnym. Dzięki takiemu rozwiązaniu można znacznie
ograniczyć liczbę pracowników zatrudnionych przy przewozie
materiałów. Ponadto, przewóz materiałów wielkogabarytowych oraz/lub ciężkich wiąże się z ryzykiem wystąpienia
bądź wypadków, bądź jego uszkodzeń, na skutek przeładunku. Takie rozwiązanie dodatkowo komplikuje konieczność
stosowania urządzeń umożliwiających przeładunek przewożonych materiałów i komponentów. Przeładunek wiąże się
również z wydłużeniem czasu dostawy. Niedogodności te
przemawiają na korzyść transportu wykorzystującego kolejkę
podwieszoną. Od strony technicznej transport kolejką podwieszaną sprowadza się do załadunku konkretnego materiału
do odpowiedniego kontenera, który może być opuszczony na
dół kopalni, doczepiony do ciągnika KKP i dowieziony do
miejsca przeznaczenia (nawet do odległego rejonu kopalni)
bez zbędnego i niebezpiecznego przeładunku na inne środki transportu. Na rynku dostępnych jest różnorodna gama
kontenerów (większość zunifikowanych), którymi można
przewozić wszelkiego rodzaju materiały i komponenty [5].
Obsługa takiego środka transportu prowadzona jest przez wykwalifikowaną załogę, której praca jest koordynowana przez
dysponenta. Dzięki zastosowaniu łączności bezprzewodowej
oraz telewizji przemysłowej (podgląd miejsc przeładunków),
dysponent nie tylko ma kontakt z każdym maszynistą, ale
może również natychmiast reagować w sytuacji zaistnienia
wypadku lub konieczności wykonania transportu awaryjnego.
Ze względu na konieczność zapewnienia efektywnego,
bezpiecznego i ciągłego transportu od miejsca załadunku do
miejsca rozładunku, należy całą pokonywaną trasę wyposażyć
w tory, ułożone na głównych i oddziałowych drogach transportu. Pokonywanie tras znacznie nachylonych (do ±30°),
z uwagi na powyższe przesłanki, wymaga stosowania lokomotyw (ciągników) z układem napędowym cierno-zębatkowym.
Najkorzystniejszym rozwiązaniem byłoby opracowanie ciągnika z napędem hybrydowym, elektryczno-spalinowym, lub
lokomotyw wyłącznie z napędem elektrycznym.
W pierwszym przypadku taki rodzaj napędu pozwoli na
wykorzystywanie pracy silnika spalinowego w optymalnym
zakresie jego prędkości obrotowej (tj. minimum emisji przy
maksymalnej sprawności) w większym zakresie niż w napędzie konwencjonalnym. Dodatkowy napęd elektryczny,
w połączeniu z baterią akumulatorów stwarza możliwość
odzysku energii w procesie hamowania, podczas zjazdu po
upadzie, z jednoczesną jej akumulacją. Energia ta może być
wykorzystywana w przypadku zwiększonych oporów ruchu
napędzanej jednostki transportowej. Doskonalenie nowej
generacji akumulatorów i silników elektrycznych, może spo-
25
wodować w przyszłości ograniczenie napędów spalinowych
do tras długich i energochłonnych, lub całkowitą eliminację
silników spalinowych na rzecz elektrycznych [5].
Nieodłącznym elementem nowoczesnego, efektywnego transportu jest jego monitoring połączony z systemem
informatycznym. Dlatego też wszystkie materiały, komponenty, urządzenia oraz kontenery należy opatrzyć kodami
kreskowymi w celu monitorowania ich ruchu. Pozwoli to na
uzyskiwanie w ten sposób informacji na temat kontenerów,
ich ładunku, położenia i miejsce przeznaczenia [5]. Można to
zrealizować poprzez wyposażenie pracowników w czytniki
kodów kreskowych. Czytniki kodów kreskowych byłyby
programowane przed każdą zmianą wraz z zadaniami dla każdego pracownika. Możliwa byłaby również bieżąca korekta
danych, np. w przypadku awaryjnego zamówienia materiału.
Przewożone ładunki byłyby skanowane w rozmieszczonych
na trasie punktach (węzłach) w celu potwierdzenia przejazdu.
W ten sposób informacje przekazywane w czasie rzeczywistym do stanowiska sterowniczego zapewniałyby dyspozytorom bieżącą kontrolę i orientację w ruchach materiałowych
w całej kopalni.
Idea zintegrowanego transportu nie wyklucza oczywiście transportu załogi. Przewóz pracowników kolejkami
podwieszanymi od podszybia do miejsc pracy i z powrotem,
pozwoliłby na wzrost wskaźnika efektywnego wykorzystania
czasu pracy.
5. Podsumowanie
Jak wynika z przedstawionych w publikacji zagadnień,
transport kopalniany jest procesem bardzo złożonym, zdeterminowanym przede wszystkim warunkami górniczo-geologicznymi. Optymalizacja tego transportu jest warunkiem
koniecznym jego efektywności, co przekłada się na efektywność funkcjonowania zakładu górniczego. Wykorzystanie
kolejek podwieszanych z napędem własnym stanowi warunek
konieczny budowy nowoczesnego zintegrowanego systemu
transportu poziomego, którego koncepcję nakreślono w niniejszej publikacji.
Publikację wykonano w 2015 roku w ramach badań
statutowych, umowa nr: 11.11.100.693, zadanie 5
Literatura
Beier F. J., Rutkowski K.: Logistyka, wydanie X, SGH w Warszawie –
Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004.
2 Czerska J.: Doskonalenie strumienia wartości, Difin, Warszawa 2009.
3 Fuksa D., Wilkosz A.: Istota i sposoby modyfikacji transportu kopalnianego. Logistyka, ISSN 1231-5478, 2014, nr 4, s. 4237–4244.
4 Maśka W.: Konteneryzacja w nowoczesnych systemach transportu dołowego w warunkach JSW S.A. KWK „Budryk”. Górnictwo i Geologia,
2012, tom 7, z. 3.
5 Pieczora E.: Prognoza rozwoju szynowych systemów transportowych
stosowanych w podziemiach kopalń wêgla kamiennego. Gospodarka
Surowcami Mineralnymi, Tom 24, 2008, z. 1/2.
6 Wyciszczok S.: Maszyny i urządzenia górnicze cz. I i II, Wydawnictwo
REA, Warszawa 2011.
7 Zając E.: Organizacja produkcji w kopalni węgla kamiennego, Śląskie
Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994.
8 http://smtscharf.com DZ 2200
9 http://famur.com.pl CSZ 120, FM 80
10 http://www.becker-mining.com.pl KPZS, KPCS-148, DZK
1
26
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.333:67/68.05:001.895
Wykorzystanie środowiska LabView do monitorowania
elementu procesu wydobywczego
Use of LabView environment for monitoring of the exploitation process
Dr hab. inż. Marek Kęsek*)
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa*)
Dr inż. Mieczysław Ślósarz*)
Dr inż. Artur Bator*)
Treść: W artykule przedstawiono właściwości graficznego środowiska programowania LabView i jego zastosowanie w monitorowaniu
procesu produkcyjnego w kopalni węgla kamiennego. Podkreślono potrzebę analizy danych pochodzących z procesu produkcyjnego i ich rolę w systemach wspomagania podejmowania decyzji. Omówiono także przebieg powstawania przykładowej
aplikacji w LabView oraz opracowano logikę wykrywania zdarzeń, które związane są z nieprawidłową eksploatacją maszyn.
W podsumowaniu zawarto korzyści stosowania środowiska LabView oraz dalsze propozycje jego wykorzystania.
Abstract: This paper presents the properties of graphic programming environment LabView and its use for monitoring of the production
process in a coal mine. The need to analyse data from the production process and the meaning of data in decision suport
system was emphasized. The development of an exemplary application created in LabView was discussed and an algorithm
for events detection which is connected with improper use of machinery. The conclusions present the benefits from using
the LabView environment and further proposals for its application.
Słowa kluczowe:
monitorowanie przebiegu produkcji, środowisko LabView, systemy wspomagania decyzji
Key words:
monitoring of production, LabView environment, decision suport systems
*) AGH w Krakowie
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Obserwowany obecnie postęp techniczny, wynikający
z wzajemnego napędzania się elektroniki i informatyki,
przejawia się również w unowocześnianiu maszyn wykorzystywanych w przemyśle górniczym. Urządzenia coraz
częściej wyposażane są w różnego rodzaju czujniki i elementy
wykonawcze zdalnie sterowane. Rozwiązania te bezsprzecznie zwiększają bezpieczeństwo procesu wydobywczego
oraz dają pole do opracowania rozwiązań prowadzących do
stworzenia inteligentnej kopalni, w której praca ludzka zostanie doprowadzona do niezbędnego minimum. Z pewnością
jednak ostateczną kontrolę nad procesem wydobywczym
sprawować będzie człowiek. Choćby z tego względu bardzo
istotne stają się kwestie monitoringu procesu produkcyjnego
oraz wspomagania człowieka w interpretacji coraz większej
ilości danych pochodzących z czujników zainstalowanych
w wyrobiskach i maszynach.
Gromadzone na bieżąco dane mogą być analizowane
przez programy komputerowe wykonujące się z jednej
strony w kontrolerach urządzeń, a z drugiej w systemach
wspomagania decyzji przetwarzających ogromne ilości danych w informacje pomocne do efektywnego zarządzania
procesem produkcyjnym. Dużą rolę odgrywa tu monitoring
procesów zachodzących w kopalni. Tworzenie aplikacji
umożliwiających monitorowanie staje się łatwiejsze dzięki
rozwojowi środowisk programistycznych wspomaganych
przez dedykowane urządzenia pomiarowe, dających możliwości wygodnego programowania i wyprowadzania wyników
algorytmów w formie sygnałów elektrycznych sterujących
urządzenia. Jednym z takich środowisk jest stale rozwijające
się środowisko LabView.
2. LabView
LabView (ang. Laboratory Virtual Instrument Engineering
Workbench) to zestaw programów opracowanych przez
amerykańską firmę National Instruments, spełniających rolę
środowiska programistycznego, zawierającego szeroki zestaw
funkcji i udogodnień wspomagających pracę informatyków.
To co odróżnia programowanie w LabView od programowania w innych językach, to sposób zapisu kodu programu.
W LabView używa się graficznego „języka G”, w którym kod
programu tworzony jest podobnie do budowania obwodów
elektronicznych – poprzez łączenie elementów w taki sposób,
aby realizowały założoną funkcję. Program napisany w środowisku LabView składa się z szeregu ikonek połączonych
przewodami. Ikony odpowiadają za realizację odpowiednich
funkcji, a przewody służą do przekazywania danych pomiędzy
nimi. Program wykonywany jest zgodnie z koncepcją Data
Flow, w której przewody doprowadzają dane do funkcji,
a następnie odbierają z nich wyniki i przeprowadzają do
następnych funkcji. Takie podejście do programowania jest
bardzo intuicyjne dla inżynierów elektroników i dzięki dobrze
opracowanemu systemu pomocy nie wymaga pamiętania
nazw funkcji oraz kolejności i typów ich argumentów.
National Instruments dostarcza także dedykowane urządzenia pomiarowe, które podłączone do komputera (kontrolera) pozwalają na automatyczną akwizycję danych (najczęściej
pomiarów sygnałów elektrycznych) oraz na wyprowadzanie
sygnałów wyjściowych. Koncepcja jaką przyjęła firma
polega na dostarczaniu urządzeń pomiarowych, w których
w zależności od potrzeb znaleźć można jednostkę sterującą
oraz szereg slotów, w których umieszczane są odpowiednie
karty pomiarowe. Takie rozwiązanie polega na elastycznym
dopasowaniu urządzeń do danego zastosowania, a to pozwala
27
na ograniczenie ich kosztów. Na rysunku 1 przedstawiono
szereg urządzeń, które w zależności od potrzeb oferowane
są przez National Instruments. Urządzenia te opisywane są
wyczerpująco na stronie producenta [8].
3. Wspomaganie decyzji w przemyśle górniczym
Specyfika przemysłu górniczego przejawiająca się przede
wszystkim bezpośrednim uzależnieniem od warunków geologiczno-górniczych [6], ale także ekonomicznych, polegających na długim okresie zwrotu inwestycji, braku możliwości
zbycia środków trwałych, takich jak wyrobiska górnicze itp.,
powoduje, że podjęcie decyzji dotyczących sposobu rozcięcia
złoża, przyjęcia systemu eksploatacji, czy doboru maszyn
pociąga skutki odczuwalne nawet przez kilka lat.
Zatem zagadnienie wspomagania podejmowania decyzji
na etapie projektowania produkcji odgrywa ogromną rolę,
a wykorzystywanie nowoczesnych technologii wykorzystujących wiedzę sukcesywnie gromadzoną w bazach danych
powinno stanowić priorytet.
W Katedrze Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle na
Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii Akademii Górniczo-Hutniczej prowadzone są prace badawcze zmierzające do
opracowania koncepcji oraz realizacji systemu wspomagania
decyzji opartego na systemie ekspertowym, którego baza wiedzy zasilana jest poprzez reguły wnioskowania pozyskiwane
w wyniku działania zaawansowanych algorytmów analizowania danych o procesie produkcyjnym. Szerzej wyniki
prowadzonych badań przedstawione są w pracach [1, 2, 3, 5, 7]
Jedną z funkcji tego systemu jest monitorowanie procesu
produkcyjnego. W pracy [4] zawarto koncepcję wizualizacji
procesu produkcyjnego. Dalsze poszukiwania optymalnych
rozwiązań dla systemów wizualizacji wykorzystują również możliwości dostarczanie przez środowisko LabView.
Przykładowe rozwiązanie opracowane w ramach tych badań
przedstawiono poniżej.
4. Monitorowanie obciążenia silników głowicy urabiająco-ładującej
W przedstawionym przykładzie wykorzystano dane
gromadzone podczas pracy kombajnu ścianowego. Dane
zawierają natężenie prądu pobieranego przez cztery silniki
związane z pracą głowicy urabiająco-ładującej. Fragment
analizowanych danych zawiera rysunek 1.
Rys. 1.Fragment pliku z danymi wejściowymi
Fig. 1. Part of file with input data
Źródło: Opracowanie własne.
28
PRZEGLĄD GÓRNICZY
W pierwszej kolumnie tabeli danych znajduje się numer
silnika, w drugiej czas określający moment pomiaru, a w trzeciej wartość natężenia prądu pobieranego przez silnik. Silniki
o numerach 1 oraz 2 to silniki napędzające mechanizm posuwu
głowicy, sinik nr 3 odpowiada za napęd wciągarki, a silnik nr
4 napędza organy urabiające głowicy. Dane dotyczą okresu
dwóch miesięcy eksploatacji i zawierają wartości natężenia
prądów silników mierzonych w odstępach sekundowych.
Panel czołowy (Front Panel) aplikacji przedstawiono na
rysunku 2. Znajdują się na nim kontrolki (indicators) wyświetlające chwilowe wartości natężenia prądów silników
oraz wykresy przedstawiające zmiany tych prądów w okresie
ostatnich dwóch minut. Ponadto umieszczono na nim wykres
Rys. 2.Panel czołowy aplikacji
Fig. 2. Front panel of the application
Źródło: Opracowanie własne
Rys. 3.Sposób realizacji programu
Fig. 3. Execution of the program
Źródło: Opracowanie własne
2015
oraz kontrolkę zawierająca wyliczony wzajemny stosunek
prądów silników zapewniających posuw głowicy, a także
tabelę, w której gromadzone są dane dotyczące przypadków
zakwalifikowanych jako te, które wymagają szczególnej analizy. W prezentowanym przykładzie wychwytywane są przypadki kiedy prądy silnika napędzającego głowicę przekraczają
zadaną wartość oraz sprawdzane jest, czy napęd przesuwu nie
jest włączany, gdy sinik głowicy nie pracuje. Zebrane w tabeli
przypadki można w łatwy sposób eksportować do arkusza
kalkulacyjnego i poddać szczegółowemu badaniu. Dodatkowo
aplikacja oblicza na bieżąco wartość energii pobranej przez
silnik M4 (kWh).
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Sposób realizacji programu wizualizacji danych przedstawia rysunek 3. Ścieżka do pliku z danymi stanowi jeden
z argumentów funkcji „Read From Spreadsheet File”,
natomiast drugi z argumentów to znak oddzielania wartości w rekordzie (w tym przypadku jest to średnik). Dane
z pliku stanowią strumień odbierany w pętli „While Loop”.
Autoindeksowany tunel, którym dane dostają się do pętli
sprawia, że w każdym przebiegu pętli odbierany jest kolejny wiersz tabeli danych. Wewnątrz pętli wiersze z danymi
rozdzielane są funkcjami „Index Array” na trzy wartości (nr
silnika, czas pomiaru i wartość). Następnie nr silnika jest
dostarczany do struktur „Case”, które odbierają chwilowe
wartości prądów, zamienione z typu tekstowego na liczbowy
w funkcji „Decimal String To Number”. W strukturach tych
znajdują się kontrolki pokazujące odebrane wartości. Do
tuneli wyjściowych struktur „Case” dołączone są terminatory wykresów. Te same przewody dostarczają informacji do
detekcji przypadków szczególnych realizowanych za pomocą
bramek logicznych OR oraz AND, a wychwycone przypadki
zapisywane są w tablicy umieszczonej w ostatniej strukturze
„Case”. Narastające sumowanie pobranej przez silnik głowicy urabiającej energii elektrycznej realizowane jest poprzez
przekazywanie wartości w kolejnych przebiegach z końca
na początek pętli poprzez rejestry przesuwne znajdujące się
na bokach pętli.
Jako źródło danych w opisanym wyżej programie można także zastosować pomiary realizowane bezpośrednio
w maszynie lub strumień danych przesyłany protokołem IP.
To ostanie rozwiązanie pozwala na przesłanie danych pomiarowych na znaczne odległości bez zakłóceń mierzonych
sygnałów jednak należy liczyć się z niewielkimi opóźnieniami
w transmisji.
produkcji, analizę wcześniej zapisanych danych pozwalającą
na korektę procedur obsługi urządzeń, wskazanie powodów
awarii, ale także obliczanie wskaźników wykorzystania maszyn, określania efektywnego czasu ich wykorzystywania
i innych parametrów procesu produkcyjnego. Obserwowany
w ostatnich latach rozwój środowisk programistycznych
wspomagających pomiary i sterowanie pozwala na łatwe
tworzenie aplikacji monitorujących oraz sterujących procesy
produkcyjne.
Publikację wykonano w 2015 roku w ramach badań statutowych zarejestrowanych na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie pod nr 11.11.100.693
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
5. Podsumowanie
Duże liczby danych pozyskiwanych z urządzeń produkcyjnych wymagają odpowiednich narzędzi, pozwalających na
przekształcanie danych w informacje, a następnie w wiedzę.
Dogłębna wiedza o procesie produkcyjnym jest jednym
z czynników przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa,
dlatego powinno ono wykorzystywać nowoczesne techniki
obliczeniowe do optymalizowania decyzji produkcyjnych.
Zastosowanie odpowiedniego oprogramowania analizującego dane pozawala nie tylko na monitorowanie przebiegu
29
6.
7.
8.
Brzychczy E., Kęsek M., Napieraj S., Sukiennik M.: The use of fuzzy
systems in the designing of mining process in hard coal mines; Archives
of Mining Sciences, Kraków 2014 vol. 59 no. 3.
Brzychczy E., Magda R., Franik T., Kęsek M., Napieraj A., Woźny T.:
Podstawy systemu doradczego wspomagającego planowanie robót
przygotowawczych i eksploatacyjnych w kopalniach węgla kamiennego;
Wydawnictwa AGH, Kraków 2013.
Brzychczy E., Magda R., Franik T., Kęsek M., Woźny T., Napieraj A.,:
An expert system for supporting mine production planning in multiplant mining enterprises; 22nd World Mining Congress & Expo , 11–16
September 2011, Ístanbul, Vol. 2, Ankara 2011.
Kęsek M., Franik T.: Projekt interfejsu systemu doradczego wspomagającego planowanie robót górniczych w kopalniach węgla kamiennego;
Przegląd Górniczy, t. 69 nr 9, 2013.
Kęsek M., Fuksa D.: Komputerowe wspomaganie wybranych obszarów
zarządzania przedsiębiorstwem górniczym; Innowacje w zarządzaniu
i inżynierii produkcji; Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa
Zarządzania Produkcją, Opole 2012.
Sukiennik M.: Koncepcja analizy porównawczej metod oceny kondycji
finansowej kopalń węgla kamiennego w Polsce; Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2007.
Snopkowski R.: Stochastyczne metody analizy procesu produkcyjnego
realizowanego w przodkach ścianowych kopalń węgla kamiennego;
Wydawnictwa AGH, Kraków 2012.
http://www.ni.com/products/#
30
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.333:346.24:658.1/.5
Wybrane aspekty zarządzania efektywnością energetyczną
w przedsiębiorstwach sektora górnictwa podziemnego
Selected aspects of energy efficiency management in underground
mining companies
dr inż. Jerzy Kicki*)
mgr inż. Dorota Jeziorowska**)
Treść: W artykule omówiona została kwestia bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej oraz jej polityki w tym zakresie.
Pokazano zależność wzrostu PKB od energochłonności gospodarki, gdzie przypadek Polski jest ewenementem. Opisano wskaźnik
ODEX i oraz przedstawiono obliczone na jego podstawie oszczędności energii w poszczególnych sektorach polskiej gospodarki
w latach 2007÷2012 wraz z prognozami do 2016 roku. Następnie pokazano zużycie energii elektrycznej w sektorze górnictwa
i kopalnictwa oraz jego udział w całkowitym zużyciu energii elektrycznej w Polsce. Opisano wybrane aspekty zarządzania
efektywnością energetyczną w: KGHM Polska Miedź, Katowickim Holdingu Węglowym S.A., Jastrzębskiej Spółce Węglowej
S.A. i Kompanii Węglowej S.A., a następnie obliczono i zestawiono ze sobą wskaźniki energochłonności dla trzech największych spółek sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce. Autorzy wskazali kierunki poprawy efektywności energetycznej
w sektorze górnictwa podziemnego.
Abstract: This paper describes the issue of policy of the European Union on energy security. The relation between the GDP growth
and energy consumption of the economy was presented where the case of Poland is a phenomenon. The ODEX indicator
was described and, on its basis, the calculations of energy savings in particular industries in Poland in 2007-2012 were
presented, along with prognoses up to 2016. Moreover, the amounts of energy consumption in the mining industry and its
share in the total consumption in Poland were shown. Selected aspects of energy efficiency management in: KGHM Polska
Miedź, Katowicki Holding Węglowy S.A., Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. and Kompania Węglowa S.A. were described
followed by calculations and summary of energy consumption indicators for three leading mining companies in Poland. The
authors indicated the directions for improving energy efficiency in the industry of underground mining.
Słowa kluczowe:
zarządzanie efektywnością energetyczną, górnictwo podziemne
Key words:
energy efficiency management, underground mining
1. Wprowadzenie
Efektywność energetyczna to jeden z filarów polityki
energetycznej Unii Europejskiej, której bezpieczeństwo
energetyczne uzależnione jest silnie od dostaw surowców
energetycznych pochodzących z importu. Tylko w roku 2012
sama Rosja pokrywała 33,7 % zapotrzebowania na ropę naftową, 25,9 % na węgiel kamienny i 30,9 % na gaz ziemny [1].
Według niektórych źródeł, w czarnym scenariuszu w ciągu
najbliższych 20÷30 lat uzależnienie UE od importu energii
*) AGH w Krakowie, IGSMiE PAN w Krakowie, **) AGH w Krakowie
wzrośnie do 70 %, a większość tego importu będzie pochodziła z Rosji. Brak spójnej polityki energetycznej do niedawna
był jednym z najważniejszych wyzwań, stąd też niezwykle
ważne są inicjatywy ostatnich lat – redukcja zużycia energii
elektrycznej o 20 % do roku 2020 i działania na rzecz Unii
energetycznej.
2. Energochłonność gospodarki i górnictwa
O zużyciu energii mówi się często w zestawieniu z produktem krajowym brutto. Dość powszechnie uważa się, że
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
31
Rys. 1. Zużycie energii a wzrost PKB w Polsce w latach 1969÷2011 (źródło: [2])
Fig. 1. Energy consumption in the light of GDP growth in Poland between 1969 and 2011 (source: [2])
relacja tych dwóch wskaźników jest miarą energochłonności
gospodarki, a także, iż w miarę wzrostu PKB rośnie zużycie
energii. Nie odnosi się to jednakże do Polski. Jak pokazano
na rysunku 1, Polska gospodarka rośnie z każdym rokiem, ale
nie przekłada się to na oczekiwany wzrost zużycia energii –
charakteryzuje się ona spadkiem wskaźnika energochłonności
PKB (poza rokiem 2010), co jest spowodowane przewyższeniem wzrostu zużycia energii przez wzrost PKB.
Miernikiem energochłonności gospodarki jest ilość zużywanej energii do wartości PKB, natomiast miernikiem
działań w obszarze efektywności energetycznej jest wskaźnik
ODEX. Jest on obliczany jako zestawienie wielkości zmian
w jednostkowym zużyciu energii, obliczanych w danym
czasie na określonych poziomach użytkowania końcowego.
Wylicza się go dla każdego roku jako iloraz rzeczywistego
zużycia energii w danym roku i teoretycznego zużycia energii
nieuwzględniającego efektu zużycia jednostkowego, tj. zakładając dotychczasową energochłonność procesów produkcji
danych wyrobów. W celu zmniejszenia przypadkowych wahań
oblicza się 3-letnią średnią ruchomą. Spadek wartości wskaźnika oznacza wzrost efektywności energetycznej. Wskaźnik
ODEX nie pokazuje jednak bieżącego poziomu intensywności
energetycznej, lecz postęp w stosunku do roku bazowego.
Decyduje to o tym, że jest on przydatny do monitorowania
realizacji celu indykatywnego w zakresie oszczędności energii
elektrycznej, określonego w dyrektywie 2006/32/WE. Na
rysunku 2 pokazano oszczędności energii osiągnięte w latach
2007÷2012 w sektorach przemysłu, transportu i gospodarstw
domowych, obliczone na podstawie wskaźników ODEX oraz
prognozowane do 2016 r. Dla wymienionych sektorów skumulowane oszczędności energii prognozowane w 2016 r. na
podstawie wskaźników ODEX wyniosły ok. 7,09 Mtoe [3].
Rys. 2.Oszczędności energii oraz aproksymacja kwadratowa w latach 2007÷2016 w sektorach:
przemysłu, transportu i gospodarstw domowych [Mtoe] (źródło: [3])
Fig. 2. Energy savings and quadratic approximation between 2007 and 2016 in industry, transport and houshold [Mtoe] (source: [3])
32
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Od lat przemysł pozostaje wraz z sektorem gospodarstw
domowych największym konsumentem energii w Polsce. Trzy
działy przemysłu: hutniczy, chemiczny i mineralny od lat
zużywają najwięcej energii i mimo spadku energochłonności
finalnej w całym przemyśle, sektor mineralny ma znaczący
udział.
Zarządzanie efektywnością energetyczną w obecnym czasie jest jednym z najbardziej istotnych elementów w procesie
zarządzania zakładem górniczym. W ustawie o efektywności
energetycznej z dnia 15 kwietnia 2011 ustalony został krajowy
cel w zakresie oszczędnego gospodarowania energią, na mocy
którego konieczne będzie uzyskanie do 2016 roku oszczędności energii finalnej w ilości nie mniejszej niż 9 % średniego
krajowego zużycia tej energii w ciągu roku (uśrednienie to
obejmuje lata 2001÷2005) [4]. Konieczność ograniczenia
zużycia energii w istotnym stopniu dotyczy przedsiębiorstw
sektora górnictwa podziemnego. Jak pokazano na rysunku 3,
udział sektora górnictwa i kopalnictwa w całkowitym zużyciu
energii elektrycznej w Polsce, zwiększył się od 5,25 % w roku
2015
2008 do 5,98 % w roku 2013. Rysunek 4 pokazuje natomiast,
że bezwzględna wartość zużycia energii elektrycznej wzrosła
w latach 2008÷2013 od 7395 GWh do 8754 GWh w 2013
roku, czyli o ok. 18,38 %.
Z punktu widzenia przedsiębiorstw sektora górnictwa
podziemnego – odbiorców energii elektrycznej, poprawa
efektywności energetycznej, definiowana jako stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, urządzenia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich
użytkowania lub eksploatacji, do ilości zużycia energii przez
ten obiekt, urządzenie techniczne lub instalację, niezbędnej
do uzyskania tego efektu [4]. Powinna ona stanowić priorytetowe działanie, również ze względu na wiążącą się z nią
istotną korzyścią ekonomiczną. Należy tutaj zwrócić uwagę
na fakt, że opłaty za energię elektryczną stanowią znaczną
część kosztów ponoszonych w procesie produkcji. Ponadto, w
przypadku braku podejmowanych działań w zakresie poprawy
efektywności energetycznej, konieczne jest wniesienie przez
przedsiębiorstwo tzw. opłaty zastępczej [4], co potwierdza
Rys. 3.Zużycie energii elektrycznej w Polsce w latach 2008÷2013 [GWh] (źródło: opracowanie własne na podstawie [5])
Fig. 3. Energy consumption in Poland between 2008 and 2013 [GWh] (source: own elaboration on
the basis of [5])
Rys. 4.Zużycie energii elektrycznej w Polsce w latach 2008÷2013 w sektorze górnictwa i kopalnictwa
[GWh] (źródło: opracowanie własne na podstawie [5])
Fig. 4. Energy consumption in Poland between 2008 and 2013 in mining industry [GWh] (source: own
elaboration on the basis of [5])
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
zasadność prowadzenia skutecznego zarządzania efektywnością energetyczną w przedsiębiorstwach sektora górnictwa.
3. Wybrane aspekty zarządzania efektywnością energetyczną w przedsiębiorstwach sektora górnictwa
podziemnego
Każde z przedsiębiorstw sektora górnictwa podziemnego
w Polsce dąży bądź powinno dążyć do wypracowania spójnej
polityki zarządzania efektywnością energetyczną. Działania
w tym zakresie podejmowane są w różny sposób, zależy to
m.in. od warunków naturalnych, dostępnych środków inwestycyjnych czy możliwości technologicznych.
KGHM Polska Miedź zużywa corocznie ok. 2600 GWh
energii elektrycznej, tj. ok. 2 % całkowitego zużycia w Polsce
[6]. Jako jeden ze strategicznych celów władze spółki wskazują dynamiczny wzrost przy równoczesnym utrzymaniu
poziomu zużycia energii. Aby to osiągnąć, wdrożony został
„Program Oszczędności Energii Ciągu Technologicznego
KGHM Polska Miedź S.A.(POE)”, który przewiduje realizację
ok. 50 projektów w tym zakresie, co docelowo ma pozwolić
na osiągnięcie redukcji zużycia energii elektrycznej o około
300 GWh [6]. Głównym celem podejmowanych działań
jest zapewnienie długookresowego zabezpieczenia cen oraz
stabilności dostaw energii. Ponadto, KGHM Polska Miedź
regularnie przystępuje do przetargów na działania służące
poprawie efektywności energetycznej, organizowanych przez
Urząd Regulacji Energetyki. Przykładowe zgłoszone przedsięwzięcia to: wymiana wirników wentylatorów głównego
przewietrzania nr 1 oraz nr 2 przy szybie R-VIII oraz wymiana
wirników wentylatorów głównego przewietrzania nr 1 oraz
nr 2 przy szybie R-X, a także wymiana maszyny wyciągowej
i jej napędu na układ zawierający regeneratywny przemiennik
częstotliwości umożliwiający odzysk energii przy hamowaniu
i bezstratną regulację prędkości obrotowej. Efektem udziału
w dwóch przetargach (w 2013 i 2014 roku), wynikających
z umorzenia białych certyfikatów, było uzyskanie łącznej
oszczędności w wysokości 8,588 mln zł (licząc po opłacie
zastępczej) oraz 25,83 GWh szacowanej oszczędności energii elektrycznej [6]. Przewidywane oszczędności w zakresie
redukcji zużycia energii elektrycznej do roku 2020 będą
uzyskiwane przede wszystkim dzięki m.in. modernizacji
technologii hutniczych, systemów wentylacyjnych, pomp
i rurociągów, obiegów termodynamicznych, a także zastosowaniu energooszczędnych silników [6].
Katowicki Holding Węglowy S.A. zużywa corocznie
około 600 GWh energii elektrycznej, od roku 1996 zużycie
energii elektrycznej spadło o ok. 30 % [7]. Sumarycznie
natomiast, udział kosztów mediów energetycznych (energia
elektryczna, ciepło, sprężone powietrze i woda pitna) stanowił
w 2008 roku zaledwie 5,31 % całkowitych kosztów działalności spółki [8], co jest efektem prowadzonego od 1996 roku
zarządzania energią zgodnie z polityką poszanowana energii.
Wdrożona polityka efektywnościowa w zakresie racjonalizacji
zużycia energii objęła m.in. wprowadzenie kontroli zużycia
mediów energetycznych w celu ich minimalizacji zgodnie
z określonym planem techniczno-organizacyjnym, zachowując przy tym wszelkie parametry produkcji, uruchomienie tzw.
„rezerw prostych”(wykrycie oraz redukcja ponadnormatywnego zużycia bez inwestycji), optymalizację poziomu mocy
zamówionych (a także liczba przyłączy i miejsc nadmiernych wypływów danych mediów energetycznych), szereg
inwestycji oraz przedsięwzięć, zarówno technicznych, jak
i ekonomicznych oraz organizacyjnych, a także przystąpienie
do udziału w Konkurencyjnym Rynku Energii Elektrycznej
[8]. Obecnie KHW S.A. bardzo rozwija infrastrukturę zwią-
33
zaną z gospodarczym wykorzystaniem metanu do produkcji
energii elektrycznej i cieplnej w układach kogeneracyjnych,
po 2015 roku planowana produkcja energii elektrycznej
z metanu ma wynieść 120 GWh [9].
Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. zużywa obecnie około
900 GWh energii elektrycznej [10]. W JSW S.A. prowadzone
jest w znacznym stopniu zagospodarowanie ujmowanego
metanu, w efekcie działań spółki, w roku 2012 z ujętego
poprzez odmetanowanie metanu wyprodukowano 565 GWh
energii elektrycznej. Zapotrzebowanie Grupy na energię
elektryczną w 2012 roku w około 60 % było pokrywane
z produkcji własnej [11].
Kompania Węglowa S.A. zużywa corocznie około 2000
GWh energii elektrycznej. Spółka ta również prowadzi
i intensywnie rozwija działalność w zakresie ujęcia i zagospodarowania metanu, po 2020 zakłada się wzrost ujęcia metanu
w spółce do 150 mln m3 przy stopniu zagospodarowania na
poziomie 80 % (w 2013 roku wielkość zagospodarowania
kształtowała się na poziomie 36 %).
Autorzy dokonali obliczeń wskaźnika energochłonności
(1) dla opisanych przedsiębiorstw sektora górnictwa węgla
kamiennego, definiowany jako iloraz zużycia energii elektrycznej w przedsiębiorstwie w danym roku (kWh) i wielkości
wydobycia w danym roku (Mg).
(1)
gdzie:
Ew – zużycie energii elektrycznej w przedsiębiorstwie
w danym roku, kWh,
W – wydobycie w danym roku, Mg.
Wyniki obliczeń zestawiono w tablicy 1.
Tablica. 1. Zestawienie wskaźników energochłonności
Table 1. Summary of energy consumption indicators
Przedsiębiorstwo
Katowicki Holding Węglowy S.A.
Jastrzębska Spółka Węglowa S.A.
Kompania Węglowa S.A.
Wskaźnik energochłonności
kWh/Mg
50,39
54,37
50,89
Obliczenia pokazują, że największym wskaźnikiem energochłonności charakteryzuje się Jastrzębska Spółka Węglowa
S.A., natomiast najmniejszym – Katowicki Holding Węglowy
S.A., co może być efektem prowadzonej od wielu lat coraz
bardziej efektywnej gospodarki energią. Istotną rolę mogą
też odgrywać warunki geologiczno-górnicze prowadzonej
eksploatacji węgla.
4. Kierunki poprawy efektywności energetycznej
Autorzy wskazują na kierunki poprawy efektywności
energetycznej w sektorze górnictwa podziemnego, zgodne z PSPEE (Przedsięwzięciami Służącymi Poprawie
Efektywności Energetycznej) w rozumieniu Ustawy o efektywności energetycznej:
– modernizacja lub wymiana urządzeń (tj. sprężarki, silniki, pompy, wentylatory) wraz z instalacjami na bardziej
energooszczędne,
– stosowanie systemów pomiarowych i monitorujących
media energetyczne,
– optymalizacja ciągów transportowych mediów (ciepło,
woda, sprężone powietrze, powietrze wentylacyjne) oraz
ciągów transportowych linii produkcyjnych,
– modernizacja układów klimatyzacyjnych (przede wszystkim poprzez dostosowanie ich do transportu nośnika
o większej pojemności cieplnej niż woda lodowa),
34
PRZEGLĄD GÓRNICZY
– zastosowanie układów kogeneracyjnych i trigeneracyjnych
w aspekcie zagospodarowania,
– zastosowanie systemu freecoolingu w układach klimatyzacji centralnej kopalń,
– ograniczenie strat związanych z poborem energii biernej
przez różnego rodzaju odbiorniki energii elektrycznej,
w tym poprzez zastosowanie lokalnych i centralnych
układów do kompensacji mocy biernej (baterie kondensatorów, dławiki oraz maszynowe i elektroniczne układy
kompensacyjne),
– ograniczenie strat sieciowych związanych z przesyłaniem
lub dystrybucją energii elektrycznej,
– dostosowane transformatorów do zapotrzebowania mocy,
– przeprowadzanie audytów efektywności energetycznej,
– termomodernizacja budynków infrastruktury powierzchniowej.
Ich wybór wynika nie tylko z faktu kompatybilności
z sektorem górnictwa podziemnego, ale również ukierunkowania instrumentów poprawy efektywności energetycznej
w Polsce, w tym funduszy strukturalnych Unii Europejskiej
na lata 2014÷2020, których celem jest wspieranie inwestycji
w tym zakresie.
5. Podsumowanie
1. Polska jest zobowiązana do ograniczenia zużycia energii
o 20 % do roku 2020 w porównaniu do prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię.
2. Działania na rzecz poprawy efektywności energetycznej
podejmują również przedsiębiorstwa górnicze sektora górnictwa podziemnego jako jedni z największych odbiorców
energii w Polsce.
2015
3. Dalsze możliwości poprawy efektywności energetycznej
to te związane z zagospodarowaniem metanu i wymianę
urządzeń, wymagają one jednak znacznych nakładów
inwestycyjnych
Literatura
1.
2.
3.
Eurostat Statistics.
www.szczesniak.pl
Ministerstwo Gospodarki, Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej dla Polski, 2014.
4. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U.
Nr 94, poz. 551).
5. Dane Głównego Urzędu Statystycznego, 2008÷2015.
6. Wojciechowski B.: Efektywność energetyczna w KGHM Polska Miedź
S.A. materiały konferencyjne XIII Konferencji Efektywne Zarządzanie
Energią w Przemyśle, Czeladź, 12 marca 2015.
7. Raport społecznej odpowiedzialności Katowickiego Holdingu
Węglowego S.A., 2013.
8. Borsucki D.: Racjonalizacja zużycia mediów energetycznych drogą
do obniżenia kosztów wydobycia węgla na przykładzie Katowickiego
Holdingu Węglowego S.A., Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków,
22-26 lutego 2010, Wydawnictwo IGSMiE PAN, strony 1085÷1090.
9. Borsucki D.: „Zielona energia” z metanowego gazu kopalnianego, materiały konferencyjne XIII Konferencji Efektywne Zarządzanie Energią
w Przemyśle, Czeladź, 12 marca 2015.
10. Gatnar K.: Zarządzanie energią – rozwiązania Jastrzębskiej Spółki
Węglowej, materiały XXVII Konferencji z cyklu „Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej”, Zakopane,
13 – 16 października 2013, strony 115÷126.
11. Prospekt emisyjny Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., 2013.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
35
UKD 001.895:330.322.5:330.34
Umowy „off take” jako źródło finansowania alternatywnego
w projektach geologiczno-górniczych
Off take agreements as a source of alternative financing in geological mining
projects
dr hab. inż. Arkadiusz Kustra*)
dr inż. Robert Ranosz*)
Treść: W artykule zaprezentowano umowy off take (odkupu) jako źródło alternatywnego finansowania w branży górniczej. Wskazano
przyczyny szybkiego rozwoju umów odkupu w świetle dekoniunktury na rynkach surowców mineralnych oraz problemów wynikających z pozyskania finansowania na nowe projekty geologiczno-górnicze. Jednocześnie wskazano typy umów off take oraz
przedstawiono przykłady ich zastosowania w przypadku realizacji działalności w formule project finance w branży górniczej.
Abstract: This paper presents the ‘off take contracts’ (repurchase agreements) as an alternative form of financing investments in the
mining industry. In the paper the reasons for rapid growth of repurchase agreements have been indicated, both in the light of
the downturn at the markets of mineral resources, and in the context of problems obtaining financing for new geological-mining projects. The paper indicates the ‚off take contracts’ types and presents the examples of their use in the project finance
formula in the mining industry.
Słowa kluczowe:
umowy off take, finansowanie, projekty geologiczno-górnicze,
Key words:
off take contracts, financing, geological mining project
1. Wprowadzenie
Alternatywne finansowanie w górnictwie stanowi przeciwwagę dla tradycyjnych form, umożliwiając tym samym
rozwój strategiczny na początkowych etapach realizowanych
projektów geologiczno-górniczych przynoszących określoną
wartość przedsiębiorstw. Ma to szczególne znaczenie w przypadku spółek typu juniors, które przy ryzyku swojej działalności, w okresach dekoniunktury na rynkach, w pierwszej
kolejności odczuwają trudności w pozyskiwaniu kapitałów
na działalność eksploracyjną i rozwojową.
W ostatnich latach na rynku górniczym spadło zaufanie
inwestorów do inwestycji górniczych i przedsiębiorstw wydobywczych, co spowodowało szybki rozwój form alternatywnego finansowania. Do najczęściej przytaczanych zalicza się na
rynkach tzw. streaming oraz royalities, ale również różnego rodzaju formy umów z dostawcami, odbiorcami, usługodawcami
czy kapitałodawcami. itp. Do takich umów zalicza się również
*) AGH w Krakowie
off take agreements, rozumiane jako zagwarantowana sprzedaż
dla odbiorców. [8] Stanowią one pośrednio źródło pozyskania
dodatkowego finansowania w postaci kapitału obcego, którego
spłaty są zabezpieczone sprzedażą produktów finalnych jako
przyszłych aktywów z realizowanych projektów geologiczno-górniczych
Z uwagi na szybki rozwój alternatywnych form finansowania, celem artykułu jest zaprezentowanie specyfiki oraz
rodzajów i konstrukcji umów off take w kontekście pozyskania
dodatkowych funduszy na finansowanie działalności w długim
horyzoncie czasu.
2. Alternatywne finansowanie w górnictwie
Aktualnie przedsiębiorstwa górnicze funkcjonujące na
rynku muszą zmagać się z wyzwaniami związanymi z ogólną
dekoniunkturą, spadkiem cen surowców, utrzymaniem efektywności kosztowej, w końcu potrzebą wdrożenia nowych
i innowacyjnych rozwiązań usprawniających realizowane
36
PRZEGLĄD GÓRNICZY
procesy geologiczno-górnicze. Równocześnie ważnym obszarem działalności staje się jej finansowanie, które wymaga
ponoszenia znaczących nakładów na kolejnych etapach cyklu
życia projektów geologiczno-górniczych. Ich specyfika, determinująca olbrzymie potrzeby inwestycyjne oraz określoną
rentowność w analizowanych horyzontach czasu powoduje,
że inwestorzy stawiają wysokie wymagania co do kosztów
kapitałów finansujących. W konsekwencji atrakcyjność finansowa takich projektów dla pozostałych interesariuszy takiej
działalności jest mocno zaniżona.
Finansowanie i jego koszty w projektach geologiczno-górniczych są ściśle związane z ryzykiem poszczególnych etapów
ich realizacji przy jednoczesnej możliwości zabezpieczenia
spłaty zainwestowanego kapitału własnego oraz obcego w
postaci udzielonych kredytów lub pożyczek z aktywów lub
przyszłych przepływów pieniężnych.
Według danych Rand Merchant Bank [7], zajmującego
się finansowaniem projektów geologiczno-górniczych, poszczególne ich etapy są z reguły finansowane w określony
sposób. Graficzne przedstawienie finansowania poszczególnych etapów projektu górniczo-geologicznego przedstawia
rysunek 1.
W ostatnich dwóch latach, tj. od 2013 roku, przedsiębiorstwa górnicze miały duże problemy w pozyskaniu źródeł tradycyjnego finansowania realizowanych projektów. Wynikało
to ze zmniejszonego zaufania inwestorów co do satysfakcjo-
nujących ich stóp zwrotu oraz efektywności. Jednocześnie
przedsiębiorstwa chcąc być wiarygodne zaczęły optymalizować posiadane aktywa oraz ograniczyły prowadzenie prac
eksploracyjnych i przygotowawczych na złożach posiadanych
surowców. Ograniczenia te dotknęły w świetle podmiotowym
w głównej mierze spółki typu juniors.
Problemy finansowania bieżących projektów spowodowały, że firmy sięgnęły po alternatywne formy finansowania,
dotychczas identyfikowane na rynku dla potrzeb monetyzacji
produktów towarzyszących głównej kopalinie w posiadanym
złożu. Zastosowanie alternatywnych źródeł zapewnia pozyskanie finansowania na początkowych etapach realizacji
projektu geologiczno-górniczego bez rozmywania kapitału
własnego dotychczasowych akcjonariuszy. Jednocześnie
umożliwia podział ryzyka inwestycyjnego pomiędzy stronami
zawierającymi umowę o finansowanie, co z kolei determinuje
zgodność w realizacji celów długookresowych.
Badania literaturowe pokazują , że do alternatywnych
metod finansowania zalicza się streaming, royalties , umowy
off take, umowy EPCM (rys. 2).
Wykorzystanie alternatywnych źródeł finansowania odnosi
się do określonego etapu w cyklu życia projektu geologiczno-górniczego. Zapotrzebowanie na takie finansowanie pojawia
się w czasie ponoszenia znacznych nakładów inwestycyjnych
kiedy projekty generują ujemne przepływy pieniężne przy
jednoczesnym dużym ryzyku inwestycyjnym.
Rys. 1.Rodzaje finansowania projektu górniczo-geologicznego w różnych fazach cyklu jego życia
Fig. 1. Types of financing a geological mining project in different phases of its life-cycle
Źródło: opracowanie na podstawie: Henke de Hoop The Banking Sector’s role in funding Junior Miners presentation of
Rand Merchant Bank, FFF 9th Junior Coal Mining Ventures Workshop,
Rys. 2.Rodzaje finansowania alternatywnego
Fig. 2. Types of alternative financing
2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie: 3 things you need to know about alternative financing in the mining industry, Raport
PwC, 2013 oraz “Global Finance Mining Guide” Raport Ernst & Young 2014
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
37
Rys. 3.Finansowanie alternatywne w różnych fazach cyklu życia projektu geologiczno-górniczego
Fig. 3. Alternative financing of a geological mining project in different phases of its life-cycle
Źródło: opracowanie na podstawie Global Finance Mining Guide, Raport Ernst & Young 2014
Dokładne zależności w poszczególnych etapach realizacji
i źródła finansowania pokazuje rysunek 3.
Jedną z alternatywnych metod finansowania są umowy
typu off take, w których istotą jest zawarcie kontraktu na odbiór surowca czy produktu pomiędzy klientem i producentem.
Umowa taka może zawierać konieczność przedpłaty na rzecz
producenta i odnosić się do zapewnienia dostaw określonego
procentu produkcji dla odbiorcy w określonym cyklu życia.
W ten sposób poprzez zapewnienie zbytu oraz w konsekwencji
uzyskania potencjalnych przychodów może ona stanowić
zabezpieczenie dla udzielenia tradycyjnego finansowania
o charakterze kapitału obcego.
2. Istota i rodzaje umów typu off take
Umowy typu off take zawierane w przemyśle górniczym
dotyczą zwykle surowców o charakterze masowym, takich
jak węgiel czy rudy. Negocjacje i zawarcie umów następuje
już na etapie budowy zakładu górniczego, co w efekcie powoduje, że producent realizujący inwestycję w konkretny
projekt geologiczno-górniczy uzyskuje zapewnienie co do
zbytu przyszłej produkcji. [2] Tym samym umowa stanowi
potwierdzenie istnienia rynku dla produktu.
Umowa off take dla producenta stanowi podstawę stabilnego funkcjonowania w strategicznym horyzoncie czasu.
W momencie zawierania umowy kupujący bazuje na
przyszłej produkcji surowca zidentyfikowanej w cyklu życia
projektu. Zazwyczaj nabywany produkt jeszcze nie istnieje,
umowa zatem jest zabezpieczona przyszłymi aktywami, które
dopiero powstaną.
Umowy off take dotyczą z reguły dłuższych horyzontów
czasu od 15 do 25 lat w zależności od rodzaju projektu geologiczno-górniczego i generowanego przez niego strumienia
przepływów pieniężnych, które pozwolą na obsługę długu
i zapewnienie pokrycia bieżących nakładów inwestycyjnych
i kosztów operacyjnych.
Zapewnienie zbytu przez odbiorcę dla produktów
projektów geologiczno-górniczych stanowi jednocześnie
możliwość pozyskania finansowania przez producenta
w postaci kapitału obcego od banków lub innych instytucji
finansowych. Umowa off take nie ma żadnej wartości dla
potencjalnego kredytodawcy, jeżeli odbiorca będący strona
umowy nie ma odpowiednich zabezpieczeń wynikających
z jego zdolności kredytowej. W zależności od zabezpieczenia
spłaty finansowania zewnętrznego w ramach umów off take
można zidentyfikować następujące jej odmiany:
1. Take-it-offered (bierz, co oferuje) zobowiązuje nabywcę
surowca do przyjęcia dostawy i zapłaty na rzecz przedsiębiorstwa eksploatującego surowiec, które kopalnia jest
w stanie dostarczyć [4]. Ta opcja pozwala przedsiębiorstwu
górniczemu sprzedać swój produkt, a w przypadku, gdy
nie można go dostarczyć, nie ponosi żadnych konsekwencji finansowych. Wadą tej umowy jest ryzyko dla firmy
kredytującej polegające na możliwości niedostarczenia
surowca a w konsekwencji braku płatności.
2. Take-or-pay („bierz lub płać”) zobowiązuje kupującego
do zapłaty bez względu na to czy surowiec został dostarczony. [9] Opcja ta zapewnia kredytodawcy pośrednie
zabezpieczenie polegające na możliwości modyfikacji
podpisywanej umowy, która może przyjąć na przykład
następującą postać „wypłata zostanie dokonana nawet
w przypadku braku dostawy, jednak tylko w przypadku.
gdy niedostarczenie wystąpiło ze względu na niezdolność
firmy górniczej do dalszego rozwoju kopalni”. Ten zapis
może wykluczyć braki dostaw, które mogą wystąpić
z powodu innych przyczyn. Zapis stanowi jednocześnie
dodatkowe zabezpieczenie dla kredytodawcy w stosunku
do umowy Take-it-offered.
3. Hell-or-High-Water Contract („bez względu na wszystko”) jest podobny do umowy typu Take-or-pay, przy czym
istotną różnicą jest wykluczenie wszelkiego rodzaju usprawiedliwień ze strony nabywcy mających na celu unikanie
zapłaty [4]. Ten rodzaj umowy stanowi wyższą formę
zabezpieczenia dla pożyczkodawcy. Jedynym zagrożeniem
dla firmy kredytującej przy tego rodzaju umowie jest
fakt, iż odbiorca surowca może nie mieć wystarczających
środków pieniężnych, aby pokryć swoje zobowiązania.
38
PRZEGLĄD GÓRNICZY
4. Prepayment contract (umowa przedpłaty) strony umowy
zastrzegają, że nabywca płaci z góry. Ta klauzula może
służyć jako najwyższa forma zabezpieczenia pożyczkodawcy, który mogłyby otrzymywać płatności zanim
kopalnia zacznie wydobywać surowiec.
5. Trójstronna umowa off take, w której kupujący wpłaca
bezpośrednio środki pieniężne za odebrany produkt do
kredytobiorcy, lub też ten ostatni ma upoważnienie do
kont bankowych producenta, z których może zaspokoić
swoje roszczenia.
3. Off take agreement wśród umów zawartych w ramach
struktury opartej na project finance
Umowy typu off take mają szczególne znaczenie w przypadku projektów geologiczno-górniczych realizowanych na
zasadach project finance. Project finance zapewnia oddzielenie
ryzyka dotychczasowej działalności od realizowanego projektu jak również pozwala wykorzystać dług bez konsolidowania
go ze sprawozdaniem finansowym spółki sponsora.
Pozyskanie finansowania na korzystnych warunkach
wiąże się jednak z podpisanymi umowami, które zapewniają
przychody spółce SPV jak również pozwalają jej zarządzać
kosztami operacyjnymi i nakładami inwestycyjnymi.
Spółka celowa SPV realizując projekt ma z reguły podpisane umowy z doradcami, dostawcami, właścicielem, operatorem, bankami, klientami czy też organami prawnymi. Umowy
z klientami mają charakter umów odbioru, tj off take, które
zapewniają spółce SPV przychody w przyszłości. Jednocześnie
umowy te stanowią zabezpieczenie spłaty udzielonego kredytu
lub pożyczki przez banki czy też inne instytucje finansowe.
Zbiór potencjalnych umów pomiędzy spółką celową SPV
a interesariuszami jej działalności przedstawia rysunek 4
Umowa off take może wykraczać poza zwykłą umowę
odbioru i może zostać połączona z ofertą finansowania w
postaci zamiennych papierów dłużnych. Na rysunku 4 przed-
2015
stawiono spółkę celową SPV, która podpisując umowę off
take zapewniającą, jednocześnie pozyskuje od odbiorcy (off
taker) finansowanie w postaci emisji zamiennych długoterminowych papierów dłużnych. Wbudowana opcja zamiany
na akcję została zrealizowana przez Odbiorcę po 5 latach,
kiedy to nastąpiła zamiana papierów dłużnych zamiennych na
akcje spółki SPV. Tym samym docelowo odbiorca nie tylko
zapewnia zbyt producentowi czyli spółce SPV ale staje się
również jej współwłaścicielem mniejszościowym
5. Podsumowanie
Alternatywne finansowanie w postaci umów off take ma
istotne znaczenie w branżach, w których trudno pozyskać tradycyjne źródła kapitału, zwłaszcza w okresach dekoniunktury.
Do takich branż należy górnictwo, w przypadku którego ostatnie dwa lata spowodowały silną restrukturyzacje procesów
operacyjnych, inwestycyjnych i finansowych. Szczególnie
ucierpiały firmy juniors, które zajmując się specyficznymi etapami cyklu życia projektów geologiczno-górniczych utraciły
zdolność efektywnego pozyskania kapitału na realizowane
inwestycje o charakterze strategicznym.
Atrakcyjność finansowania alternatywnego w postaci
umów off take wynika z jej poza bilansowego charakteru i dotyczy pozyskania odbiorcy zapewniającego sprzedaż z punktu
widzenia producenta. Umowy takie podpisywane z reguły na
okres pow. 15 lat mają strategiczne znaczenie dla projektów
i pozwalają uzyskać stabilność w przychodach, jak również dają możliwość zarządzania kosztami operacyjnymi.
Podpisane umowy off take stają się jednocześnie zabezpieczeniem dla kredytodawców i obsługi ich płatności z tytułu
zadłużenia.
Szybki rozwój finansowania alternatywnego, a w tym również umów typu off take może być w przyszłości spowolniony
poprzez wewnętrzne regulacje krajów, w których zauważalny
jest wzrost nacjonalizmu w branży, charakteryzujący się
Rys. 4.Umowy spółki celowej SPV w project finance
Fig. 4. Contracts of SPV (Special Purpose Vehicle) in projectfinance
Źródło: opracowanie na podstawie: Groobey C., Faber M. Klaus M.: Project Finance for Renewable Energy and Clean Technology Projects,
WSGR, 2012
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
39
Rys. 5. Umowa off take połączona z pozyskaniem finansowania w postaci zamiennych papierów dłużnych
Fig. 5. Off take contract connected with aqcuiring funds in the form of convertible debt securities
Źródło: Ferrar Gavin: Mining Finance Masterclass, FEMP Reunion – Venlo 2013
zwiększonym udziałem firm państwowych (tzw. SOE) lub
pośrednio związanych z państwem w projektach geologiczno-górniczych zarówno realizowanych, jak i planowanych.
Literatura
1.
2.
3.
3 things you need to know about alternative financing in the mining
industry, Raport PwC, 2013.
Delmon Jeffrey Project Finance, BOT Projects and Risk. Netherlands
2005.
Ferrar Gavin: Mining Finance Masterclass, FEMP Reunion – Venlo
2013.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Finnerty John D.: Asset-Based Financial Engineering New Jersey: John
Wiley & Sons, Inc., 2007.
Global Finance Mining Guide, Raport Ernst & Young 2014.
Groobey C., Faber M. Klaus M.: Project Finance for Renewable Energy
and Clean Technology Projects, WSGR, 2012.
Henke de Hoop: The Banking Sector’s role in funding Junior Miners,
presentation of Rand Merchant Bank, FFF 9th Junior Coal Mining
Ventures Workshop.
Mergers, acquisitions and capital raising in mining and metals 2013
trends 2014 outlook” Raport Ernst & Young 2014.
Rogerio de Miranda: Offtake Agreements: Role Features And
Alternatives For Project Finance, http://www.dundee.ac.uk/cepmlp/
gateway/
40
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 330.322.5:658.1/.5:001.891.3
Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstw górniczych jako
efekt prowadzenia polityki zrównoważonego rozwoju
Increase in the market value of mining companies as a result of sustainable
development policy
mgr inż. Sylwia Lorenc*)
dr hab. inż. Arkadiusz Kustra*)
Treść: W artykule omówiono wpływ koncepcji zrównoważonego rozwoju na wzrost rynkowej wartości przedsiębiorstw oraz wskazano na szczególną potrzebę jej wdrażania w sektorze górniczym. Przez wykorzystanie giełdowego indeksu RESPECT Index,
określono korzyści osiągane przez firmy z tytułu prowadzenia działalności zgodnie z zasadami CSR. Analizę wpływu polityki
zrównoważonego rozwoju na wzrost wartości rynkowej firm przeprowadzono na podstawie przedsiębiorstw górniczych LW
„Bogdanka” S.A. oraz KGHM Polska Miedź. S.A.
Abstract: This paper discusses the impact of the concept of sustainable development on the increase of market value of enterprises and
points to the specific need of its implementation in the mining sector. By using the Stock Exchange index called RESPECT
Index, the benefits gained by companies operating in accordance with the principles of CSR were defined. The analysis of
the impact of sustainable development on the growth in the market value of companies was based on LW „Bogdanka” SA
and KGHM Polish Copper. S.A. mining companies
Słowa kluczowe:
górnictwo, rozwój przedsiębiorstw, wartość przedsiębiorstw
Key words:
mining industry, development of companies, value of companies
1. Wprowadzenie
W ostatnich latach można zaobserwować szczególny
wzrost zainteresowania koncepcją zrównoważonego rozwoju.
Idea zrównoważonego rozwoju w kontekście zachodzących
zmian w otoczeniu rynkowym nabiera zupełnie nowego
znaczenia. Rozwój integrujący działania w sferze ekonomicznej, społecznej i środowiskowej staje się elementem
zarządzania przedsiębiorstwami. [2] Szczególny nacisk na
rozwój zrównoważonej polityki prowadzenia biznesu powinny kłaść przedsiębiorstwa, które dążą do uzyskania trwałej
przewagi konkurencyjnej, poprawy wyników finansowych
oraz pozyskania i utrzymania lojalności klientów i partnerów
strategicznych. Takimi podmiotami są przede wszystkim
spółki notowane na warszawskiej giełdzie papierów wartościowych. Status spółki publicznej, a tym samym jawność
informacji sprawia, że przedsiębiorstwa te w szczególny
sposób powinny uwzględniać czynniki środowiskowe, społeczne i etyczne oraz stale dbać o utrzymywanie dobrych
*) AGH w Krakowie
relacji z otoczeniem biznesowym. Prowadzenie działalności
w sposób prospołeczny i proekologiczny ma bowiem odzwierciedlenie w cenie akcji spółek. Dlatego też, z punktu widzenia ekonomicznego, istotne jest budowanie dobrych relacji
z interesariuszami przedsiębiorstwa. Efektywne zarządzanie
w obszarach środowiskowym, ekonomicznym i społecznym
oraz integracja celów CSR (Corporate Social Responsibility)
z celami biznesowymi firmy może przyczynić się do poprawy
jej pozycji na rynku, poprzez wzrost wiarygodności i zaufania
poszczególnych interesariuszy, a także wpłynąć na poprawę
wyników biznesowych przedsiębiorstwa.
2. Kreowanie wartości przedsiębiorstwa w ujęciu zrównoważonym
Każde przedsiębiorstwo działające na rynku poszukuje
rozwiązań zmierzających do pomnażania majątku spółki.
Cele strategiczne przedsiębiorstw na przestrzeni ostatnich lat
uległy reorientacji. W klasycznym podejściu cele strategiczne
związane były z maksymalizacją wyników dla akcjonariuszy
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
i dawców kapitału. Orientacja na wzrost wartości rynkowej
firmy była utożsamiana z możliwością osiągnięcia korzyści
z tytułu dywidend czy wzrostu wartości rynkowej papierów
wartościowych. W nowoczesnym podejściu do zarządzania
przedsiębiorstwem strategicznym celem każdej firmy jest
kreowanie jej wartości w perspektywie długoterminowej dla
wszystkich jej interesariuszy (stakeholders): pracowników,
akcjonariuszy, partnerów biznesowych, samorządów, dawców
kapitału i in. Budowa wartości firmy w ujęciu rynkowym,
opartej na realizacji celów koncepcji zrównoważonego rozwoju dotyczy dwóch, powiązanych ze sobą obszarów. Generatory
wartości rynkowej przedsiębiorstw mogą być identyfikowane
zarówno w obszarze materialnym, dotyczącym aspektów
finansowych firmy, jak i w obszarze niematerialnym, związanym z czynnikami pozafinansowymi. Taka klasyfikacja
wymusza powiązanie celów materialnych i niematerialnych
firmy i równocześnie determinuje konieczność zastosowania
mierników finansowych i niefinansowych weryfikujących
postęp realizacji wytyczonych celów.
W sytuacji, gdy prowadzenie działalności w sposób społecznie odpowiedzialny staje się coraz bardziej popularne,
czynniki niematerialne kreowania wartości nabierają coraz
większego znaczenia. Ich pominięcie może spowodować
niedoszacowanie wartości firmy w rozumieniu rynkowym,
co w efekcie powoduje powstawanie luki wartości. Elementy
materialne i niematerialne budowania wartości przedsiębiorstwa powinny być traktowane w ujęciu holistycznym, przy
integracji działań w obu obszarach [1]. Szerokie możliwości
strategiczne występujące w obszarach materialnych, związanych ze sprawozdawczością finansową powinny być realizowane w sposób zintegrowany, zapewniający równoczesny
rozwój i wzrost we wszystkich obszarach niematerialnych
firmy. Obszary te bardzo często są uznawane za mało istotne i ze względu na swój „ukryty” charakter – ignorowane.
Wydaje się więc, że przy integracji zarówno materialnych
i niematerialnych zasobów spółki możliwe jest uzyskanie
większego efektu zarówno ekonomicznego jak i społeczno-środowiskowego.
3. RESPECT Index jako index spółek społecznie odpowiedzialnych
Prowadzenie działalności zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju powinno mieć przełożenie na wartość firmy
w rozumieniu rynkowym. Miernikiem, który wpisuje się
w kwestie wpływu zrównoważonego rozwoju na kreowanie
wartości przedsiębiorstw jest RESPECT Index. RESPECT
Index został wprowadzony przez Giełdę Papierów
Wartościowych w listopadzie 2009 roku. Indeks grupuje
w swoim portfelu elitarne grono spółek z warszawskiego
parkietu, które działają zgodnie z najwyższymi standardami
kształtowania relacji inwestorskich, dbałości o ład korporacyjny oraz z uwzględnieniem kreowania dobrych praktyk
w zakresie stosowania czynników ekonomicznych, społecznych i środowiskowych (tzw. czynniki ESG). [5]
Powstanie indeksu spółek społecznie odpowiedzialnych
było podyktowane potrzebą biznesu dla stworzenia skutecznego wskaźnika pomiaru efektywności działań w obszarze
społecznej odpowiedzialności biznesu. Zastosowanie kryterium płynności podczas weryfikacji spółek sprawia, że do
RESPECT Index trafiają tylko pionierskie spółki z indexu
WIG20, mWIG40 oraz sWIG80, których akcje są chętnie
kupowane przez inwestorów. [3] Dzięki temu RESPECT
Index, grupując podmioty będące benchmarkami w danej
branży pozwala inwestorom na realną ocenę ich wartości. Ze
względu na koncentrację w obszarze zarządzania ryzykiem
41
ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, RESPECT
Index podkreśla atrakcyjność inwestycyjną spółek, zachęcając
inwestorów do lokowania swoich kapitałów.
4. Analiza wpływu prowadzonej polityki zrównoważonego rozwoju na wzrost wartości spółek na przykładzie KGHM Polska Miedź S.A. oraz Lubelski Węgiel
„Bogdanka” S.A.
Przeprowadzona analiza na potrzeby oceny wpływu prowadzenia działalności w sposób społecznie odpowiedzialny
została oparta na przykładzie spółek wchodzących w skład
WIG, Respect Index, Lubelskiego Węgla „Bogdanka” S.A.
oraz KGHM Polska Miedz S.A. Ocena potencjalnego wpływu
na wzrost rynkowej wartości przedsiębiorstw górniczych obejmuje roczny horyzont czasu i dotyczy danych pochodzących
z roku 2014 [4].
Analizują powiązanie pomiędzy wartością akcji pomiędzy
WIG a RESPECT Index wyznaczono współczynnik korelacji,
określający współzależność pomiędzy cenami akcji spółek.
Korelacja w tym przypadku wynosi 80 %. Jej wysoka wartość
świadczy o silnej zależności notowań – wzrost ceny akcji spółek z WIG powoduje wzrost cen akcji podmiotów z RESPECT
Index. Notowania zostały przedstawione na rysunku 1.
Biorąc pod uwagę dane z roku 2014 stopa zwrotu spółek
z RESPECT jest wyższa od spółek z WIG. Można zatem
domniemywać, że prowadzenie działalności w sposób odpowiedzialny, transparentny i przejrzysty może przynieść firmie
wymierne korzyści ekonomiczne związane z większą zyskownością inwestycji w podmioty zrównoważone. Dzienne stopy
zwrotu, zostały przedstawione na rysunku 2.
Poddając analizie korelację pomiędzy cenami akcji spółek
w portfelu WIG a cenami LW Bogdanka można zauważyć,
że korelacja jest ujemna, wartości cen akcji zmieniają się
w przeciwnym kierunku. Analiza została przedstawiona na
rysunku 3.
Stopy zwrotu określone dla wyżej wymienionych podmiotów zostały przedstawione na rysunku 4. W oparciu
o zeszłoroczne dane, dzienna stopa zwrotu dla spółek z WIG
jest większa niż w przypadku Lubelskiego Węgla „Bogdanka”
S.A.
Porównanie spółek wchodzących w skład indeksu WIG
z KGHM Polska Miedz S.A.. wskazuje na współczynnik
korelacji wynoszący 43 %. Relacja cen akcji jest dodatnia,
zależność jest wiec istotnie umiarkowana. (rys. 5)
Dzienne stopy zwrotu dla spółek z WIG i KGHM Polska
Miedź S.A. są jedynie nieznacznie większe w przypadku
spółek z WIG w porównaniu z KGHM (rys. 6)
Wartościując przeprowadzone analizy pomiędzy portfelem
WIG, LW Bogdanka oraz KGHM Polska Miedź SA wyznaczone zostały stopy zwrotu w ujęciu dziennym i rocznym
oraz oszacowano odchylenie standardowe, będące miarą
ryzyka (tabl. 1).
Analizując otrzymane wyniki, można zauważyć, iż
RESPECT Index charakteryzuje się największymi wartościami dziennych i rocznych stóp zwrotu oraz jednocześnie jest
związany z niskim poziomem ryzyka. Można zatem przypuszczać, że prowadzenie działalności w sposób zrównoważony
ma przełożenie na wzrost rynkowej wartości firm. Co więcej,
działalność w sposób zrównoważony nie powoduje wzrostu
ryzyka dla firmy. Świadczy to o szerokich możliwościach
opartych na generowaniu korzyści ekonomicznych z tytułu
upubliczniania danych w sposób transparentny i przejrzysty,
zaspokajający zapotrzebowanie informacyjne wszystkich
interesariuszy firmy. Wyniki analizy spółek wchodzących
w skład indeksu spółek społecznie odpowiedzialnych świad-
42
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Rys. 1.Ceny akcji spółek z WIG i RESPECT Index. Dane za rok 2014
Fig. 1. Price of companies shares from WIG and RESPECT Index. Data for 2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
Rys. 2. Stopy zwrotu spółek z WIG i RESPECT Index
Fig. 2. Rate of return on companies from WIG and RESPECT Index
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
Rys. 3. Ceny akcji spółek z WIG i Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.
Fig. 3. Price of companies shares from WIG and Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
2015
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Rys. 4. Stopy zwrotu spółek z WIG i Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.
Fig. 4. Rate of return on companies from WIG and Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
Rys. 5.Ceny akcji spółek z WIG i KGHM Polska Miedź S.A.
Fig. 5. Price of companies shares from WIG and KGHM Polska Miedź S.A.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
Rys. 6. Stopy zwrotu spółek z WIG i KGHM Polska Miedź S.A.
Fig. 6. Rate of return on companies from WIG and KGHM Polska Miedź S.A.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z www.gpwinfostrefa.pl
43
44
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 1. Stopy zwrotu oraz odchylenia standardowe w okresie od 1.01.2014 do 31.12.2014.
Table 2. Rate of return and standard deviation in the period of 1 January 2014-31 December
2014
Źródło: Opracowanie własne
czą o tym, że firmy które ujawniają więcej w swoich raportach
i efektywnie zarządzają ryzykami w obszarach zrównoważonego rozwoju są bardziej wiarygodne i atrakcyjne dla
inwestorów, co w efekcie przekłada się na rynkowa wartość
tych przedsiębiorstw.
5. Podsumowanie
Kreowanie wartości firmy w koncepcji zrównoważonego
rozwoju powinno stanowić cel strategiczny przedsiębiorstw.
Szczególnie zainteresowane strategicznym budowaniem
wartości, determinowanej w obszarach materialnych i niematerialnych powinny być przedsiębiorstwa górnicze, które
funkcjonują w określonych powiązaniach społeczno-środowiskowych. Efektywność tych przedsiębiorstw powinna
uwzględniać różnorodne aspekty wychodzące poza typową
logikę giełdową związaną z maksymalizacją wyników dla
akcjonariuszy i koncentrować się na dążeniu do zaspokojenia
potrzeb wszystkich interesariuszy firmy.
RESPECT Index będący giełdowym miernikiem pomiaru
wartości rynkowej przedsiębiorstw akcentuje atrakcyjność
inwestycyjną przedsiębiorstw oraz pozwala inwestorom na
realną ocenę ich wartości. Przeprowadzona analiza pokazuje,
że RESPECT Index może stanowić syntetyczny wskaźnik
stanowiący podstawę do oceny wzrostu rynkowej wartości
przedsiębiorstw realizujących strategię zrównoważonego
rozwoju.
W przypadku analizowanych firm górniczych, wchodzących w skład RESPECT Index, występująca na rynku
dekoniunktura jest elementem najsilniej oddziałującym na
budowę wartości w perspektywie rynkowej. Transparentność
w tym przypadku powinna być więc optymalizowana i dostosowywana do potrzeb firmy i jej interesariuszy. Traktowanie
jej jako istotnego czynnika dopełniającego tworzenie strategii
zarządzania przedsiębiorstwem może przynieść wymierne
korzyści ekonomiczne, społeczne i środowiskowe w perspektywie długoterminowej.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
Kustra A., Sierpińska M.: Koncepcja zrównoważonego rozwoju
a budowanie wartości przedsiębiorstwa. „Górnictwo i Geoinżynieria”
2005, nr 4.
Raportowanie danych pozafinansowych. Przewodnik dla przedsiębiorstw. Ekspertyza przygotowana dla Ministerstwa Gospodarki przez
Crido Business Consulting oraz Akademię Górniczo-Hutniczą, Czerwiec
2013.
Sroka R., Odpowiedzialne inwestycje kapitałowe, Publikacja przygotowana przez Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej na zlecenie
Ministerstwa Gospodarki. Warszawa.
www.gpwinfostrefa.pl
http://www.odpowiedzialni.gpw.pl
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
45
UKD 657.47:658.1/.5:622.333
Ocena możliwości obniżenia kosztu jednostkowego
wydobycia węgla poprzez wydłużenie czasu pracy zakładu
górniczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu
Evaluation of the possibility of reducing the unit cost of coal mining by
the extension of coal mine operation time from five to six days a week
Inż. MarcinTinc**)
Prof. dr hab. inż. Roman Magda*)
Treść: W pracy podjęto próbę oszacowania wpływu wydłużenia czasu pracy zakładu górniczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu na
jednostkowy koszt wydobycia węgla, przy obowiązującym nadal pięciodniowym tygodniu pracy załóg górniczych. Do przykładowych obliczeń posłużyły dane dotyczące kosztów wydobycia w układzie rodzajowym. Przyjmując określone założenia
dotyczące wzrostu wybranych pozycji kosztów w układzie rodzajowym na skutek wydłużenia czasu pracy zakładu górniczego
wykonano odpowiednie obliczenia i poddano ich wyniki analizie porównawczej.
Abstract: This paper attempts to evaluate the influence of the extension of coal mine operation time from five to six days a week on the
unit cost of coal mining, maintaining the five working days system a week for the mining crew. The examplary calculations
were based on data on production costs by type. Assuming the increase in the selected cost items, as the result of extension
of coal mine operation time, proper calculations were performed and their results were subjected to comparative analysis.
Słowa kluczowe:
przemysł wydobywczy, koszty wydobycia węgla, wydłużenie czasu pracy zakładu górniczego
Key words:
mining industry, costs of coal mining, extension of coal mine operation time
1. Wprowadzenie
„Trzeba redukować koszty i zwiększać efektywność, gdyż
na powierzchni zdołają się utrzymać jedynie kopalnie konkurencyjne”. Między innymi do takiego wniosku doszli uczestnicy debaty poświęconej sektorowi węglowemu, która odbyła
się 22 kwietnia 2015 r. w ramach Europejskiego Kongresu
Gospodarczego [7]. W obliczu spadku rynkowych cen węgla należy poszukiwać sposobów obniżenia jednostkowego
kosztu własnego produkcji górniczej. Jednym z kierunków
działań może być pełniejsze niż dotychczas wykorzystanie
posiadanego przez zakład górniczy potencjału technicznych
środków produkcji. Można to uzyskać poprzez wydłużenie
czasu pracy zakładu górniczego, na przykład:
*) AGH w Krakowie **) AGH w Krakowie, studia II stopnia
– zakładając ciągłą pracę zakładu przez wszystkie dni
w ciągu roku, z wyjątkiem ustawowo wolnych od pracy
oraz dni niezbędnych ze względu na konieczne przerwy
technologiczne w procesie produkcyjnym (co może spotkać się z oporem załóg górniczych),
– wydłużając dni pracy zakładu z pięciu do sześciu w tygodniu, przy zachowaniu niezmienionego bilansu czasu
pracy załóg górniczych (co wydaje się być bardziej akceptowalne przez załogi górnicze).
Dzięki wydłużeniu czasu pracy zakładu górniczego wzrasta stopień wykorzystania technicznych środków produkcji
w skali roku, co konsekwencji może prowadzić do obniżenia
jednostkowego kosztu wydobycia węgla.
Specyfikę produkcji górniczej w podziemnych kopalniach
węgla kamiennego charakteryzują wysokie koszty stałe,
wysoki udział kosztów osobowych oraz zaangażowanie kosztownych technicznych środków produkcji. Jednostkowy koszt
46
PRZEGLĄD GÓRNICZY
własny produkcji górniczej będzie tym mniejszy, im większa
będzie wielkość wydobycia zakładu górniczego. Wzrost
wielkości wydobycia powinien być jednak dostosowany do
potrzeb rynku węglowego w taki sposób, aby produkcja ta
szybko znajdowała nabywcę.
W ramach problematyki związanej ze stopniem wykorzystaniem technicznych środków produkcji i jego wpływem
na jednostkowy koszt własny kontynuowane są badania
w Katedrze Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle AGH
a efektem tych badań w ujęciu ogólnym mogą być prace [1÷ 6].
W artykule przedstawia się wybrane rezultaty uogólnionych
badań nad oszacowaniem wpływu wydłużenia czasu pracy
zakładu górniczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu, przy
obowiązującym nadal pięciodniowym tygodniu pracy załóg
górniczych.
2015
1. Scenariusz bazowy, który zakłada pięć dni pracy w tygodniu, dotychczasowy poziom rocznych kosztów w układzie
rodzajowym oraz ich strukturę podziału na koszty stałe
i zmienne względem wielkości wydobycia na przykładzie
pewnego zakładu górniczego. Dane liczbowe dotyczące
struktury kosztów w układzie rodzajowym zawarte są
w tablicy 1. W scenariuszu bazowym łączna liczba pracowników dołowych zatrudnionych w analizowanym
zakładzie górniczym wynosi 4025 osób i obejmuje 3472
osoby zatrudnione na stanowiskach robotniczych i 573
osoby dozoru. Wydajność dołowa wynosi 8,8 Mg/pdn.
2. Scenariusz badawczy, który zakłada wydłużenie czasu
pracy zakładu górniczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu. Scenariusz ten różni się od scenariusza bazowego
wielkością wydobycia (o wydobycie uzyskiwane w soboty) oraz wzrostem tych pozycji układu rodzajowego
kosztów, które wynikają z wydłużenia czasu pracy zakładu
wydobywczego i wzrostu wielkości rocznego wydobycia.
Wzrost kosztów oszacowano przyjmując pewne założenia.
Warunki pracy, płacy i innych świadczeń związanych
z pracą regulują przepisy zawarte w Kodeksie Pracy,
Zakładowym Układzie Zbiorowym Pracy oraz Regulaminie
Pracy. Obowiązują następujące zapisy:
2. Charakterystyka analizowanych scenariuszy
W celu oszacowania wpływu wydłużenia czasu pracy
zakładu wydobywczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu
na jednostkowy koszt wydobycia węgla przyjęto dwa scenariusze:
Tablica 1. Zestawienie kosztów w układzie rodzajowym – scenariusz bazowy
Table 1. Costs by type – baseline scenario
Lp
1
1
2
3
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
5
6
7
8
9
10
11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
12
13
14
15
16b
17
17a
17b
17c
17d
18
19
20
Struktura
Stały
Zmienny
%
%
3
4
59%
41%
30%
70%
65%
35%
100% 15%
85%
15%
85%
100% 40%
60%
70%
30%
28%
72%
80%
20%
97%
3%
97%
3%
100% 100% 0%
100%
100%
0%
100% 100% 100% 100% 73%
27%
x
x
Rodzaj kosztu
2
Amortyzacja
Zużycie materiałów
Energia
Usługi wynajmu maszyn górniczych
Usługi wiertniczo-górnicze
Usługi odmetanowania
Usługi związane z likwid.szkód górn.
Pozost.usługi związane z prod.węgla
Usługi remontowe
Usługi transportowe
Pozostałe usługi
Wynagrodzenia brutto
Narzut ZUS
Świadczenia na rzecz pracowników
Podatek od nieruchomości
Opłata za eksploatację złoża
Opłata na ochronę środowiska
Wpłata na PFRON
Podatki i opłaty pozostałe
Ubezpieczenia rzeczowe i osobowe
Inne koszty /r-m z koszt.podr.służb./
Razem koszty
Pozycje nie zalicz.do kosztów sprzed.
Zmiana stanu zapasów wyrobów gotowych
Koszt własny sprzedaży
- węgla kamiennego
- koksu
z tego
- węglopochodnych
- pozost.działaln.
operacyjnej
Produkcja węgla (Mg) Koszt produkcji węgla
(tys.zł)
Koszt produkcji węgla
(zł/Mg)
Stały
tys. zł
5
115 050,0
42 900,0
62 400,0
18 000,0
11 925,0
5 025,0
20 700,0
8 316,0
42 700,0
6 384,0
16 800,0
533 791,0
108 737,0
41 800,0
12 750,0
0,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
-100,0
1 061 192,0
x
Koszty produkcji
Zmienny
tys. zł
6
79 950,0
100 100,0
33 600,0
0,0
67 575,0
28 475,0
0,0
12 474,0
18 300,0
16 416,0
4 200,0
16 509,0
3 363,0
0,0
0,0
6 000,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
386 962,0
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Ogółem
tys. zł
7
195 000,0
143 000,0
96 000,0
18 000,0
79 500,0
33 500,0
20 700,0
20 790,0
61 000,0
22 800,0
21 000,0
550 300,0
112 100,0
41 800,0
12 750,0
6 000,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
-100,0
1 448 154,0
-106 000,0
20 500,0
1 362 654,0
1 345 254,0
17 400,0
76%
24%
1006 813,0
359,58
317 940,9
113,55
2 800 000
1 324 754
473,13
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
47
3. Założenia podstawowe, dane wejściowe i wyniki przykładowych obliczeń.
– Praca wykonywana jest w dni robocze od poniedziałku do
piątku włącznie, przy zachowaniu zasady wykonywania
pracy przeciętnie 40 godzin przez pracowników wykonujących pracę pod ziemią w pięciodniowym tygodniu pracy.
– Za pracę w niedzielę, święta i dni wolne od pracy (wynikające z rozkładu czasu pracy) oprócz wynagrodzenia
przysługującego za przepracowaną dniówkę pracownik
otrzymuje dzień wolny, z którego może, ale nie musi
skorzystać.
– Jeśli pracownik podjął pracę w dniu, który miał być dla
niego dniem wolnym od pracy, to oprócz wynagrodzenia
przysługującego za przepracowaną dniówkę, przysługuje
również dodatek w postaci stawki zaszeregowania wykonywanej pracy.
– Regulamin pracy przewiduje organizację pracy w dni wolne od pracy na zasadzie dobrowolności oraz dopuszcza
liczbę godzin ponadwymiarowych w liczbie nie większej
niż 416 w stosunku rocznym.
Przyjmując powyższe uwarunkowania wydłużenie czasu
pracy zakładu górniczego z pięciu do sześciu dni w tygodniu,
z uwzględnieniem w bilansie czasu pracy również sobót,
skutkuje znacznym wzrostem kosztów osobowych bowiem
pracę w soboty należy traktować jako pracę w dzień wolny
od pracy, ze wszystkimi skutkami dla kosztów osobowych,
które wynikają z przytoczonych zapisów.
Dla ewidencjonowania i naliczania kosztów (całkowitych,
stałych oraz zmiennych) w układzie rodzajowym przyjęto
następujące założenia:
1. Koszty związane z amortyzacją wzrastają proporcjonalnie
do wzrostu liczby dni z produkcją.
2. Zmianie nie ulegają koszty związane z wynajmem maszyn
górniczych; przyjęto, że są to składniki kosztu stałego
kopalni, płatnego niezależnie od wielkości rocznego wydobycia.
3. Koszty zużycia materiałów, energii, usług wiertniczo-górniczych, odmetanowania, usług transportowych
i remontowych oraz wszelkiego rodzaju pozostałych usług
zależne są od wielkości wydobycia zakładu górniczego.
4. Wzrastają koszty osobowe kopalni (wynagrodzenia brutto,
świadczenia na rzecz pracowników oraz narzuty na ZUS)
na skutek wydłużenia czasu pracy zakładu górniczego
z pięciu do sześciu dni w tygodniu.
5. W scenariuszu badawczym założono, że wydłużając czas
pracy zakładu górniczego do sześciu dni w tygodniu nie
dokona się przyjęć nowych pracowników, lecz zaproponuje zatrudnionym już pracownikom pracę w sobotę jako
pracę w dzień wolny od pracy, na zasadach wynagradzania
Tablica 2. Zestawienie kosztów w układzie rodzajowym – scenariusz badawczy
Table 2. Costs by type – scientific scenario
Lp.
1
1
2
3
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
5
6
7
8
9
10
11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
12
13
14
15
16b
17
17a
17b
17c
17d
18
19
20
Struktura
Stały
Zmienny
%
%
3
4
59%
41%
26%
74%
61%
39%
100%
0%
13%
87%
13%
87%
100%
0%
36%
64%
66%
34%
24%
76%
77%
23%
97%
3%
97%
3%
100%
0%
100%
0%
0%
100%
100%
0%
100%
0%
100%
0%
100%
0%
100%
0%
72%
28%
x
x
Rodzaj kosztu
2
Amortyzacja
Zużycie materiałów
Energia
Usługi wynajmu maszyn górniczych
Usługi wiertniczo-górnicze
Usługi odmetanowania
Usługi związane z likwid.szkód górn.
Pozost.usługi związane z prod.węgla
Usługi remontowe
Usługi transportowe
Pozostałe usługi
Wynagrodzenia brutto
Narzut ZUS
Świadczenia na rzecz pracowników
Podatek od nieruchomości
Opłata za eksploatację złoża
Opłata na ochronę środowiska
Wpłata na PFRON
Podatki i opłaty pozostałe
Ubezpieczenia rzeczowe i osobowe
Inne koszty /r-m z koszt.podr.służb./
Razem koszty
Pozycje nie zalicz.do kosztów sprzed.
Zmiana stanu zapasów wyrobów gotowych
Koszt własny sprzedaży
- węgla kamiennego
- koksu
z tego
- węglopochodnych
- pozost.działaln.
operacyjnej
Produkcja węgla
(Mg) Koszt produkcji węgla
(tys.zł)
Koszt produkcji węgla
(zł/Mg)
Koszty produkcji
Stały
Zmienny
tys. zł
tys. zł
5
6
138 060,0
95 940,0
42 900,0
120 120,0
62 400,0
40 320,0
18 000,0
0,0
11 925,0
81 090,0
5 025,0
34 170,0
20 700,0
0,0
8 316,0
14 968,8
42 700,0
21 960,0
6 384,0
19 699,2
16 800,0
5 040,0
608 297,7
18 813,3
123 914,5
3 832,4
47 634,5
0,0
12 750,0
0,0
0,0
7 200,0
320,0
0,0
5 242,0
0,0
702,0
0,0
7 750,0
0,0
-120,0
0,0
1 179 700,7
463 153,7
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Ogółem
tys. zł
7
234 000,0
163 020,0
102 720,0
18 000,0
93 015,0
39 195,0
20 700,0
23 284,8
64 660,0
26 083,2
21 840,0
627 111,0
127 747,0
47 634,5
12 750,0
7 200,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
-120,0
1 642 854,4
-127 200,0
24 600,0
1 540 254,4
1 519 374,4
20 880,0
76%
24%
1 136 028,5
338,10
358 745,9
106,77
3 360 000
1 494 774
444,87
48
PRZEGLĄD GÓRNICZY
scharakteryzowanych powyżej. Przyjmując, że wydajność
dołowa jest identyczna jak w scenariuszu bazowym liczba
pracowników podejmujących pracę w sobotę powinna
wynieść 1276 osób, na stanowiskach robotniczych 1095
osób i 181 pracowników dozoru.
6. W scenariuszu badawczym zakłada się, że opłata eksploatacyjna wzrasta proporcjonalnie do wzrostu wydobycia
kopalni.
7. W scenariuszu badawczym zakłada się, że podatek od
nieruchomości jest kosztem stałym, identycznym jak
w scenariuszu bazowym.
Przyjmując powyższe założenia wykonano odpowiednie
obliczenia kosztów rodzajowych dla scenariusza badawczego,
których wyniki zestawiono w tablicy 2.
Porównując wartości jednostkowego kosztu produkcji
węgla dla scenariuszy: badawczego i bazowego można stwierdzić, że wydłużenie czasu pracy zakładu górniczego z pięciu
do sześciu dni w tygodniu, przy obowiązującym nadal pięciodniowym tygodniu pracy załóg górniczych, z potraktowaniem
pracy w soboty na zasadach dobrowolności (wynagradzanej
jak za pracę w dzień wolny od pracy) powoduje:
– wzrost wielkości rocznego wydobycia o 560 000 Mg/rok
(z 2 800 000 Mg/rok do 3 360 000 Mg/rok), tj. o 20 %.
– spadek jednostkowego kosztu produkcji węgla o 28,26 zł/
Mg (z 473,13 do 444,87 zł/Mg), tj. o 6%.
– wzrost kosztów osobowych (wynagrodzenia brutto, narzut
ZUS, świadczenia na rzecz pracowników) o 98292,5 tys.
zł (z 704 200 tys. zł do 802 492,5 tys. zł), tj. o 14 %.
2015
4. Podsumowanie
Otrzymane wyniki obliczeń dotyczą przyjętych, uproszczonych założeń modelowych. W praktyce problem jest
o wiele bardziej skomplikowany, dotyczy bowiem wielu
złożonych składników kosztów produkcji węgla, z których
znaczna część jest trudna do określenia ze względu na losowy
charakter produkcji górniczej w warunkach podziemnej kopalni węgla kamiennego, a w ślad za tym – ograniczoną przewidywalność co do poziomu kształtowania się wielu składników
kosztów. Dotyczy to zwłaszcza tych składników, które związane są bezpośrednio z procesem produkcji – czynnika ludzkiego i zastosowanej techniki podziemnej eksploatacji węgla.
W pracy pokazano pewien sposób oszacowania korzyści, które
może przynieść wydłużenie czasu pracy zakładu górniczego
z pięciu do sześciu dni w tygodniu na pojedynczym przykładzie pewnego, modelowego zakładu górniczego.
Praca wykonana w ramach badań statutowych – umowa
Nr 11.11.100.693
Literatura
1.
2.
Łączna liczba pracowników dołowych zatrudnionych
w analizowanym zakładzie górniczym pozostaje przy tym
niezmienna, wynosi 4025 osób i obejmuje 3472 osoby zatrudnione na stanowiskach robotniczych i 573 osoby dozoru.
Praca w soboty podejmowana jest na zasadzie dobrowolności
i wymaga zaangażowania 1276 osób, na stanowiskach robotniczych 1095 osób i 181 pracowników dozoru.
4.
Na podstawie wielkości zestawionych w tablicach 1 i 2
można sformułować wiele wniosków, jednak ograniczona
objętość pracy nie pozwala na ich przytoczenie.
6.
5.
7.
Magda R.: Ocena wpływu ograniczenia stopnia wykorzystania zdolności
produkcyjnej w ścianach wydobywczych na jednostkowy koszt własny.
Przegląd Górniczy, nr 9/2013, s.110÷113.
Magda R.: Wpływ stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnej
zakładu górniczego na jednostkowy koszt własny. /W: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji. Tom I/ Oficyna Wydawnicza Polskiego
Towarzystwa Zarządzania Produkcją. Opole 2014, s. 290÷300.
Magda R., Woźny T.: Zależność jednostkowego kosztu własnego od
stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnej zakładu wydobywczego.
Przegląd Górniczy, tom 70, nr 9/2014, s. 66÷71.
Magda R., Woźny T.: Wpływ systemu organizacji pracy ciągłej na
jednostkowy koszt własny w aspekcie stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnej zakładu wydobywczego. /W: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji. Tom I/ Oficyna Wydawnicza Polskiego
Towarzystwa Zarządzania Produkcją. Opole 2015, s.245÷257
Tinc M.: Analiza potencjalnych możliwości obniżenia jednostkowego
kosztu własnego w kopalni węgla kamiennego. Praca magisterska –
w przygotowaniu.
www.wnp.pl; 29-04-2015. Polskie górnictwo: tak trudno i źle jeszcze
nie było.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
49
UKD 001.891.3:657.47:658.1/.5
Oszacowanie kosztu jednostkowego wydobycia węgla
w przypadku wprowadzenia systemu pracy ciągłej zakładu
górniczego
Estimation of a unit cost of coal mining in the case of continuous duty worktime
of a mining company
Prof. dr hab. inż. Roman Magda*)
Dr inż. Tadeusz Franik*)
Dr inż. Tadeusz Woźny*)
Inż. Marcin Tinc**)
Treść: W pracy podjęto próbę oszacowania kosztu jednostkowego wydobycia węgla poprzez wydłużenie czasu pracy zakładu górniczego przy zastosowaniu systemu organizacyjnego polegającego na pracy ciągłej. Opracowano przykładowy harmonogram dni
pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym z pięcioma zespołami roboczymi dla roku 2016, który stanowił podstawę
do oszacowania kosztów osobowych. Zmiana systemu organizacji pracy wpłynęła na niektóre pozycje rodzajowego układu
kosztów, co umożliwiło oszacowanie zmiany jednostkowego kosztu wydobycia węgla w stosunku do kosztu notowanego dla
pięciodniowego tygodnia pracy.
Abstract: This paper attempts to show how to estimate a unit cost of coal mining through the extension of worktime in a mining
company, by implementation of continuous duty worktime. An exemplary schedule of working and non-working days in a
four-shift system with five working teams was developed for 2016, as the base to estimate personal costs. The change of the
work-flow system influenced a few items in the breakdown of costs by type which allowed to estimate the changes in the
unit cost of coal mining in relation to the cost for five-days working week.
Słowa kluczowe:
przemysł wydobywczy, praca ciągła, koszty wydobycia, wykorzystanie środków technicznych
Key words:
mining industry, continuous work, mining costs, use of technical means
*) AGH w Krakowie **) AGH w Krakowie, studia II stopnia
50
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Badania nad jednostkowym kosztem własnym produkcji
górniczej nabierają szczególnego znaczenia w aktualnej sytuacji kryzysowej sektora górnictwa węgla kamiennego. Należy
intensywnie poszukiwać sposobów jego obniżenia, usilnie
zmierzając do sytuacji, w której jego poziom nie przekracza
średniej ceny gotowego produktu. Jednostkowy koszt własny
produkcji górniczej będzie tym mniejszy im większa będzie
wielkość produkcji zakładu górniczego.
Należy zatem poszukiwać sposobów obniżenia jednostkowego kosztu własnego produkcji górniczej, np. w wyniku
pełniejszego niż dotychczas wykorzystania posiadanego przez
zakład górniczy potencjału technicznych środków produkcji
i zatrudnionej załogi. Jednym z kierunków działań może być
zastosowanie wielozmianowego i wielobrygadowego systemu
pracy, który poprzez intensywniejsze wykorzystanie technicznych środków produkcji w skali roku może prowadzić do obniżenia jednostkowego kosztu własnego produkcji górniczej.
System organizacji pracy ciągłej zakładu górniczego
polega na kontynuowaniu wydobycia we wszystkie dni tygodnia (nie tylko dni traktowane jako robocze, ale również
w soboty i niedziele), z wyłączeniem dni świątecznych ustawowo wolnych od pracy oraz dni niezbędnych ze względu
na konieczne przerwy technologiczne w procesie produkcyjnym. Praca zakładu górniczego w systemie ciągłym wymaga
dostosowania systemu organizacji pracy w taki sposób, aby
część załogi obsługująca podstawowe ciągi technologiczne
wydobycia i przeróbki mechanicznej pracowała również
w soboty i niedziele.
Niniejsza praca przedstawia wybrane wyniki badań zmierzających do oszacowania kosztu jednostkowego wydobycia
węgla w wyniku wprowadzenia systemu organizacyjnego
uwzględniającego pracę ciągłą zakładu górniczego.
2015
doby na różnych zmianach roboczych (każda na innej), natomiast reszta załogi odpoczywa. Układy dni pracy i odpoczynku w systemie wielozmianowym i wielobrygadowym mogą
być opracowane w wielowariantowy sposób, uwzględniający
wzajemne kombinacje w zakresie częstości łamania zmian,
kumulowania lub rozdrabniania dni wolnych od pracy, długości powtarzalnego cyklu dni pracy i odpoczynku oraz rytmu
występowania dni wolnych od pracy i wolnych niedziel [1].
Na podstawie dotychczasowych opracowań [1÷5] wybrano
układ dni pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym
z pięcioma zespołami roboczymi, zilustrowany na rysunku 1.
W wyniku połączenia zaprezentowanego na rysunku 1
układu dni pracy i odpoczynku w systemie wielobrygadowym
z kalendarzem na 2016 rok, można utworzyć harmonogram
pracy uwzględniający pracę ciągłą poprzez wszystkie dni
w roku wraz z sobotami i niedzielami za wyjątkiem świąt
ustawowo wolnych od pracy w ogólnej liczbie 13 dni świątecznych, zilustrowany na rysunku 2a i 2b.
Na rysunku 2b przedstawiono również zbiorcze zestawienie liczby dni pracy, odpoczynku i dni świątecznych dla każdego zespołu roboczego. Roczny bilans czasu pracy zespołów
roboczych w czterozmianowym systemie pracy z pięcioma
zespołami roboczymi wynosi 282 dla 4 zespołów roboczych
i 283 dla jednego zespołu. Dla dotychczasowego systemu
(przy pracy tylko w dni robocze) przyjęto roczny bilans
czasu pracy wynoszący 250 zmian roboczych. Z porównania
bilansu czasu pracy wynika, że w systemie wielozmianowym
i wielobrygadowym w przypadku przyjętego układu dni pracy i odpoczynku roczny bilans czasu jest dłuższy. Za pracę
w takim systemie pracownik powinien otrzymywać dodatkowy ekwiwalent uwzględniający zwiększoną liczbę zmian
roboczych w roku. Wzrasta również liczba zatrudnionych
pracowników. Zastosowanie systemu wielozmianowego
i czterobrygadowego skutkuje zatem wzrostem kosztów osobowych ponoszonych przez zakład górniczy.
2. Bilans czasu pracy załogi górniczej w systemie
organizacyjnym uwzględniającym pracę ciągłą zakładu
górniczego
3. Założenia podstawowe oraz wyniki przykładowych
obliczeń
Istota wielozmianowego i wielobrygadowego systemu
organizacji pracy polega na tym, że załoga jest podzielona na
jednakowe zespoły (brygady), z których kilka pracuje w ciągu
W celu oszacowania wpływu wydłużenia czasu pracy
zakładu górniczego w wyniku wprowadzenia organizacji
pracy polegającej na pracy ciągłej zakładu przez wszystkie dni
Rys. 1. Rozważany wariant układu dni pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym z pięcioma zespołami roboczymi [1]
Fig. 1. Considered option of working and non-working days system in the four-shift system with five working teams [1]
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
51
Rys. 2a. Harmonogram dni pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym z 5 zespołami roboczymi (wariant 4z5b-3) w I półroczu 2016 r.
Fig. 2a. Schedule of working and non-working days in the four-shift system with five working teams (option 4z-5b-3)
in the first half of 2016
w roku z wyjątkiem dni ustawowo wolnych od pracy przyjęto
dwa warianty:
1. Wariant I (bazowy), który dotyczy czterozmianowego
systemu organizacji pracy w dni robocze od poniedziałku
do piątku w zakładzie górniczym zatrudniającym 4025
pracowników dołowych.
2. Wariant II, w którym założono ciągłą pracę zakładu
górniczego przez wszystkie dni w roku z wyjątkiem dni
ustawowo wolnych od pracy, zgodnie z przytoczonym
powyżej harmonogramem dni pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym z pięcioma zespołami roboczymi
dla 2016 roku.
Założenia podstawowe:
– Dla wariantu II przyjęto identyczny jak w wariancie I
poziom wydajności dołowej (8,8 Mg/prdn).
– Za ponadnormatywny czas pracy w roku (ponad 250
dniówek), pracownik otrzymuje podwójne wynagrodzenie.
– Koszty związane z amortyzacją wzrastają proporcjonalnie do wzrostu liczby dni z produkcją.
– Zmianie nie ulegają koszty związane z wynajmem
maszyn; przyjęto, że są ponoszone niezależnie od
wielkości rocznego wydobycia.
Koszty osobowe skalkulowano uwzględniając wzrost
zatrudnienia pracowników dołowych z 4025 do 5700 osób,
z których 78 %, tj. 4470 osób jest zatrudnionych w ruchu
ciągłym, w tym 633 pracowników dozoru oraz 3837 pracowników fizycznych.
Zestawienie kosztów rodzajowych produkcji węgla dla
obydwu wariantów zawiera tablica 1.
52
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 2b. Harmonogram dni pracy i odpoczynku w systemie czterozmianowym z 5 zespołami roboczymi (wariant 4z-5b3) w II półroczu 2016 r.
Fig. 2b. Schedule of working and non-working days in the four-shift system with five working teams (option 4z-5b-3)
in the second half of 2016
Porównując oszacowane wartości jednostkowego kosztu
produkcji węgla dla rozważanych wariantów można stwierdzić, że wprowadzenie systemu pracy ciągłej zakładu górniczego powoduje:
1. Wzrost wielkości rocznego wydobycia z 2800000 do
3950000 Mg/rok, tj. o 41 %.
2. Spadek jednostkowego kosztu produkcji węgla z 473,13
do 470,43 zł/Mg, tj. o 0,6 %.
3. Wzrost rocznych kosztów osobowych (wynagrodzenia
brutto, narzut ZUS, świadczenia na rzecz pracowników)
z ok. 704 do około 1070 mln zł, tj. o 52 %.
4. Wzrost wielkości zatrudnienia pracowników dołowych z
4025 do 5700 osób, tj. o 1675 dodatkowych miejsc pracy
(wzrost o 42 %).
4. Podsumowanie
Zastosowanie czterozmianowego systemu organizacji
pracy ciągłej zakładu górniczego daje duże możliwości
wzrostu wydobycia rocznego – o około 41 % w stosunku do
wydobycia uzyskiwanego w systemie czterozmianowym z
pięciodniowym tygodniem pracy, ale wymaga to zwiększenia
liczby zespołów roboczych do pięciu. Zatrudnienie pięciu
zespołów roboczych wymaga zwiększenia liczebności załogi
pracującej w tym systemie o około 42 %, a przeciętny czas
pracy pracownika wzrasta w ciągu roku z 250 do 282 dni, czyli
o 12,8 %. Ze wzrostem liczebności załogi dołowej zakładu
górniczego i przy założeniu podwójnej stawki za dniówki
ponadnormatywne wzrastają koszty osobowe o około 52 %.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
53
Tablica 1. Zestawienie kosztów produkcji węgla w układzie rodzajowym dla obydwu wariantów
Table 1. Summary of costs of coal production in the breakdown of costs by type for the two options
Lp.
Rodzaj kosztu
1
1
2
3
4.1
4.2
4.3
2
Amortyzacja
Zużycie materiałów
Energia
Usługi wynajmu maszyn górniczych
Usługi wiertniczo-górnicze
Usługi odmetanowania
Usługi związane z likwidacją szkód
górniczych
Pozostałe usługi związane z produkcją
węgla
Usługi remontowe
Usługi transportowe
Pozostałe usługi
Wynagrodzenia brutto
Narzut ZUS
Świadczenia na rzecz pracowników
Podatek od nieruchomości
Opłata za eksploatację złoża
Opłata na ochronę środowiska
Wpłata na PFRON
Podatki i opłaty pozostałe
Ubezpieczenia rzeczowe i osobowe
Inne koszty /razem z kosztami podróży
służbowymi/
Razem koszty
Koszt własny sprzedaży
Produkcja węgla, Mg
Koszt produkcji węgla, tys.zł
Koszt produkcji węgla, zł/Mg
4.4
4.5
5
6
7
8
9
10
11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
12
13
14
15
16
17
18
Stały
tys. zł
5
115 050,0
42 900,0
62 400,0
18 000,0
11 925,0
5 025,0
Wariant I
Koszty produkcji
Zmienny
tys. zł
6
79 950,0
100 100,0
33 600,0
0,0
67 575,0
28 475,0
Ogółem
tys. zł
7
195 000,0
143 000,0
96 000,0
18 000,0
79 500,0
33 500,0
Stały
tys. zł
8
161 070,0
42 900,0
62 400,0
18 000,0
11 925,0
5 025,0
Wariant II
Koszty produkcji
Zmienny
tys. zł
9
111 930,0
141 212,5
47 400,0
0,0
95 329,0
40 170,1
Ogółem
tys. zł
10
273 000,0
184 112,5
109 800,0
18 000,0
107 254,0
45 195,1
20 700,0
0,0
20 700,0
20 700,0
0,0
20 700,0
8 316,0
42 700,0
6 384,0
16 800,0
533 791,0
108 737,0
41 800,0
12 750,0
0,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
12 474,0
18 300,0
16 416,0
4 200,0
16 509,0
3 363,0
0,0
0,0
6 000,0
0,0
0,0
0,0
0,0
20 790,0
61 000,0
22 800,0
21 000,0
550 300,0
112 100,0
41 800,0
12 750,0
6 000,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
8 316,0
42 700,0
6 384,0
16 800,0
811 144,1
165 235,8
63 518,9
12 750,0
0,0
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
17 597,3
25 816,1
23 158,3
5 925,0
25 086,9
5 110,4
0,0
0,0
8 464,3
0,0
0,0
0,0
0,0
25 913,3
68 516,1
29 542,3
22 725,0
836 231,0
170 346,2
63 518,9
12 750,0
8 464,3
320,0
5 242,0
702,0
7 750,0
-100,0
1 061 192,0
x
0,0
386 962,0
x
-120,0
1 462 762,7
x
0,0
547 199,8
x
1 006 813,0
359,58
317 940,9
113,55
-100,0
1 448 154,0
1 362 654,0
2 800 000
1 324 754
473,13
1 412 244,2
357,53
445 971,9
112,90
-120,0
2 009 962,5
1 907 362,5
3 950 000
1 858 216
470,43
Koszt jednostkowy produkcji węgla spada o około 0,6 %,
a więc nieznacznie w granicach błędu oszacowania.
Zastosowanie analizowanego systemu organizacji pracy
z ciągłym ruchem zakładu górniczego powoduje istotne
konsekwencje finansowe, zarówno dla pracownika, jak i dla
zakładu górniczego. Pracownicy zatrudnieni w ruchu ciągłym
mają możliwość uzyskania wyższego wynagrodzenia, lecz
zakład górniczy ponosi znacznie wyższe koszty wynagrodzeń
niż wynika to ze wzrostu produkcji. Zastosowanie systemu
organizacji pracy ciągłej zakładu górniczego jest uzasadnione
jedynie w przypadku, gdy na rynku istnieje zapotrzebowanie
na wydobyty węgiel aśredniacena sprzedaży przekracza jednostkowy koszt produkcji.
Praca wykonana w ramach badań statutowych – umowa
Nr 11.11.100.693.
Literatura
Magda R., Franik T., Woźny T. : Opracowanie harmonogramów systemu
pracy ciągłej zakładu wydobywczego w aspekcie wzrostu wykorzystania
jego zdolności produkcyjnej. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, z.
1, 2005 s. 43÷55.
2. Magda R., Franik T., Woźny T.: Bilans czasu pracy załogi w systemie
organizacyjnym uwzględniającym ciągłą pracę zakładu wydobywczego.
Gospodarka Surowcami Mineralnymi, z. 2, 2005 s. 17÷33.
3. Magda R., Franik T., Woźny T.: Analiza wielkości wydobycia, zatrudnienia oraz kosztów wynagrodzeń w systemie organizacyjnym
uwzględniającym ciągłą pracę zakładu wydobywczego. Gospodarka
Surowcami Mineralnymi, z. 3, 2005 s. 63÷74.
4. Franik T., Woźny T.: Ekonomiczne skutki zastosowania systemów
organizacyjnych uwzględniających pracę ciągłą zakładu górniczego,
Przegląd Górniczy nr 9/2013.
5. Magda R., Woźny T.: Wpływ systemu organizacji pracy ciągłej na jednostkowy koszt własny w aspekcie stopnia wykorzystania zdolności
produkcyjnej zakładu górniczego. Innowacje w zarządzaniu i inżynierii
produkcji. Polskie Towarzystwo Zarządzania Produkcją. Opole 2015.
1.
54
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 001.895:005.418:001.891.5
Wykorzystanie dostępnych źródeł wiedzy jako czynnika
innowacji w górnictwie
Sources of knowledge used for innovations in mining industry
Dr inż. Jerzy Mieszaniec*)
Dr inż. Romuald Ogrodnik*)
Treść: Przedsiębiorstwo dla prowadzenia działalności innowacyjnej potrzebuje wiedzy o swoich możliwościach i potrzebach. W artykule
dokonano analizy kształtowania się oceny znaczenia wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa górnicze w działalności innowacyjnej źródeł wiedzy. Wskazano na związek oceny znaczenia poszczególnych źródeł wiedzy z kształtowaniem się struktury
nakładów finansowych na działalność innowacyjną. Ocenę znaczenia zewnętrznych źródeł wiedzy zestawiono z oceną korzyści
odnoszonych ze współpracy prowadzonej przez przedsiębiorstwa górnicze z innymi podmiotami ze swojego otoczenia.
Abstract: In order to run innovation activities, a company requires knowledge on its capabilities and needs. This paper presents an
analysis of evaluation of the meaning of knowledge sources used in innovation activities by mining companies. The relation
between the evaluation of meaning of particular knowledge sources and shape of the structure of expenditures on innovation
activities was indicated. The evaluation of meaning of the external sources of knowledge were compared to the evaluation
of benefis from cooperation between mining companies and companies with a similair business profile.
Słowa kluczowe:
innowacje, górnictwo, zarządzanie wiedzą
Key words:
innovation, mining, knowledge management
1. Wprowadzenie
Górnictwo, jak każda inna branża, dla swojego funkcjonowania i rozwoju potrzebuje innowacji. Są one konieczne,
by móc zaoferować konkurencyjny cenowo i spełniający
jakościowe oczekiwania rynku surowiec, uzyskiwany z pokładów złóż o różnych warunkach geologiczno-górniczych.
W górnictwie bardzo duże znaczenie odgrywają innowacje
również dla zapewnienia i podnoszenia poziomu bezpieczeństwa pracy pracowników i ograniczania szkodliwych
wpływów na środowisko, co poruszono m.in. w pracy [7].
Wprowadzanie innowacji w modelu podażowym liniowego procesu innowacyjnego jest inicjowane pojawieniem się
nowych technologii i wynalazków, a w modelu popytowym
zmieniającymi się preferencjami i potrzebami klientów.
Obydwa modele wymagają wykorzystania przez przedsiębiorstwo w procesie innowacyjnym odpowiednich źródeł wiedzy
o nowych możliwościach lub potrzebach.
*) AGH w Krakowie
2. Ocena znaczenia źródeł wiedzy wykorzystywanych dla
innowacji
Wiedza wykorzystywana w działalności innowacyjnej
może pochodzić z wewnątrz przedsiębiorstwa lub z jego
otoczenia. Biorąc pod uwagę, że proces innowacyjny w przedsiębiorstwie jest zależny od powiązań przedsiębiorstwa
w pionowym łańcuchu produkcyjnym, tj. powiązań z dostawcami i odbiorcami, często źródłem innowacji może być
konieczność dostosowania do zmian zachodzących u odbiorców lub dostawcy mogą podjąć proces ulepszeń ze względu
na nowe wymagania przedsiębiorstwa, będącego ich kontrahentem. Wśród zewnętrznych partnerów w systemie innowacyjnym będących źródłem informacji dla innowacji w firmie,
autorzy modelu Padmora [8] wymieniają inne działy firmy,
dostawców, firmy podobne czyli np. konkurentów, klientów
oraz sektor publiczny. Uważają oni, że inne działy firmy mogą
tworzyć kompleksowy system innowacyjny – obejmujący wystarczającą liczbę partnerów w dużej wielooddziałowej firmie.
Główny Urząd Statystyczny, przeprowadzający co dwa
lata badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw,
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
podzielił źródła informacji wykorzystywane w działalności
innowacyjnej na 4 grupy:
I. Źródła wewnętrzne:
– wewnątrz przedsiębiorstwa (własne zaplecze badawczo-rozwojowe, kadra kierownicza, służby marketingowe, dział sprzedaży itd.);
– inne przedsiębiorstwa należące do grupy przedsiębiorstw.
II. Źródła rynkowe:
– dostawcy maszyn i urządzeń technicznych, wyposażenia, materiałów, komponentów oraz oprogramowania;
– klienci z sektora publicznego;
– klienci z sektora prywatnego;
– konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności;
– firmy konsultingowe (konsultanci), laboratoria komercyjne i prywatne B+R.
III. Źródła instytucjonalne:
– placówki naukowe PAN;
– jednostki badawczo-rozwojowe (tzw. JBR-y);
– zagraniczne publiczne instytucje badawcze;
– szkoły wyższe.
IV. Pozostałe źródła:
– konferencje, targi, wystawy;
– czasopisma i publikacje naukowe/techniczne/handlowe;
– towarzystwa i stowarzyszenia naukowo-techniczne,
specjalistyczne i zawodowe.
W ramach przeprowadzanych przez GUS badań, przedsiębiorstwa są pytane o źródła informacji wykorzystywane do
wprowadzania innowacji. Są one również proszone o dokonanie oceny znaczenia poszczególnych źródeł informacji dla
prowadzonej działalności innowacyjnej (tabl.1).
Tablica 1 przedstawia jaka część przedsiębiorstw zaliczanych do sekcji PKD górnictwo oceniła znaczenie poszczególnych źródeł informacji jako „wysokie” oraz jakie zmiany zachodziły w tym zakresie pomiędzy wynikami kolejnych badań
55
przeprowadzanych w cyklu dwuletnim w okresie 2002÷2012.
Mimo zmieniającego się udziału procentowego już od
ponad 10 lat największy odsetek przedsiębiorstw górniczych
wskazuje źródła leżące wewnątrz przedsiębiorstwa jako
te o największym znaczeniu dla prowadzonej działalności
innowacyjnej. Kolejne źródło według odsetka wskazań
wysokiego znaczenia to dostawcy wyposażenia, materiałów,
komponentów i oprogramowania. W badaniach obejmujących
lata 2006÷2008 udział wskazań wysokiego znaczenia tego
źródła informacji zrównał się z odsetkiem wskazań źródła,
które stanowili klienci i które we wcześniejszych edycjach
badań zajmowało drugą pozycję pod względem odsetka
przedsiębiorstw górniczych nadających mu wysoką ocenę
znaczenia. W badaniach GUS obejmujących lata 2010÷2012
miejsce klientów jako źródła informacji o wysokim znaczeniu
zostało zajęte przez konferencje, targi i wystawy, natomiast
klienci (licząc łącznie tych z sektora publicznego i prywatnego) zajęli miejsce zajmowane dotychczas przez źródło instytucjonalne, którym były szkoły wyższe. Świadczyć to może
o zaabsorbowaniu przedsiębiorstw górniczych rozwiązywaniem własnych problemów poprzez działalność innowacyjną, a nie szukaniem innowacyjnych rozwiązań służących
lepszemu zaspokojeniu oczekiwań klientów, którzy jako
źródło informacji od 2008 roku mają wysokie znaczenie dla
mniejszego odsetka przedsiębiorstw górniczych niż dostawcy,
a od 2010 roku niż konferencje, targi i wystawy.
3. Nakłady na źródła wiedzy o wysokim znaczeniu dla
innowacji
Struktura nakładów na działalność innowacyjną ponoszonych przez przedsiębiorstwa górnicze (Tab. 2) wydaje
się częściowo odzwierciedlać to jak wiele przedsiębiorstw
górniczych przypisuje danemu źródłu informacji wysokie
znaczenie.
Tablica 1. Źródła informacji dla innowacji w przedsiębiorstwach górniczych
Table 1. Sources of information for innovations in mining enterprises
Typ źródła
Źródła
wewnętrzne
Źródła
rynkowe
Źródła
instytucjonalne
Pozostałe źródła
Źródło
Wewnątrz przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie danego źródła
jako „wysokie” w %
200220042006-2008 2008-2010
20102004
2006
2012
43,6
46,0
50,8
31,6
36,0
Inne przedsiębiorstwa z tej samej grupy
5,1
1,6
4,6
10,5
9,3
Dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów
i oprogramowania
Klienci (a) z sektora publicznego b) z sektora
prywatnego)
7,7
9,5
16,9
19,3
17,3
23,1
19,0
16,9
14,0
10,7a)
4,0b)
12,8
7,9
15,4
10,5
5,3
-
4,8
10,8
5,3
12,0
2,6
2,6
2,6
10,3
7,7
4,8
12,7
0,0
11,1
4,8
9,5
7,7
7,7
1,5
16,9
6,2
12,3
8,8
8,8
5,3
12,3
12,3
8,8
6,7
12,0
4,0
8,0
16,0
8,0
5,1
3,2
3,1
7,0
4,0
Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej
dziedziny działalności
Firmy konsultingowe, laboratoria komercyjne
i prywatne instytucje B+R
Placówki naukowe PAN
Jednostki badawczo-rozwojowe – instytuty badawcze
Zagraniczne instytucje badawcze
Szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne)
Konferencje, targi, wystawy
Czasopisma i publikacje naukowe/techniczne/
handlowe
Towarzystwa i stowarzyszenia naukowo-techniczne,
specjalistyczne i zawodowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie [1, 2, 3, 4, 5]
56
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 2. Struktura procentowa nakładów na działalność innowacyjną w górnictwie w latach 2002÷2012
Table 2. Percentage of expenditures on innovation activity in mining inudstry in 2002÷2012
Wyszczególnienie
2002÷2004
2004÷2006 2006÷2008 2008÷2010 2010÷2012
%
%
%
%
%
Działalność B+R
4,00
4,03
3,90
4,75
17,48
Zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych
1,19
0,49
0,10
0,00
1,50
Zakup oprogramowania
0,00
1,91
1,30
2,5
2,58
budynki i budowle
32,02
18,54
36,47
18,29
12,89
maszyny i urządzenia techniczne
56,35
74,92
56,43
72,54
64,98
w tym z importu
6,07
0,00
1,45
5,05
Szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną
0,31
0,11
0,25
0,20
0,48
Marketing związany z wprowadzaniem nowych i zmodernizowanych
wyrobów
0,06
0,00
0,10
0,02
0,10
Nakłady
inwestycyjne
Źródło: opracowanie własne na podstawie [1, 2, 3, 4, 5]
Od lat poziom nakładów na finansowanie działalności
badawczo-rozwojowej w przedsiębiorstwach górniczych
kształtował się na znikomym poziomie około 4 %, ale badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w latach
2010÷2012 przeprowadzone przez GUS, wykazały dziesięciokrotny wzrost nakładów w cenach bieżących na ten rodzaj
działalności i tym samym udział procentowy nakładów na
działalność badawczo-rozwojową w nakładach na działalność
innowacyjną ogółem osiągnął poziom 17,5 %, tj. był o 0,5
punktu procentowego wyższy od średniej dla przedsiębiorstw
przemysłowych zanotowanej w tych badaniach GUS.
Tak istotny wzrost nakładów na działalność badawczo-rozwojową jest bardzo dobrym symptomem biorąc pod uwagę,
że największy odsetek przedsiębiorstw górniczych wskazuje
właśnie wewnętrzne źródła wiedzy jako te o największym
znaczeniu dla wprowadzania innowacji.
W pozycji tej ujmuje się nakłady na wewnętrzną i zewnętrzną działalność badawczo-rozwojową, czyli wszystkie
nakłady finansowe na działalność wykonywaną w ramach
jednostki oraz kwoty wypłacane na działalność B+R wykonywaną poza jednostką. W statystyce B+R uwzględnia się
zarówno koszty bieżące, jak i całokształt działalności badawczo-rozwojowej realizowanej w ramach przedsiębiorstwa,
która obejmuje działalność mającą w założeniu przyczynić
się do rozwoju i wdrożenia innowacji w obrębie produktów
lub procesów, bądź innowacji marketingowych czy organizacyjnych, jak i badania podstawowe niezwiązane bezpośrednio
z tworzeniem konkretnej innowacji. [9]
Nakładem podnoszącym wartość wewnętrznych źródeł wiedzy są również nakłady na szkolenia pracowników
związane z wprowadzanymi innowacjami. Wprawdzie jest
to niewielka pozycja w strukturze nakładów na działalność
innowacyjną, ale również zanotowała ona wzrost w ostatnim
analizowanym okresie.
Działalność innowacyjna obejmuje również nabywanie
dóbr kapitałowych, zarówno tych o lepszych parametrach
technicznych, jak i tych, które nie charakteryzują się lepszymi
parametrami technicznymi, lecz są konieczne do wdrożenia
nowych lub udoskonalonych produktów czy procesów i nie
zostały zaliczone do nakładów na działalność B+R.
Dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów
i oprogramowania dla górnictwa są na drugim miejscu pod
względem odsetku wskazań jako źródło informacji dla innowacji o wysokim znaczeniu. Równocześnie nakłady na zakupy
inwestycyjne maszyn i urządzeń technicznych stanowią
największą pozycję w strukturze nakładów na działalność
innowacyjną przedsiębiorstw górniczych i można by za [6]
powtarzać wątpliwości, czy wszystkie ujmowane w nakładach
na działalność innowacyjną nakłady inwestycyjne na maszyny
i urządzenia oraz budynki i budowle pozostają w związku
z wdrażaniem nowych lub udoskonalonych produktów czy
procesów i czy są do ich wdrożenia konieczne, ale tak liczny
odsetek wskazań wysokiego znaczenia dostawców jako źródła
informacji wykorzystywanych dla innowacji wskazuje, że
dostawcy przedstawiając swoją ofertę i dostarczając maszyny
i urządzenia, stwarzające nowe możliwości, stają się kreatorami innowacji w górnictwie.
4. Współpraca w działalności innowacyjnej jako źródło
wiedzy dla innowacji
Nakłady na zakupy nowych maszyn i urządzeń świadczą
niewątpliwie o powiązaniach handlowych, ale czy tym transakcjom handlowym towarzyszy współpraca w działalności
innowacyjnej? Nie można jednoznacznie stwierdzić, jaki
jest współudział przedsiębiorstw górniczych w opracowaniu
dostarczanych maszyn, ani jaki jest współudział dostawców
w opracowaniu innowacji procesowych wymagających wykorzystania tych maszyn.
Według badań działalności innowacyjnej prowadzonych
przez GUS, przedsiębiorstwa górnicze deklarują jednakże
współpracę w działalności innowacyjnej z dostawcami
i oceniają ją jako najkorzystniejszą (tabl. 3).
Na podstawie wyników badań działalności innowacyjnej
przedsiębiorstw, obejmujących lata 2008÷2010 i 2010÷2012,
można zauważyć jednakże spadek odsetku przedsiębiorstw
oceniających współpracę z dostawcami jako najkorzystniejszą
i wzrost odsetka przedsiębiorstw oceniających jako najkorzystniejszą współpracę z instytutami badawczymi i szkołami
wyższymi. Odpowiada to wzrostowi odsetka wysokich ocen
źródła wiedzy, którym są instytuty badawcze, ale jeśli chodzi
o szkoły wyższe, to mimo wzrostu odsetku przedsiębiorstw
wskazujących współpracę z nimi jako najkorzystniejszą,
notuje się systematyczny spadek wysokich ocen nadawanych
szkołom wyższym jako źródłu wiedzy o wysokim znaczeniu
dla innowacji.
Współpracę z klientami jako najbardziej korzystną ocenia
zaledwie 4,5 % prowadzących taką współpracę w zakresie
działalności innowacyjnej przedsiębiorstw górniczych. Nie
działa tu zatem popytowy model liniowego procesu innowacyjnego, który podkreśla rolę rynku dla kształtowania się innowacji – popyt determinuje powstawanie nowych rozwiązań.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
57
Tablica 3. Udział przedsiębiorstw, które w zakresie działalności innowacyjnej oceniły jako najbardziej korzystną
współprace z jednostkami partnerskimi w % w latach 2008÷2012
Table 3. Percentage of enterprises which cooperated in the field of innovation by type of cooperation partners which
were the most valuable for innovation activities in the years of 2008÷2012 (in % of enterprises which cooperated in the field of innovation with other enterprises or institutions)
Udział przedsiębiorstw sekcji PKD „Górnictwo”, które
współpracę z danym rodzajem jednostek partnerskich
w zakresie działalności innowacyjnej oceniły jako
najbardziej korzystną w % współpracujących
przedsiębiorstw w latach 2008-2012
2008-2010
2010-2012
Rodzaj współpracującej jednostki partnerskiej
Przedsiębiorstwa należące do tej samej grupy
Dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania
Klienci
Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności
Firmy konsultingowe (konsultanci), laboratoria komercyjne, prywatne instytucje
B+R
Placówki naukowe PAN
Instytuty badawcze
Zagraniczne publiczne instytucje B+R
Szkoły wyższe
13,0
43,5
4,3
8,7
18,2
31,8
4,5
4,5
-
4,3
13,0
13,0
­22,7
18,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie [4, 5]
Trzeba też zwrócić uwagę, że współpraca w zakresie działalności innowacyjnej oznacza aktywny udział we wspólnych
projektach z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami
niekomercyjnymi i zgodnie z zaleceniami GUS i OECD nie
należy uważać za współpracę w zakresie działalności innowacyjnej zamawiania prac u wykonawców zewnętrznych,
bez aktywnego współudziału w ich realizacji. Rzeczywista
współpraca z innymi podmiotami stanowi istotny czynnik
wiedzotwórczy. Umożliwia dostęp do szerszej wiedzy, do
nowych technologii oraz sprzyja wymianie doświadczeń
i wiedzy. Pozwala przy tym na obniżenie kosztów i ryzyka
prowadzonej działalności gospodarczej. [4]
5. Wnioski
Zmiany innowacyjne wprowadzane w przedsiębiorstwach
górniczych powinny zapewnić lepsze zaspokojenie potrzeb
klientów lub usprawnić przebieg procesów w przedsiębiorstwie. Potrzebne są do tego informacje o nowych technikach
i technologiach możliwych do zastosowania oraz znajomość
nowych potrzeb klientów, których konieczność zaspokojenia
może wymusić wprowadzenie innowacji. Ważna jest też
wiedza o nowych możliwościach produktów lub usługach
dostawców, które umożliwiają zmodyfikowanie własnych
produktów lub procesów.
Przedsiębiorstwa górnicze za najważniejsze uznają
wewnętrzne źródła wiedzy. Doceniając ich rolę w ostatnim
okresie zdecydowanie zwiększyły nakłady na wewnętrzną
i zewnętrzną działalność badawczo-rozwojową, służącą rozwojowi własnej wiedzy. Wzrosły również nakłady na służące
temu samemu szkolenia personelu, związane z prowadzoną
działalnością innowacyjną. To jednoznacznie pozytywne
zmiany.
Duży odsetek przedsiębiorstw górniczych, które nadają
wysokie znaczenie wiedzy, której źródłem są dostawcy,
w zestawieniu z największym udziałem nakładów na zakup
maszyn i urządzeń w strukturze nakładów na działalność
innowacyjną oraz największym odsetkiem przedsiębiorstw
uznających współpracę w zakresie działalności innowacyjnej
z dostawcami jako najkorzystniejszą, świadczy o dobrym
wykorzystaniu tego źródła wiedzy.
Dość dużą zmiennością i niejednoznacznością charakteryzuje się ocena znaczenia instytucjonalnych źródeł wiedzy oraz
ocena korzyści ze współpracy z nimi. Martwi też fakt niskiej
oceny korzyści ze współpracy w działalności innowacyjnej
z klientami oraz spadku odsetku przedsiębiorstw górniczych
oceniających klientów jako źródło wiedzy o wysokim znaczeniu. Są to obszary wymagające pogłębionej analizy i szukania
rozwiązań służących poprawie sytuacji.
Publikację artykułu sfinansowano z działalności statutowej AGH nr umowy 11.11.100.693
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2002-2004.
Warszawa 2005.
GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004-2006.
Warszawa 2007.
GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006-2009.
Warszawa 2010.
GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008-2010.
Warszawa 2012.
GUS: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-2012.
Warszawa 2014.
Mieszaniec J.: Nakłady na działalność innowacyjną i ich struktura w
przedsiębiorstwach górniczych. Przegląd Górniczy, nr 9, 2011.
Mieszaniec J., Ogrodnik M.: Zakres działalności innowacyjnej przynoszącej korzyści dla środowiska w przedsiębiorstwach górniczych.
Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 318,
Wrocław, 2013.
Padmore T., Schuetze H., Gibson H.: Modeling Systems of innovation:
An Enterprise-centered view, Research Policy 26, 1998.
Podręcznik Frascati. Pomiar działalności naukowo-badawczej.
Proponowane procedury standardowe dla badań statystycznych w zakresie działalności badawczo-rozwojowej. OECD. Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2006.
58
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.34:658.1/.5:001.895
Możliwość wykorzystania narzędzi Lean Management
w przedsiębiorstwach sektora górnictwa podziemnego w Polsce
Possibility of using Lean Management tools in underground mining companies
in Poland
Mgr inż. Marcin Migza*)
Dr inż. Paweł Bogacz*)
Treść: W pracy zaprezentowano metodologię Lean Management jako popularną metodę usprawniania procesów organizacyjnych,
eliminacji marnotrawstwa i redukcji kosztów. W skrócie przedstawiono historię i główne zasady tej metody. Przytoczono najpopularniejsze narzędzia Lean Management i przedstawiono ocenę możliwości wdrożenia ich w warunkach górniczych. Opisano
przykłady wdrożenia narzędzi Lean w podziemnej kopalni rud. Następnie dokonano oceny możliwości adaptacji metodologii
Lean Management w polskich kopalniach węgla kamiennego.
Abstract: This paper presents the Lean Management methodology as a popular method of improving organizational processes, elimination
of waste and reduction of costs. In brief, the history and main principles of this method were presented. Most popular Lean
Management tools were quoted and opinions on the potential of implementing them in mining conditions were presented.
This paper presents the examples of Lean tools implementation in underground ore mines. Finally, the evaluation of potential
of adapting Lean methodology in Polish hard coal mines was made.
Słowa kluczowe:
ciągłe doskonalenie, Lean Management, przedsiębiorstwo górnicze
Key words:
continuous improvement, Lean Management, mining company
1. Wprowadzenie
Dynamiczna sytuacja na rynku surowców energetycznych zmusza podmioty gospodarcze do reorganizacji swojej
strategii i ciągłego doskonalenia prowadzonej działalności.
Szczególnie dobrze widać to na przykładzie przedsiębiorstw
polskiego sektora górniczego. Węgiel kamienny z polskich
kopalń konkuruje na rynku z atrakcyjnym cenowo węglem
zagranicznym, często rywalizację tę przegrywając. Zmusza
to kopalnie do intensywnego poszukiwania oszczędności
zarówno na poziomie strategicznym, jak i operacyjnym.
W górnictwie światowym coraz częściej poszukuje się
sprawdzonych rozwiązań organizacyjnych pozwalających na
redukcję kosztów wydobycia i przeróbki kopalin. Rozwiązania
te często importuje się z innych gałęzi przemysłu. Przykładem
metodologii która znajduje coraz szersze uznanie w sektorze
górniczym jest Lean Management.
W artykule przybliżono istotę metody Lean Management
i jej główne założenia, przytoczono przykłady zastosowania
*) AGH w Krakowie
elementów Lean w polskim górnictwie rud i dokonano oceny
możliwości wykorzystania narzędzi tej koncepcji w polskich
kopalniach węgla kamiennego.
2. Metodologia Lean Management
Lean Management jest aktualnie jedną z najbardziej znanych i najszerzej stosowanych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem produkcyjnym. Koncepcja ta nazywana jest
również Lean Manufacturing lub Lean Production, a w skrócie
koncepcją Lean [13]. „Lean Management” jest pojęciem
najbardziej uniwersalnym, szczególnie w świetle licznych
udanych wdrożeń tej metodologii w sektorze usługowym.
Lean wywodzi się bezpośrednio z branży samochodowej.
Od lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku w zakładach produkcyjnych Toyoty tworzono, wdrażano i systematyzowano
narzędzia, które wspólnie tworzyły TPS – Toyota Production
System. System Toyoty polegał na odejściu od produkcji masowej, a główny nacisk kładł na minimalizowaniu wszelkich
kosztów nie mających wpływu na końcową wartość produktu
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
w oczach klienta. System ten po raz pierwszy został nazwany
szczupłą produkcją („Lean production”) w 1988 roku przez
Johna Krafcika – jednego z badaczy International Motor
Vehicle Program. Pojęcie Lean Manufacturing zostało spopularyzowane przez Jamesa P. Womacka, Daniela T. Jonesa
i Daniela Roosa. W 1991 roku opublikowali oni słynną pracę
„The Machine That Changed the World” (Maszyna, która
zmieniła świat), w której wskazywali na Toyota Production
System jako na pierwszy odchudzony system wytwórczy
[14, 15].
Lean kreuje taką kulturę pracy w organizacji, która sprawia, że wszyscy uczestnicy organizacji są zainteresowani
ustawiczną obniżką kosztów, podnoszeniem poziomu jakości
i skracaniem cyklu dostawy. Wszystko po to, by maksymalnie
spełniać oczekiwania klientów i dostosowywać się płynnie
do warunków otoczenia. Koncepcja ta kładzie nacisk na
eliminację wszelkiego marnotrawstwa, czyli działań nie dodających wartości. Lean Management może być traktowana
jako nowa filozofia zarządzania przedsiębiorstwem, nowa
organizacja przedsiębiorstwa bądź jako system koncepcji
i metod zarządzania [11].
Szczupłe zarządzanie wyróżnia pięć fundamentalnych
zasad, które można odnieść zarówno do przedsiębiorstwa
jako całości, ale też do pojedynczych procesów, jak i działań
konkretnego pracownika:
– określ, które z czynności przynoszą wartość z punktu
widzenia klienta,
– zidentyfikuj wszystkie czynności obecnie niezbędne do
wytworzenia produktu wzdłuż całego łańcucha wartości;
pozwoli to zidentyfikować kroki będące marnotrawstwem,
– stwórz nowy łańcuch wartości, wolny od marnotrawstwa
w postaci przestojów, zakłóceń, powrotów itp.,
– rób to, czego wymaga klient,
– dąż do perfekcji, usuwając identyfikowane przyczyny
marnotrawstwa [6], [5].
Zastosowanie Lean Management powinno prowadzić do
sytuacji, w której właściwe elementy znajdują się we właściwym miejscu o właściwym czasie. W szczególności należy
skoncentrować się na ograniczaniu trzech głównych strat,
zwanych z japońskiego 3M:
Rys. 1. „Dom” Systemu Produkcyjnego Toyoty
Źródło: [7]
Fig. 1. Toyota Production System „House”
Source: [7]
59
– Muda – odpadów produkcyjnych, przestojów, zbędnych
ruchów i wszelkich rodzajów marnotrawstwa: czasu,
zasobów czy też ogólnie działań, które nie stanowią dla
klienta wartości,
– Muri – nadmiernego obciążenia pracowników, maszyn lub
procesów, prowadzących do przemęczenia ludzi, częstego
psucia się urządzeń i ich przestojów, itp.,
– Mura – niezgodności i nieregularności działań – takie zarządzanie przepływem wszystkich zasobów, aby zapewnić
regularność, brak przestojów, stały przebieg poszczególnych operacji [14].
Metodologia Lean korzysta z bardzo wielu różnorodnych narzędzi, z których najważniejsze w ocenie autora są:
Jidoka, Just in Time, Total Productive Maintenace, Visual
Management, 5S, Kaizen, Standaryzacja, SMED, Kanban
i Heijunka.
Poszczególne narzędzie stosowane łącznie pozwalają na
uzyskanie efektu synergii, tworzą tzw. Dom TPS zobrazowany
na rysunku 1.
3. Lean Management w sektorze górniczym
Lean wymaga pełnego, konsekwentnego i metodycznego
wdrożenia oraz dostosowania narzędzi i technik do lokalnych
warunków [9]. Wdrożenie w warunkach przedsiębiorstwa
górniczego diametralnie różni się od wdrożenia w firmie
motoryzacyjnej.
Helman [4] wyszczególnia kilka podstawowych różnic
pomiędzy branżą górniczą a motoryzacyjną, które wpływają
na możliwość implementacji metodologii Lean w górnictwie.
Przedstawiono je w tablicy 1.
Pomimo wielu kluczowych różnic wykazanych w tablicy
1, wdrożenie elementów metodologii Lean w warunkach
branży wydobywczej jest możliwe, jednak wymusza na
wdrażających indywidualne podejście [10].
Przykład narzędzi Lean Management, których adaptacja
do warunków przemysłu wydobywczego jest możliwa prezentuje tablica 2.
Wprowadzanie zasad ciągłego doskonalenia wydaje się
konieczne w celu szukania obszarów usprawniania i oszczędności na wszystkich szczeblach funkcjonowania kopalni.
Branża górnicza charakteryzuje się wieloma różnorodnymi niebezpieczeństwami. Stosując wyższą kulturę pracy
przy wykorzystaniu metody 5S ( dodając kolejne szóste S
- safety /bezpieczeństwo) wielu z nich można by uniknąć.
Rozwiązania, jakie można wykorzystać stosując metodę 5S,
mogą pozwolić na uniknięcie wielu wypadków, w tym przede
wszystkim śmiertelnych [1].
Najlepiej udokumentowane przykłady adaptacji i implementacji elementów Lean w polskim górnictwie podziemnym
dotyczą wdrożenia w KGHM Polska Miedź w ramach projektu
„Adaptacja i implementacja metodologii Lean w kopalniach
miedzi”.
Wyznaczono następujące obszary powyższego projektu:
– obszar „Lean Mining”,
– obszar „Kaizen – Pomysły Pracownicze”,
– obszar „TPM”,
– obszar „Podejście procesowe”,
– obszar „Modelowanie i symulacja” [12].
Metodami mającymi potencjał do wykorzystania w przemyśle wydobywczym, w określonych wyżej obszarach są:
Total Productive Maintenance, 5S, standaryzacja, Kaizen
i PDCA [12].
Wdrożenie elementów Lean w KGHM Polska Miedź miało
miejsce zarówno w części wydobywczej, jak i w przeróbczej.
Na rysunku 2 zaprezentowano schemat obrazujący definicję TPM w O/ZWR KGHM POLSKA MIEDŹ.
60
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 1. Porównanie specyfiki górnictwa i przemysłu motoryzacyjnego
Table 1. Comparison of specificity of mining and automotive industries
Przemysł górniczy
Praca klientów nie może zostać zatrzymana, tym samym w kopalni
funkcjonuje system pchający
Produkcja ciągła
Niestabilne warunki pracy
Zmienne środowisko pracy
Zagrożenia geologiczne mogą wstrzymać produkcję
Wysoka zmienność dostępności materiałów
Duży rozrzut stanowisk pracy (do kilku km)
Klientami kopalń są inne przedsiębiorstwa przemysłowe
Przemysł motoryzacyjny
Linia montażówa może być zatrzymana, więc transformacja do
system ssącego jest możliwa
Produkcja cykliczna
Stabilne warunki pracy
Stałe środowisko pracy
Brak zagrożenia dla produkcji
Dostępność materiałów pod kontrolą
Praca w relatywnie małej fabryce
Sprzedaż produktów przede wszystkim do klientów indywidualnych
Źródło: [4]
Source: [4]
Tablica 2. Możliwość adaptacji narzędzi Lean Management w górnictwie
Table 2. Potential of adapting Lean Management tools in mining industry
Narzędzie
Możliwość
adaptacji
Continuous improvement
5S
Tak
Tak
Total Productive Maintenance
Value Stream Mapping
Just In Time
Kanban
Heijunka
One Piece Flow
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Nie wprost
Przykładowe obszary wdrożenia w górnictwie
Wszyscy górnicy, sztygarzy itd.
Magazyny, narzędziownie i inne pomieszczenia w których przechowuje się
materiały i sprzęt
Pojazdy, przenośniki i inne maszyny
Cały obszar kopalni
System zamówień i magazyny
Magazyny, komora maszyn ciężkich
Wszystkie miejsca wykorzystujące karty Kanban
Schematy przepływu maszyn i operatorów, szkolenia krzyżowe
Źródło: [4]
Source: [4]
Rys. 2. Schemat przedstawiający definicję TPM w O/ZWR
Źródło: [8]
Fig. 2. Diagram showing the definition of TPM in O/ZWR
Source: [8]
Przykładowymi efektami wdrożenia TPM w O/ZWR
KGHM Polska Miedź są:
– Eliminacja przenośnika rurowo-łańcuchowego systemu
odpylania kruszarek przez co osiągnięto poziom zera
awarii i zaoszczędzono 6,0kW na zmianę.
– Redukcja czasów postojów ogółem o 11 %, w tym planowanych o 8 %, nieplanowanych o 45 %.
– Udoskonalenia rurociągów ssawnych – trzykrotne wydłużenie bezawaryjnej pracy [8].
W jednej z Komór Maszyn Ciężkich w KGHM Polska
Miedź narzędzia TPM i 5S zostały wykorzystane m.in. do
standaryzacji nazewnictwa, sposobu przeprowadzania napraw i wykonywania codziennej oceny wozów odstawczych.
Ponadto opracowano wytyczne dotyczące oznakowania poziomego i pionowego w Komorze Maszyn Ciężkich, zgodnego
z przepisami wewnętrznymi, BHP i zasadami 5S [3].
Kolejnymi pracami w duchu Lean wykonywanymi
w KGHM Polska Miedź były m.in. ograniczenie dokumentacji
administracyjnej prowadzonej przez sztygarów oraz pilotażowy program wdrożenia koncepcji Kaizen. Wprowadzono
program zgłaszania pomysłów pracowniczych i przeszkolono
część załogi z metodologii rozwiązywania problemów: FMEA
i diagramu Ishikawy. Wynikiem programu pilotażowego było
29 pomysłów Kaizen [2].
Przykład KGHM Polska Miedź dowodzi, że wdrożenie narzędzi Lean w górnictwie podziemnym jest nie tylko możliwe,
ale i mocno wskazane. Przytoczone przykłady zastosowania
narzędzi Lean w kopalni miedzi nie wykazują żadnych cech
mogących przekreślić możliwość zastosowania w innych
kopalniach, np. kopalniach węgla kamiennego.
Zdaniem autora stopniowe, racjonalne wdrażanie narzędzi
Lean Management w kopalniach węgla kamiennego może
przynieść znaczne oszczędności. Aby było to możliwe, konieczne jest indywidualne podejście wdrożeniowców i ekspertów Lean, a więc unikanie kopiowania gotowych rozwiązań
z innych gałęzi przemysłu, lecz fachowe dostosowywanie
narzędzi Lean do warunków kopalni. Ze strony kierownictwa
zakładów górniczych konieczne jest większe otwarcia się na
zmiany organizacyjne i silne zaangażowanie w sam proces
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
wdrożenia. Bez zaangażowania kierownictwa najwyższego
szczebla wdrożenie metodologii Lean Management nie ma
szans powodzenia.
4. Wnioski
Zastosowanie narzędzi Lean Management prowadzi do
uzyskania licznych pozytywnych efektów. W ich wyniku
uzyskujemy „odchudzanie” wielu procesów organizacyjnych, ograniczenie marnotrawstwa, obniżenie kosztów.
Zastosowanie koncepcji Lean pozwala również na opracowanie wielu innowacyjnych rozwiązań, zarówno procesowych
jak i organizacyjnych [14].
Wdrożenie narzędzi Lean Management w warunkach
górniczych wiąże się z całkiem innymi warunkami, niż te, panujące w fabrykach przemysłu motoryzacyjnego. Konieczne
jest indywidualne podejście i większa elastyczność w doborze
i dostosowywaniu narzędzi Lean.
Przykład KGHM Polska Miedź pokazuje, że wdrożenie
narzędzi Lean Management warunkach podziemnej kopalni
rud jest możliwe i może przynieść mierzalne korzyści finansowe i organizacyjne.
Brak jest natomiast przykładów wdrożenia elementów tej
metodologii w warunkach podziemnej kopalni węgla kamiennego w Polsce. Pokazuje to, że główny ciężar poszukiwania
oszczędności w górnictwie podziemnym dotyczy racjonalnej
gospodarki złożem w istniejących warunkach geologiczno-górniczych. Nie umniejsza to jednak roli Lean Management
jako bardzo skutecznej metody poszukiwania oszczędności
w każdym przedsiębiorstwie, także w podziemnym zakładzie
górniczym.
Aktualna sytuacja na rynku surowców energetycznych
pokazuje, że wdrożenie koncepcji szczupłego zarządzania
w polskich kopalniach węgla kamiennego jest potrzebne,
a w niedalekiej przyszłości może okazać się wręcz koniecznością.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Publikację wykonano na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie w 2015 roku w ramach badań statutowych,
umowa nr: 11.11.100.693, zadanie 5
14.
Literatura:
1.
2.
Bator A., Paluchniak A.: Wykorzystanie metody 5S do poprawy bezpieczeństwa pracy w kopalniach. Przegląd Górniczy. Tom 69. Nr 09/2013.
Burduk, A., Chlebus T., Helman J., Kowalski A., Olejarczyk M.,
Rosienkiewicz M., Szwancyber Ł., Stefaniak P.: Adaptacja wybranych
15.
61
metod Lean Manufacturing do wybranych warunków przemysłu wydobywczego. Napędy i Sterowanie. Nr 7/8 2014.
Burduk, A., Chlebus T., Helman J., Kowalski A., Olejarczyk M.,
Rosienkiewicz M., Szwancyber Ł., Stefaniak P.: Zastosowanie elementów Total Productive Maintenence w Komorze Maszyn Ciężkich
w kopalni miedzi. Napędy i Sterowanie. Nr 7/8 2014.
Helman J.: Analysis of the potentials of adapting elements of Lean
methodology to the unstable conditions in the mining industry. AGH
Journal of Mining and Geoengineering. Vol. 36. No. 3. 2012.
Hines P.: Kierunek – organizacja LEAN. Tłum. J. Czerska.
Wydawnictwo LeanQ Centrum. Gdańsk 2003.
Janiszewski J. M., Siemieniuk K.: Lean Management jako koncepcja
wspomagająca zarządzanie innowacjami w przedsiębiorstwie. [W:]
Makro- i mikroekonomiczne zagadnienia gospodarowania, finansowania, zarządzania. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych
i Zarządzania. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Szczecin 2012. s. 49÷64.
Koch T., Sobczyk T.: O Lean trochę bardziej naukowo. http://www.lean.
org.pl: 23.05.2015.
Konieczny A., Kidoń M., Kanikuła T.: TPM to kształtowanie postaw,
a nie konserwacja maszyn – dwuletnie doświadczenia O/ZWR KGHM
Polska Miedź. http://www.lean.org.pl: 23.05.2015.
Kubis. N.: Narzędzia Lean Management. Zagadnienia TechnicznoEkonomiczne. Tom 50. Zeszyt 2-3. 2005.
Migza M., Bogacz P.: Lean Thinking in Mining Industry. [W:] Problemy
nedropol’zovaniâ: meždunarodnyj forum-konkurs molodyh učenyh:
22–24 aprelâ 2015 g.: sbornik naučnyh trudov, Č. 1 / Ministerstvo
Obrazovaniâ i Nauki Rossijskoj Federacii. Federal’noe Gosudarstvennoe
Bûdžetnoe Obrazovatel’noe učreždenie Bysšego Professional’nogo
Obrazovaniâ. Nacional’nyj Mineral’no-Syr’evoj Universitet «Gornyj».
Sankt-Peterburg 2015. s. 214.
Pawłowski E., Pawłowski K., Trzcieliński S.: Metody i narzędzia Lean
Manufacturing. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Poznań 2010.
Sobol-Wojciechowska J., Szwancyber Ł., Zaremba L.: Adaptacja i implementacja metodologii Lean w warunkach KGHM „Polska Miedź”
SA – poprawa efektywności i innowacyjności przedsiębiorstwa wydobywczego. Wiadomości Górnicze. Nr 7-8 2013.
Walentynowicz P.: Zakres zastosowania Lean Management w przedsiębiorstwach produkcyjnych – wyniki badań empirycznych. [W:]
monografia „Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji” [red:]
Knosala R. Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania
Produkcją, Opole 2013, s. 407-418.
Wolniak R.: Metody i narzędzia Lean Production i ich rola w kształtowaniu innowacji w przemyśle. [W:] monografia „Innowacje w zarządzaniu
i inżynierii produkcji” [red:] Knosala R. Oficyna Wydawnicza Polskiego
Towarzystwa Zarządzania Produkcją. Opole 2013, s. 524÷534.
Womack J.P., Jones D.T., Roos D.: Maszyna, która zmieniła świat.
ProdPress.com. Wrocław 2008.
62
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.271:001.891.5:67/68.05
Wykorzystanie wskaźników płaskości i kształtu do oceny
jakości kruszywa
Determination of geometrical properties of aggregates by the use of shape index
and flakiness index for evaluation of the quality of aggregates
Mgr inż. Wojciech Miśkiewicz*)
Dr inż. Arkadiusz Utrata**)
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak**)
Dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
prof. nadzw. AGH**)
Treść: W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań dotyczących oceny jakości kruszywa łamanego produkowanego przez
kopalnię odkrywkową wapienia z wykorzystaniem wskaźników płaskości i kształtu. Badanie wykonano na próbce o frakcji
8/12. Badanie dotyczące oznaczenia wskaźnika płaskości zostało przeprowadzone w oparciu o normę PN-EN 933-3:1999:
„Badania geometrycznych właściwości kruszyw. Oznaczenie kształtu ziarn za pomocą wskaźnika płaskości”. Badanie, którego
celem było oznaczenie wskaźnika kształtu przeprowadzono na podstawie normy PN-EN 933-4:1999 „Badania geometrycznych
właściwości kruszyw. Oznaczenie kształtu ziarn – Wskaźnik kształtu”.
Abstract: This paper presents the results of research concerning the evaluation of the quality of the aggregate surface produced by
opencast mine of rock materials by the use of shape index and the test of percentage of non-cubical particles in each size
fraction. The research was done on a sample of 8/12 fraction. The research, concerning the determination of percentage of
non-cubical particles in each size fraction, was based on the PN-EN 933-3:1999: “Test for geometrical properties of aggregates.
Determination of particle shape – Flakiness index”. The research concerning the determination of shape index was based on
Test number PN-EN 933-4:1999 “Tests for geometrical properties of aggregates. Determination of particle shape – Shape
index”.
Słowa kluczowe:
badania dotyczące oceny jakości kruszywa (oznaczenia kształtu ziarn), wskaźnik płaskości, wskaźnik kształtu
Key words:
research on the evaluation of the quality of the aggregate – geometrical properties of aggregates, flakiness index, shape index
*) Absolwent AGH **) AGH w Krakowie
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
W Polsce aktualnie, jak i w latach ubiegłych, występuje
duży popyt na kruszywa drogowe o różnej jakości. Na jakość kruszywa wpływa m.in. kształt ziaren kruszywa, który
uzależniony jest od rodzaju skały macierzystej, ale także
od sposobu przeróbki mechanicznej (stopnia rozdrobnienia
ziaren). Kształt ziarna dzielimy na foremne i nieforemne. Za
kruszywa o najlepszej jakości uważane są te o ziarnach kubicznych, zbliżonych kształtem do kuli lub sześcianu. Taki kształt
ziaren zapewnia mały stosunek powierzchni do objętości,
a tym samym zapewnia większą wytrzymałość. Niezależnie od
pochodzenia w kruszywach mogą występować ziarna wydłużone i płaskie, które w dużej liczbie mogą utrudnić szczelne
ułożenie mieszanek betonowych, pogarszając tym samym
parametry betonu czy mieszanek mineralno-asfaltowych.
Ponadto w przypadku zagęszczania betonu, pod ziarnami
płaskimi wydziela się woda, która po odparowaniu daje luki
obniżające wytrzymałość i szczelność betonu.
Dla każdej kopalni kruszywa istotne jest prowadzenie
badań dotyczących jakości, mających na celu kontrolowanie
wskaźnika kształtu. Sposób przeprowadzenia takiego badania
dla kruszywa łamanego frakcji 8/12, produkowanego przez
kopalnię odkrywkową dolomitu i wapienia przedstawiono
w niniejszym artykule.
2. Charakterystyka przeprowadzonego badania
2.1. Założenia
Dla oznaczenia kształtu kruszywa łamanego wyznaczono
wskaźniki w dwóch kategoriach:
a) FI tzw. wskaźnik płaskości, który jest sumą masy ziaren przechodzących przez sita prętowe, wyrażony w %
w stosunku do całkowitej masy suchych ziarn,
b) SI tzw. wskaźnik kształtu, który informuje o zawartości
ziaren (długości – L i grubości – E) większym niż 3 (ziarna
w których stosunek wymiarów L/E>3), wyrażony w %
całkowitej masy badanych ziaren.
Całkowity wskaźnik płaskości (FI) oblicza się z następującego wzoru
(2)
gdzie:
Ri – jest masą frakcji o wymiarach ziarn di/Di , g,
mi – jest masą materiału z tej samej frakcji di/Di która
przeszła przez odpowiednie sito prętowe o szerokości szczeliny Di/2, g.
Całkowity wskaźnik kształtu SI oblicza się z następującego wzoru:
(3)
gdzie:
M1 – masa próbki analitycznej, g,
M2 – masa ziarn nieforemnych, g.
2.2. Etapy oznaczania wskaźnika płaskości
Przebieg badań powinien być zgodny z normą PN-EN 9333:1999/A1 „Badania geometrycznych właściwości kruszyw.
Oznaczenie kształtu ziarn za pomocą wskaźnika płaskości”
[3]. Norma ta podaje procedurę oznaczania wskaźnika płaskości kruszyw naturalnych (czyli kruszyw pochodzenia mineralnego, które poza obróbką mechaniczną, czyli kruszeniem,
przesiewaniem i płukaniem, nie zostało poddane żadnej innej
obróbce) i pochodzenia sztucznego (kruszywo pochodzenia
mineralnego, uzyskane w wyniku procesu przemysłowego
obejmującego termiczną lub inną modyfikację, np. wypalane
z glin pęczniejących, kruszywa z odpadów przemysłowych),
łącznie z kruszywami lekkimi (kruszywa pochodzenia mineralnego o gęstości ziarn nie większej niż 2000 kg/m3 (2,0 Mg/
m3) lub gęstości w stanie luźnym nie większej niż 1200 kg/m3
(1,2 Mg/m3)). Przeprowadzone badanie nie ma zastosowania
w odniesieniu do ziarn o wymiarach mniejszych niż 4 mm
lub większych niż 80 mm. Badanie zostało wykonywane na
próbce o frakcji 8/12 [3, 8] .
2.2.1. Pierwszy etap – przesiewanie przez sita o otworach
kwadratowych
Na początku badania próbka analityczna o masie Mo,
dobrana zgodnie z normami PN-EN 933-1[2] oraz PN-EN
933-4:1999 [4] (tabl. 1) przesiana została przez sita o otworach
kwadratowych, z następującymi wymiarami otworów: 80 mm,
63 mm, 50 mm, 40 mm, 32,5 mm, 25 mm, 16 mm, 12,5 mm,
10 mm, 8 mm, 6,3 mm, 5 mm i 4mm.
Tablica 1. Dobór masy próbki analitycznej
Table 1. Selection of the sample’s mass
Wymiar ziarn kruszywa Di
(maksimum), mm
63
32
16
8
(1)
gdzie:
M1 – jest sumą mas frakcji o wymiarach ziarn di/Di, g,
M2 – jest sumą mas frakcji o wymiarach ziarn przechodzących przez odpowiednie sita o szerokości szczeliny
Di/2, g.
Całkowity wskaźnik płaskości FI podaje się z dokładnością do najbliższej liczby całkowitej.
Wskaźnik płaskości dla każdej frakcji FIi oblicza się,
z następującego wzoru
63
Masa próbki analitycznej, Mo
(minimum), kg
45
6
1
0,1
Źródło: [4]
Source: [4]
Wszystkie ziarna przechodzące przez sito o wymiarze
4 mm i pozostające na sicie 80 mm zostały odrzucone.
Podsumowując, masa próbki analitycznej wyniosła 2687,6 g.
Masa próbki nie przechodzącej przez sito 80 mm wyniosła
0 g oraz masa próbki przechodzącej przez sito 4 mm wyniosła
5,2 g. Zatem suma mas odrzuconych wyniosła 5,2 g.
2.2.2. Drugi etap badania – przesiewanie za pomocą sit
prętowych
W kolejnym etapie przeprowadzonego badania, kruszywo
przesiewano ręcznie za pomocą sit prętowych (rys. 1) ułożonych w odpowiedniej kolejności zawartej w normie (tabl. 2).
Takie przesiewanie należy uznać za zakończone, gdy pozostający na sicie materiał nie zmienia się więcej niż 1 % po
1 minucie przesiewania.
64
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 2. Ustawienie sit prętowych
Table 2. Setting of test sieves
Wymiary frakcji ziarn di/Di
mm
63/80
50/63
40/50
31,5/40
25/31,5
20/25
16/20
12,5/16
10/12,5
8/10
6,3/8
5/6,3
4/5
Szerokość szczeliny w sitach
prętowych
mm
40±0,5
31,5±0,5
25±0,4
20±0,4
16±0,4
12,5±0,4
10±0,2
8±0,2
6,3±0,2
5±0,2
4±0,15
3,15±0,15
2,5±0,15
Źródło: [3]
Source: [3]
Rys. 1. Sita prętowe podczas przesiewania
Źródło: Opracowanie własne
Fig. 1. Test sieves during sieving.
Source: Own elaboration
2.3. Oznaczenie kształtu ziarn za pomocą wskaźnika
kształtu
2.2.3. Trzeci etap – ważenie i obliczenia
Po przesianiu kruszywa przez każde sito, zważono masę
kruszywa pozostałego na każdym sicie osobno i przystąpiono
do obliczeń.
Jeżeli suma mas Ri łącznie z masami każdej z odrzuconych
frakcji o danym wymiarze ziarn różni się więcej niż 1%
od masy Mo (masa próbki analitycznej), badanie należy
powtórzyć na innej próbce analitycznej. Otrzymane wyniki
zamieszczono w tablicy 3.
W kolejnym kroku, kierując się normą PN-EN 933-4:1999
„Badania geometrycznych właściwości kruszyw. Oznaczenie
kształtu ziarn – Wskaźnik kształtu” [4], badanie zostało wykonane na próbce o frakcji 8/12. Próbkę analityczną przesiewa
się, w taki sposób, aby wszystkie ziarna przechodzące przez
sito o wymiarze 4 mm i pozostające na sicie 63 mm zostały
odrzucone. Masa próbki analitycznej została określona wg
tablicy 1.
Po oddzieleniu z próbki analitycznej dominującej frakcji przesiewając zgodnie z PN-EN 933-1 [2], odrzucono
Tablica 3. Wyniki uzyskane po przeprowadzeniu badania (etap I)
Table 3. Results after leading across the research (stage 1)
Przesiewanie na sitach prętowych
Nominalna
Masa
Masa
Masa
Frakcja
Masy frakcji
Masa przechodząca
szerokość pozostająca przechodząca pozostająca. na
o wymiarach o wymiarach
przez sito po 1 min.
szczelin sita
na sicie
przez sito
sicie po 1 min.
ziarn di/Di
ziarn di/Di, Ri
przesiewania mi
prętowego, prętowym
prętowe
przesiewania
mm
g
g
mm
g
g
g
63/80
40,0
50/63
31,5
40/50
25,0
31,5/40
20,0
25/31,5
16,0
20/25
12,5
16/20
10,0
12,5/16
26,4
8,0
23,2
3,2
23,2
3,2
10/12,5
905,3
6,3
863,3
42,0
863,3
42,0
8/10
1240,1
5,0
1184,4
55,5
1184,4
55,5
6,3/8
470,9
4,0
443,3
27,5
443,3
27,5
5/6,3
37,6
3,15
36,0
1,7
36,0
1,7
4/5
2,2
2,5
1,7
0,3
1,7
0,3
M1 = ∑Ri
2682,5
2551,9
130,2
M2 = ∑mi
130,2
0,0%
Badana właściwość
Wynik
Całkowity wskaźnik płaskości:
8%
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
Zmiana masy
%
Sita badawcze
=
%
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
12
5
4
6
5
14
< 1%
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
wszystkie ziarna mniejsze niż 8 i większe niż 12. Masa próbki analitycznej wyniosła M1=410,2 g. Oceniono długość L
i grubość E każdego ziarna używając suwmiarki (rys.2). Ziarna
klasyfikowane jako nieforemne odsunięte zostały na bok. Są
to ziarna w których stosunek wymiarów L/E>3.
Rys. 2. Sprawdzanie kształtu ziarna
Źródło: Opracowanie własne
Fig. 2. The control of the shape of the grain
Source: Own elaboration
Masa ziarn nieforemnych jaka została odrzucona wyniosła
M2=26,4 g. Zatem wskaźnik kształtu wynosi 6 %:
3. Podsumowanie
Jakość kruszywa jest określana na podstawie różnego
rodzaju wskaźników zawartych w normach i wpływa na
stopień i kierunek jego wykorzystania. W laboratoriach
badających jakość kruszywa (zakładowa kontrola jakości)
przeprowadzana jest ocena zgodności, czyli systematyczne
badanie, w jakim stopniu wyrób spełnia określone wymagania. Systemy oceny zgodności kruszywa w zależności od jego zastosowania określone są m.in. w normach
PN-EN 13043 [6] i PN-EN 13242 [7] oraz w wymaganiach
technicznych WT-1[9]: Kruszywa do mieszanek mineralno-asfaltowych i powierzchniowych utrwaleń na drogach krajowych.
W dokumencie WT-1, systemy oceny zgodności kruszywa
w zależności od jego zastosowania zostały podzielone na
dwie grupy [9]:
– system 2+, w którym jest wymagany udział strony trzeciej,
dzieli kruszywo na następujące kategorie ruchu (KR), ze
względu na obciążenie ruchem drogowym: KR3-KR6
dotyczy kruszywa do mieszanek mineralno-asfaltowych
stosowanych na gorąco, przeznaczonych do wykonywania
warstwy ścieralnej, wiążącej, wyrównawczej, wzmacniającej (do dróg obciążonych ruchem); KR5-KR-6 (do
podbudowy dróg obciążonych ruchem); KR1-KR6 (do
wykonywania powierzchniowych utrwaleń na drogach
obciążonych ruchem oraz jako wypełniacz do mieszanek
mineralno-asfaltowych na gorąco, przeznaczonych do wykonywania warstwy ścieralnej dróg obciążonych ruchem),
– system 4, w którym nie jest wymagany udział strony
trzeciej, dzieli kruszywo na następujące kategorie ruchu
(KR): KR1-KR2 (do mieszanek mineralno-asfaltowych
stosowanych na gorąco, przeznaczonych do wykonywania
warstw: ścieralnej, wiążącej, wyrównawczej i wzmacniającej), KR1-KR3 (do podbudowy dróg obciążonych
ruchem), KR1-KR6 (wypełniacz do mieszanek mineralno-asfaltowych na gorąco, przeznaczonych do wykonywania
65
warstwy podbudowy wiążącej, wyrównawczej i wzmacniającej dróg obciążonych ruchem).
Wynik przeprowadzonego badania można odnieść do
wymagań właściwości kruszyw o ciągłym uziarnieniu do
podbudowy z betonu asfaltowego, do warstwy wiążącej,
wyrównawczej, wzmacniającej i ścieralnej, oraz do warstwy
ścieralnej z mieszanki SMA (mieszanka mastyksowo-grysowa) i BBTM (beton asfaltowy do bardzo cienkich warstw), jak
również do warstwy wiążącej i ścieralnej z asfaltu porowatego
zawartych w normach [6], [7] i [9]. Według wymienionych
dokumentów badana frakcja kruszywa 8/12 spełnia wymagania kategorii ruchu KR3-KR4 oraz KR5-KR6.
Przydatność kruszywa (jakość kruszywa) do produkcji
betonu jest określana na podstawie właściwości kruszywa
określonych w normie PN-EN 12620: Kruszywa do betonu
[5]. Norma ta wyróżnia trzy podstawowe grupy właściwości:
geometryczne, fizyczne oraz chemiczne. Do właściwości geometrycznych zaliczamy; wymiar kruszywa (opisywany jako
d/D, natomiast stosunek D/d nie powinien być mniejszy niż
1,4), uziarnienie (na jego podstawie określana jest kategoria
kruszywa) oraz kształt kruszywa. Dla oznaczenia kształtu
kruszyw grubych używany jest wskaźnik płaskości kruszywa
(FI) oraz wskaźnik kształtu kruszywa (SI), w zależności od
wartości wskaźnika płaskości (kształtu) określa się odpowiednią kategorię FI (SI) dla badanego kruszywa według normy
PN-EN 12620 (tabl. 4 i 5) [5].
Tablica 4. Określenie kategorii ze względu na FI
Table 4. Category assignation for FI
Wskaźnik płaskości
≤15
≤20
≤35
Ł50
>50
brak wymagań
Kategoria
FI
FI15
FI20
FI35
FI50
FIdeklarowane
FINR
Źródło: [5]
Source: [5]
Tablica 5. Określenie kategorii dla SI
Table 5. Category assignation for SI
Wskaźnik kształtu
≤15
≤20
Ł40
Ł55
>55
brak wymagań
Kategoria
SI
SI15
SI20
SI40
SI55
SIdeklarowane
SINR
Źródło: [5]
Source: [5]
Uzyskane wyniki przeprowadzonego badania wskazują,
że badane kruszywo znajduje się w kategorii FI15, ze względu
na wskaźnik płaskości oraz w kategorii SI15 ze względu na
wskaźnik kształtu. Wskaźnik kształtu SI informuje o procentowej zawartości ziaren nieforemnych, a jak już wcześniej
wspomniano najlepsze do produkcji betonu są kruszywa
o ziarnach foremnych, tzn. kubicznych, zbliżonych kształtem
do kuli lub sześcianu.
66
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 6. Deklaracja kopalni X dla kruszywa o frakcji 8/12
Table 6. Declaration of mine X for the aggregates of the fraction 8/12
Badane własności
Wskaźnik płaskości, FI
Wskaźnik kształtu , SI
Kruszywo naturalne grube 8/11,2
Rodzaj oznaczenia
PN-EN 13043
Kategoria
FI10
Kategoria
Sl15
Ziarna nieforemne w dużej ilości tworzą stos okruchowy
kruszywa o małej szczelności, dają beton trudny do zagęszczania, nasiąkliwy, o obniżonej mrozoodporności i o małej
wytrzymałości. Wytrzymałość ziaren nieforemnych jest mniejsza niż kubicznych, ziarna takie mają większą powierzchnie w
stosunku do objętości co powoduje konieczność zwiększenia
ilości cementu [1].
Otrzymane wyniki świadczą o tym, że zawartość ziaren
nieforemnych wynosi tylko 6 %, w związku z czym badana
frakcja kruszywa posiada 94 % ziaren foremnych, co oznacza, że nadaje się do wykorzystania do betonu. Otrzymane
wyniki badania jakości kruszywa można odnieść również do
deklarowanych przez kopalnię właściwości sprzedawanego
kruszywa. W przypadku analizowanej kopalni zadeklarowane
warunki dotyczące wskaźników SI oraz FI dla badanej frakcji
8/12 zamieszczono w tablicy 6.
Reasumując można stwierdzić, że badane kruszywo spełnia zdeklarowane, jak i wymagane przez zacytowane normy
wymagania dotyczące kształtu kruszywa.
Publikację wykonano w AGH w Krakowie w 2015 r.
w ramach badań statutowych, umowa nr: 11.11.100.693,
zadanie 5
PN-EN 12620
FI15
Sl20
PN-EN 13242
FI20
Sl20
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Błażejewicz T., Kruszywa do betonu, Wydział Inżynierii WAT, http://
pl.scribd.com/doc/85520987/15-kruszywa#scribd.
PN-EN 933-1: Badanie geometrycznych właściwości kruszyw.
Oznaczanie składu ziarnowego. Metoda przesiewania.
PN-EN 933-3:1999/A1 „Badania geometrycznych właściwości kruszyw.
Oznaczenie kształtu ziarn za pomocą wskaźnika płaskości”.
PN-EN 933-4:1999 „Badania geometrycznych właściwości kruszyw.
Oznaczenie kształtu ziarn – Wskaźnik kształtu.
PN-EN 12620: Kruszywa do betonu.
PN-EN 13043: Kruszywo do mieszanek bitumicznych i powierzchniowych utrwaleń stosowanych na drogach, lotniskach i innych powierzchniach przeznaczonych do ruchu.
PN-EN 13242: Kruszywa do niezwiązanych i związanych hydraulicznie
materiałów stosowanych w obiektach budowlanych i budownictwie
drogowym.
www.ip.projekt.put.poznan.pl, Oznaczanie kształtu ziarn - wskaźnik
płaskości kruszywa.
WT-1 Kruszywa do mieszanek mineralno-asfaltowych i powierzchniowych utrwaleń na drogach krajowych 2010.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
67
UKD 622.333:001.891.5:622.85
Ocena zasobów wiedzy pracowników przedsiębiorstw
górniczych w obszarze świadomości wpływu działalności
górniczej na środowisko
Evaluation of knowledge of coal mine workers on the influence of mining activities
on the environment
Dr inż. Romuald Ogrodnik*)
Dr inż. Jerzy Mieszaniec*)
Dr inż. Anna Wiktor-Sułkowska*)
Treść: Ocena zasobów wiedzy pracowników przedsiębiorstw górniczych została przeprowadzona w oparciu o badania ankietowe
dotyczące identyfikacji aspektów środowiskowych i wyznaczenia ryzyka środowiskowego. Wpływy aspektów na środowisko
pracownicy ocenili w oparciu o trzy następujące kryteria: częstość występowania, strata w środowisku oraz zasięg oddziaływania. W pracy szczególną uwagę zwrócono na analizę odpowiedzi ankietowanych pracowników dotyczącą aspektów znaczących
i ocenę ich wpływu na środowisko.
Abstract: This paper presents the evaluation of knowledge of coal mine workers performed on the basis of survey research concerning
the identification of environmental aspects, and indication of environmental risk for particular aspects. The impacts of the
aspects on environment were assessed by workers on the basis of the following criteria: frequency of occurrence, loss in
environment and the impact range. In this paper special attention was paid to the analysis of the respondents’ answers on
crucial aspects, and evaluation of their impact on the environment.
Słowa kluczowe:
aspekt środowiskowy, wpływ na środowisko, system zarządzania środowiskowego, przedsiębiorstwo górnicze
Key words:
environmental aspect, environmental impact, environmental management system, mining enterprise
1. Wprowadzenie
Górnictwo to specyficzny rodzaj działalności związany
z niespotykaną w innych gałęziach przemysłu ingerencją
w środowisko naturalne. Oddziaływania górnictwa mają
charakter bezpośredni, polegający na wyłączeniu terenów
przyrodniczych użytkowanych dla potrzeb danego zakładu
górniczego, oraz pośredni, którego oddziaływanie doprowadza
do zmian elementów środowiska. Eksploatacja węgla, jak każda eksploatacja kopalin użytecznych, wywołuje niekorzystne
skutki w środowisku, a w konsekwencji również szkodliwe lub
uciążliwe dla człowieka. W większości przypadków istnieje
jednak konieczność działalności gospodarczej na ściśle określonym obszarze produkcyjnym, która wymusza przekształ*) AGH w Krakowie
cenia środowiska przyrodniczego. W przypadku eksploatacji
węgla kamiennego czy brunatnego taką koniecznością jest
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju.
Do podstawowych problemów ekologicznych powstających podczas eksploatacji węgla kamiennego zaliczane
są: zrzuty zasolonych wód pochodzących z odwadniania
zakładów górniczych, emisje do powietrza zanieczyszczeń
pyłowo-gazowych, wytwarzanie odpadów górniczych,
powstawanie terenów zdegradowanych, przeobrażonych
działalnością górniczą i szkody powstałe w wyniku ruchu
zakładów górniczych.
Jednym ze sposobów mającym ograniczyć negatywny wpływ działalności przedsiębiorstw górniczych na
środowisko jest wdrażanie i utrzymanie funkcjonujących
systemów zarządzania środowiskowego. Kluczową rolę
w funkcjonowaniu systemów mają kompetencje pracowni-
68
PRZEGLĄD GÓRNICZY
ków oraz ich wiedza związana z oddziaływaniem zakładu na
środowisko. Pracownik odpowiednio przeszkolony i świadomy istnienia negatywnego wpływu działalności górniczej
na środowisko, będzie potrafił przyjąć właściwą postawę
i odpowiednio zareagować w miejscu pracy w momencie
pojawienia się zagrożeń środowiskowych. Celem przedstawionej pracy jest zaprezentowanie wyników badań na temat
wiedzy pracowników kopalń węgla kamiennego w obszarze
świadomości wpływu działalności górniczej na środowisko.
2. Źródła wiedzy dotyczące oddziaływania przedsiębiorstw górniczych na środowisko
Źródła wiedzy dotyczące oddziaływania przedsiębiorstw
górniczych na środowisko można podzielić na dwie grupy:
źródła wewnętrzne i zewnętrzne. Źródła wewnętrzne to obserwacje własne, pracownicy, przełożeni, szkolenia, dokumenty
wewnętrzne, analizy, raporty itp. W przypadku przedsiębiorstw posiadających wdrożony system zarządzania środowiskowego, źródłem informacji może być rejestr aspektów
środowiskowych. Do źródeł zewnętrznych można zaliczyć:
szkoły, uczelnie, telewizję, prasę, internet ze szczególnym
uwzględnieniem portali branżowych oraz stron internetowych
przedsiębiorstw górniczych.
Przedsiębiorstwa górnicze, decydując się na wdrożenie
i utrzymanie formalnego systemu zarządzania środowiskowego, zobowiązują się do utrzymywania zgodności z wymaganiami prawa w zakresie ochrony środowiska, zapobiegania
zanieczyszczeniom i ciągłego doskonalenia. Zapobieganie
zanieczyszczeniom to stosowanie procesów, praktyk, technik,
materiałów, wyrobów, usług lub energii w celu: uniknięcia,
ograniczenia lub nadzorowania powstawania, emisji lub
uwolnień wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń lub odpadów
w celu zmniejszenia negatywnych wpływów na środowisko
[2]. Ciągłe doskonalenie może być rozumiane jako systematyczne i powtarzalne działania mające na celu poprawę
efektów działań na rzecz środowiska. Wszystkie wymienione
wymagania są powiązane z procedurą identyfikacji aspektów środowiskowych i oceną ich wpływów na środowisko.
W normie ISO 14001 aspekt środowiskowy zdefiniowano
jako element działań organizacji, jej wyrobu lub jej usług,
który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem, natomiast przez wpływ na środowisko rozumie się każdą zmianę
w środowisku, zarówno niekorzystną, jak i korzystną, która
w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji [2]. Aspekt środowiskowy może
być kojarzony jako przyczyna wpływu na środowisko, a sam
wpływ jako skutek powstałej przyczyny. Przedsiębiorstwo
górnicze identyfikuje wymagania prawne i określa, jak te
wymagania stosują się do jej aspektów środowiskowych.
Zapobieganie zanieczyszczeniom planowane jest przez pryTablica 1. Oceny kryteriów środowiskowych
Table 1. Assessment of environmental criteria
zmat aspektów i ich negatywnych wpływów na środowisko,
natomiast efekty działań na rzecz środowiska mające zapewnić
ciągłe doskonalenie systemu sprowadzają się do ograniczenia
wpływów aspektów lub całkowitego ich wyeliminowania.
Kluczową rolę w systemie zarządzania środowiskowego
odgrywa właściwa identyfikacja i ocena aspektów środowiskowych. W wiodącym polskim przedsiębiorstwie górniczym
w procedurę identyfikacji aspektów i ocenę wpływów zaangażowanych jest ponad 30 osób, poczynając od kierowników oddziałów a kończąc na prezesie przedsiębiorstwa. Dodatkowo
po weryfikacji i zatwierdzeniu listy znaczących aspektów
środowiskowych, pracownicy powinni być poinformowani
przez kierowników oddziałów o finalnym kształcie listy.
Powyższe działania są zgodne z normą ISO 14001 wymagającą utrzymania procedury, której celem jest uświadomienie
pracownikom przedsiębiorstw górniczych m.in. [2]:
– znaczących aspektów środowiskowych i związanych
z nimi rzeczywistych lub potencjalnych wpływów ich pracy na środowisko oraz korzyści dla środowiska wynikające
z poprawy ich indywidualnego działania,
– ich zadań i odpowiedzialności w osiąganiu zgodności
z wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego,
– potencjalnych konsekwencji odstępstwa od ustalonych
procedur.
Bardzo dobrym zewnętrznym źródłem wiedzy na temat
oddziaływania przedsiębiorstw górniczych na środowisko
są ich strony internetowe. Można na nich znaleźć np. informacje na temat pozytywnych i negatywnych aspektów
środowiskowych, wykazy praktyk ekologicznych, broszury
dotyczące kierunków działań środowiskowych, raporty
o oddziaływaniu na środowisko.
3. Ocena zasobów wiedzy pracowników przedsiębiorstw
górniczych
Badania dotyczące identyfikacji i oceny wpływów
aspektów środowiskowych zostały przeprowadzone
w okresie 2012-2015 na grupie 50 pracowników kopalń
węgla kamiennego. Byli to przedstawiciele pięciu największych przedsiębiorstw górniczych w Polsce. Zadaniem każdego z ankietowanych pracowników było zidentyfikowanie
minimum 10 aspektów środowiskowych występujących
w jego miejscu pracy, a następnie przypisanie im wpływów
i ocen. Ocena dokonywana była ze względu na trzy następujące kryteria środowiskowe: częstotliwość występowania,
strata w środowisku oraz zasięg oddziaływania. Suma ocen
powyższych kryteriów stanowi podstawę do określenia ryzyka
środowiskowego poszczególnych aspektów i uznania ich za
znaczące lub nieznaczące [1]. Powiązanie oceny opisowej
poszczególnych aspektów środowiskowych z uwagi na
poszczególne kryteria środowiskowe z nadawaną im oceną
wartościową zawarto w tablicy 1.
Kryterium
Częstość występowania
Strata
w środowisku
2015
Zasięg oddziaływania
Ocena
dotychczas nie miało miejsca,
ale teoretycznie może wystąpić
stwierdzono pojedyncze przypadki
b. mała
oddziaływanie ograniczone do stanowisk pracy
1
mała
2
występuje rzadko
średnia
występuje często lub regularnie
duża
występuje stale
b. duża
oddziaływanie ograniczone do terenów przedsiębiorstwa
oddziaływanie wykraczające poza granice przedsiębiorstwa
(sąsiadujące obszary)
oddziaływanie obejmujące swoim zasięgiem sąsiadujące gminy
i powiaty
oddziaływanie wykraczające poza województwo
Źródło: opracowanie własne
3
4
5
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Zaproponowane kryteria środowiskowe zostały opracowane na podstawie wytycznych zawartych w normie ISO 14004
[3]. Po dokonaniu oceny ankietowani pracownicy ustalali
aspekty, które uważali za znaczące ze względu na sumę ocen
kryteriów środowiskowych. Każdy z ankietowanych pracowników po dokonaniu oceny zgodnie ze swoją wiedzą ustalił
przedziały łącznych ocen wyznaczających określone ryzyko
środowiskowe. Co piąty ankietowany zidentyfikował minimalną liczbę aspektów, która wynosiła 10, 70 % ankietowanych zidentyfikowała mniej niż 15 aspektów, natomiast 30 %
15 aspektów i więcej. Trzy osoby zidentyfikowały powyżej
20 aspektów środowiskowych. Rozkład liczby zidentyfikowanych aspektów do ilości ankiet przedstawia rysunek 1.
W kilku ankietach pracownicy niezbyt jasno powiązali aspekty
środowiskowe z wpływami, co budzi pewne wątpliwości przy
ich interpretacji.
Sztandarowym przykładem są szkody górnicze, które uważane są przez pracowników za aspekt środowiskowy. Wynika
to z faktu, iż zjawisko to jest tematem często poruszanym
w mediach. Zgodnie z wytycznymi normy ISO 14001 i 14004
aspekt środowiskowy powinien być rozumiany jako przyczyna, a wpływ jako skutek oddziaływania środowiskowego.
Szkody górnicze w myśl tej reguły należy traktować jako
wpływ na środowisko. Aspektów szkód górniczych należy
doszukiwać się w samej działalności kopalni i zagrożeniach,
które w związku z nią występują. Aspektem może być zatem
eksploatacja węgla kamiennego z zawałem stropu lub różnego
rodzaju wybuchy, tąpnięcia, które bezpośrednio lub pośrednio
wpływają na deformacje terenu.
Inną grupą zidentyfikowanych aspektów, mogących budzić
pewne kontrowersje przy ich interpretacji, może być grupa
aspektów związana z gospodarką odpadami. Nazewnictwo
w tej grupie aspektów w kilku ankietach było mocno uproszczone. Większość ankietowanych pracowników podzieliło
odpady na: odpady wydobywcze, odpady niebezpieczne oraz
odpady pozostałe (inne niż wydobywcze i niebezpieczne).
Skutkiem powyższego podziału była zróżnicowana ocena
wpływów wyznaczonych aspektów. Wspomniane uproszczenia polegały na wymienieniu tylko jednej grupy odpadów,
której przypisywano oceny zbiorcze. Na przeciwnym biegunie
znalazły się ankiety, w których dokonano specjalistycznego
podziału odpadów m.in. na: mineralne oleje i ciecze stosowane
jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła, opakowania z tworzyw sztucznych, opakowania zawierające pozostałości sub-
stancji niebezpiecznych lub nimi zanieczyszczone, sorbenty,
materiały filtracyjne, tkaniny do wycierania i ubrania ochronne
zanieczyszczone substancjami niebezpiecznymi, baterie
i akumulatory ołowiowe, baterie i akumulatory niklowo-kadmowe, baterie alkaliczne, odpady betonu i gruzu, drewno
odpadowe, odpadowa papa.
Po dokonaniu oceny ankietowani pracownicy ustalali
aspekty, które uważali za znaczące. Podczas badania zidentyfikowano ponad 100 aspektów wraz z ich wpływami na
środowisko. Łącznie wprowadzono do bazy danych około 700
rekordów. Najczęściej przytaczanym aspektem środowiskowym była emisja hałasu, którą wskazało 90 % ankietowanych.
Osiadanie i deformacje terenu spowodowane eksploatacją
węgla kamiennego wskazało 80 %, zanieczyszczenie atmosfery pyłami 78 %, a zużycie energii elektrycznej – 76 %
ankietowanych pracowników. Tablica 2 przedstawia listę 25
najczęściej wskazywanych aspektów środowiskowych.
Wśród wymienionych aspektów znalazły się trzy aspekty
pozytywne: rekultywacja terenów zdegradowanych, ograniczenie i usuwanie szkód górniczych oraz odzysk odpadów
wydobywczych. Aspekty pozytywne to aspekty, które niwelują negatywne oddziaływanie na środowisko lub przywracają
środowisku walory użytkowe.
Podstawowe źródła emisji hałasu, jakie wskazywali ankietowani, to maszyny i urządzenia wyciągowe, wentylatory
służące do przewietrzania podziemnych wyrobisk oraz urządzenia mechaniczne w bezpośrednim otoczeniu stanowisk
pracy. 73 % ankietowanych uważa, że hałas wynikający
z funkcjonowania kopalni węgla kamiennego występuje
regularnie lub stale. W pozostałej grupie znajdują się osoby,
które uważają, iż hałas występuje rzadko lub stwierdza się
pojedyncze przypadki. Prawdopodobnie do tej grupy należą
osoby pracujące w biurach, które odizolowane są od źródeł
hałasu. Wśród ankietowanych wymieniających hałas jako
aspekt środowiskowy 55 % uważa, że ma on negatywny
wpływ nie tylko na ludzi, ale również na zwierzęta żyjące
w pobliżu zakładu górniczego. Pozostała grupa wskazuje
zdrowie pracowników i społeczności lokalnych jako główny
wpływ oddziaływania hałasu.
Pracownicy, którzy wskazali osiadanie i deformacje
terenu jako skutek eksploatacji węgla kamiennego bardzo
wysoko ocenili również ryzyko środowiskowe tego aspektu.
83 % ankietowanych uważa, że osiadanie i deformacja terenu występują regularnie lub stale. Prawdopodobnie ocenie
Rys. 1. Liczba zidentyfikowanych aspektów w przeprowadzonych ankietach
Źródło: opracowanie własne
Fig. 1. Number of identified aspects in surveys
69
70
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 2. Aspekty środowiskowe i ich wpływy
Table 2. Environmental aspects and their impacts
Lp.
Aspekt
Wpływ
Odpowiedzi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Emisja hałasu
Eksploatacja węgla kamiennego
Emisja pyłów
Zużycie energii elektrycznej
Odpady wydobywcze
Zrzut zasolonych wód
Odpady pozostałe
Eksploatacja węgla kamiennego
Odpady niebezpieczne
Ścieki
Pobór wody
Odwadnianie górotworu
Emisja gazów
Emisja spalin
Substancje promieniotwórcze
Emisja metanu
Pole elektromagnetyczne
Zużycie drewna
Pożary
Rekultywacja terenów zdegradowanych
Emisja metanu
Eksploatacja węgla kamiennego
Rozbudowa kopalni
Ograniczenie i usuwanie szkód górniczych
Odzysk odpadów wydobywczych
Zmiana klimatu akustycznego
Osiadanie i deformacja terenu
Zanieczyszczenie atmosfery pyłami
Zużycie nieodnawialnych źródeł energii
Obciążenie środowiska odpadami wydobywczymi
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych
Obciążenie środowiska odpadami
Zmniejszenie zasobów węgla kamiennego
Obciążenie środowiska odpadami niebezpiecznymi
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych
Zubożenie zasobów wodnych środowiska
Zakłócenie bilansu wodnego
Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego
Zanieczyszczenie powietrza w wyniku emisji spalin
Skażenie środowiska substancjami promieniotwórczymi
Efekt cieplarniany
Szkodliwy wpływ na zdrowie pracowników
Uszczuplenie zasobów naturalnych – lasy
Zanieczyszczenia atmosfery
Przywrócenie terenom zdegradowanym wartości użytkowych
Zanieczyszczenie atmosfery
Zmiana stosunków wodnych
Zmiany w krajobrazie i środowisku
Zapobieganie szkodom górniczym
Ograniczenie zanieczyszczenia środowiska
45
40
39
38
36
32
30
29
29
28
28
22
19
18
16
16
15
14
14
14
14
13
10
10
10
Źródło: opracowanie własne
Tablica 3. Ocena ryzyka środowiskowego poszczególnych aspektów
Table 3. Assessment of environmental risk
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Aspekt
Eksploatacja węgla kamiennego
Eksploatacja węgla kamiennego
Zrzut zasolonych wód
Eksploatacja węgla kamiennego
Emisja gazów
Emisja spalin
Pobór wody
Zużycie energii elektrycznej
Emisja metanu
Ścieki
Emisja gazów
Odpady wydobywcze
Odwadnianie górotworu
Magazynowanie i sprzedaż węgla
Emisja pyłów
Transport, zużycie paliw
Emisja metanu
Zużycie drewna
Odpady pozostałe
Odpady niebezpieczne
Rozbudowa kopalni
Pożary
Emisja hałasu
Substancje promieniotwórcze
Pole elektromagnetyczne
Źródło: opracowanie własne
Wpływ
Zmiana stosunków wodnych
Zmniejszenie zasobów węgla kamiennego
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych
Osiadanie i deformacja terenu
Efekt cieplarniany
Zanieczyszczenie powietrza w wyniku emisji spalin
Zubożenie zasobów wodnych środowiska
Zużycie nieodnawialnych źródeł energii
Efekt cieplarniany – metan
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych
Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego
Obciążenie środowiska odpadami wydobywczymi
Zakłócenie bilansu wodnego
Zanieczyszczenie środowiska
Zanieczyszczenie atmosfery pyłami
Zużycie zasobów nieodnawialnych
Zanieczyszczenie atmosfery
Uszczuplenie zasobów naturalnych – lasy
Obciążenie środowiska odpadami
Obciążenie środowiska odpadami niebezpiecznymi
Zmiany w krajobrazie i środowisku
Zanieczyszczenia atmosfery
Zmiana klimatu akustycznego
Skażenie środowiska substancjami promieniotwórczymi
Szkodliwy wpływ na zdrowie pracowników
Częstotliwość
występowania
4,5
4,8
3,8
4,1
4,3
4,3
4,3
4,6
4,1
3,7
3,9
4,2
4,0
4,3
3,9
3,6
3,6
3,5
3,7
2,7
2,4
1,8
3,8
1,4
3,1
Strata/
zysk
4,3
4,0
3,7
3,8
3,5
3,3
3,3
3,2
2,8
3,4
2,8
3,3
3,2
3,1
2,6
2,5
2,6
3,0
2,7
3,5
3,4
3,6
2,1
3,2
1,5
Zasięg
Suma
3,7
3,6
4,2
3,5
3,5
3,4
3,4
3,0
3,8
3,5
3,7
2,8
3,1
2,7
3,4
3,6
3,4
2,7
2,6
2,6
2,9
3,1
2,4
2,5
1,7
12,5
12,3
11,6
11,4
11,3
11,0
11,0
10,8
10,6
10,5
10,4
10,3
10,3
10,1
10,0
9,8
9,6
9,2
9,0
8,8
8,7
8,5
8,3
7,1
6,3
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
poddali aspekt środowiskowy, a nie jego wpływ, gdyż o ile
eksploatacja może być prowadzona z dużą częstością, o tyle
deformacje terenu występują znacznie rzadziej. W przypadku
omawianego aspektu ankietowani prawidłowo ocenili jego
skalę wpływu, gdyż 95 % uważa, iż oddziaływanie wykracza
poza obszar zakładu górniczego.
Według ankietowanych pracowników najbardziej znaczące aspekty środowiskowe to aspekty związane z eksploatacją
węgla kamiennego wpływające na: zmianę stosunków wodnych – ocena 12,5, zmniejszenie zasobów węgla kamiennego
– ocena 12,3 oraz osiadanie i deformacje terenu – 11,6. Bardzo
wysoko został oceniony również aspekt: zrzut zasolonych
wód wpływający na zanieczyszczenie wód powierzchniowych – ocena 11,6. W tablicy 3 przedstawiono oceny ryzyka
środowiskowego 25 znaczących aspektów środowiskowych.
4. Podsumowanie
Pomimo iż wymienione aspekty środowiskowe występują
we wszystkich kopalniach węgla kamiennego, to ocena ich
wpływów z uwagi na zmienne otoczenie może być różna.
Wynika to z faktu, iż zakłady mogą posiadać różne warunki
geologiczno-górnicze, a tym samym zmienny stopień dotkliwości wynikający z występujących zagrożeń naturalnych.
Niemniej jednak w przypadku typowych aspektów, oceny
ich wpływów na środowisko dokonywane poprzez pryzmat
takich kryteriów, jak: częstość występowania, strata w środowisku i zasięg oddziaływania, powinny być na zbliżonym
poziomie. Analizując ankiety pracowników przedsiębiorstw
górniczych można stwierdzić, iż większość ankietowanych
jest świadoma występujących zagrożeń środowiskowych
związanych z działalnością zakładu. Ankietowani poprawnie
zidentyfikowali aspekty i przypisali do nich odpowiednie
wpływy na środowisko. Aspekty uważane przez ankietowanych za znaczące i charakteryzujące się wysoką oceną ryzyka
71
środowiskowego to aspekty, za które przedsiębiorstwa płacą
wysokie opłaty ekologiczne, jak również ponoszą koszty
w postaci szkód górniczych.
Świadomość pracowników dotycząca oddziaływań
środowiskowych przedsiębiorstw górniczych jest coraz
większa. Wynika to m.in. z faktu wdrożenia i utrzymywania
dobrze funkcjonujących systemów zarządzania środowiskowego, w których znalazły się procedury angażujące
pracowników w proces identyfikacji i oceny aspektów środowiskowych. Istotne są również szkolenia pracowników
wynikające z utrzymywania wspomnianych systemów.
W niektórych przedsiębiorstwach po aktualizacji rejestru
aspektów środowiskowych praktykowane jest wprowadzenie informacji zwrotnej na temat zagrożeń wynikających
z oddziaływania zidentyfikowanych aspektów środowiskowych. Informacja ta dociera do komórek oddziałowych, a tym
samym do pracowników pełniących tam swoje obowiązki.
Publikację artykułu sfinansowano z pracy statutowej
AGH nr umowy 11.11.100.693
Literatura
1.
2.
3.
Ogrodnik R.: Identyfikacja aspektów środowiskowych jako podstawa
opracowania systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie górniczym. Komputerowo zintegrowane zarządzanie. Oficyna
Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole
2011.
PN-EN ISO 14 001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego.
Wymagania i wytyczne stosowania, PKN, Warszawa, 2005.
PN-ISO 14004:2010 Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne
wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających, PKN,
Warszawa, 2010.
72
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 658.1/.5:005.336.4:622.333
Znaczenie kapitału intelektualnego w tworzeniu modelu
biznesowego współczesnego przedsiębiorstwa górniczego
Importance of intellectual capital in the development of a business model
of modern mining company
mgr inż. Marta Podobińska-Staniec*)
prof. dr hab. inż. Roman Magda*)
Treść: Opracowanie prezentuje rozważania nad budową modelu biznesowego w oparciu o posiadane przez przedsiębiorstwo unikatowe
zasoby, którymi są elementy kapitału intelektualnego. Ukazując powiązania w postaci takich samych kluczowych czynników
autorzy zwracają uwagę na wagę aktywów niematerialnych oraz możliwości, jakie dają badania nad tym zasobem
Abstract: This paper presents considerations on the development of a business model on the basis of unique resources owned by the
company. The resources are elements of the intellectual capital. Having demonstrated the relationships in the form of similair
key factors, the authors pay attention to the importance of intangible assets and the opportunities resulting from research on
the resources.
Słowa kluczowe:
model biznesowy, kapitał intelektualny, tworzenie wartości
Key words:
business model, intellectual capital, creation of value
1. Wprowadzenie
Dynamiczny wzrost konkurencyjności zarówno przedsiębiorstw, jak i oferowanych produktów czy usług pociąga za
sobą konieczność kreowania koncepcji biznesu. W tym ujęciu
warto rozważać tworzenie modeli biznesowych w oparciu
o te zasoby, które pozwalają przedsiębiorstwu szczycić się
innowacyjnością, większą wartością czy także wzrostem
konkurencyjności, jakimi niejednokrotnie są aktywa niematerialne rozumiane także jako kapitał intelektualny. Dobrze
dopasowany model biznesowy do posiadanych zasobów
niematerialnych jest ważnym krokiem dla lepszego jutra organizacji. Pozwoli on przedsiębiorstwu skupić uwagę na tym
co posiada najlepszego, na tym co powoduje, że może stać
się lepszym od konkurentów a przede wszystkim w sposób
optymalny wpływać na wzrost wartości.
2. Model biznesowy współczesnego przedsiębiorstwa
Tworzenie wartości przedsiębiorstwa jest elementem
wspólnym dla wielu obszarów działalności przedsiębiorstwa.
*) AGH w Krakowie
To w jaki sposób będzie zarządzane rzutować będzie właśnie
na to, czy wartość będzie wzrastała, czy będzie zatrzymywana
w przedsiębiorstwie, czy też przedsiębiorstwo pozwoli na jej
stratę. Te bardzo skrótowo zawarte cele, jakie dzisiejsza organizacja powinna mieć cały czas na uwadze, sprowadzają się
do rozważań o modelach biznesowych jakie są opracowywane
dla lepszego funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Modele biznesowe na przestrzeni lat doczekały się wielu
definicji, różne podejścia przedstawiają także uczeni zajmujący się tą problematyką. Dla przykładu można podać definicję
zaproponowaną przez Timmers w 1998, która uważa za model
biznesowy – architekturę przepływu produktu, usługi oraz
informacji, włącznie z opisem różnych aktorów biznesowych
(ang. business actors) oraz ich ról, opis dotyczący potencjalnych korzyści różnych aktorów biznesowych; opis źródeł
dochodów (ang. revenues) [14]. Warto także zwrócić uwagę
na jedną z koncepcji zaproponowaną przez A. Osterwald
prezentującą model biznesowy za pomocą dziewięciu bloków
(rys. 1). Każdy z nich określa jeden z czterech kluczowych
obszarów, tj.: tworzoną wartość, sposób jej tworzenia oraz
dostarczania, a także przepływy finansowe związane z tymi
procesami.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
73
Rys. 1. Kanwa modelu biznesoweg
Fig. 1. Base for the business model
Źródło: [8]
Analizując literaturę dotyczącą modeli biznesowych
zauważa się, że termin ten jest powszechnie używany, lecz
jego rozumienie jest niejednokrotnie niejednoznaczne.
Stąd konieczne jest zaprezentowanie kolejnego z podejść
do budowy oraz definiowania tego modelu, które opracowywał K. Obłój [6]. Traktując model biznesu, jako totalną
koncepcję działania firmy stwierdził, że można definiować
go różnie, ale musi on odpowiadać na trzy podstawowe pytania, związane z przewagą konkurencyjną: co firma będzie
robić, jakie są jej podstawowe zasoby i kompetencje, w jaki
sposób zasoby i kompetencje są skonfigurowane w praktyce
codziennego działania?
W kontekście tak postawionych pytań K. Obłój definiuje
model biznesu jako połączenie koncepcji strategicznej firmy
i technologii jej praktycznej realizacji, rozumianej jako budowa łańcucha wartości pozwalającego na skuteczną eksploatację oraz odnowę zasobów i umiejętności [6]. W związku
z tak rozumianym modelem biznesowym warto zwrócić
uwagę na rolę wartości oraz kapitału intelektualnego, które
to nierozerwalnie łączą się z opracowywaniem oraz realizowaniem założeń firmy.
3. Kapitał intelektualny z punktu widzenia tworzenia
wartości
Informacja o zasobach przedsiębiorstwa pozwala określić
jakimi czynnikami dysponuje przedsiębiorstwo w określonym czasie, a co za tym idzie pozwala także określić, które
konkretne zasoby wpływają na wzrost wartości. Ponieważ
wartość jest kategorią niejednoznaczną oraz opartą na różnych teoriach dla potrzeb niniejszego opracowania skupiono
się jedynie na wartości ekonomicznej. Również w jej przypadku w literaturze nie występuje jednoznaczność definicji
lecz zauważalna staje się jej wielopłaszczyznowość. Do
wartości ekonomicznej można podejść w sposób następujący – rozpatrując ją jako oparty na analizie rynku osąd osoby
przeprowadzony w stosunku do każdego składnika zasobów
zaangażowanych w kierowaną przez nią działalność gospodarczą, to jest np.: rzeczy, systemów, praw i instrumentów
finansowych, koncepcji różnych biznesowych rozwiązań,
wiedzy, sposobów organizacji działań operacyjnych, różnych
koncepcji zarządczych, rozwiązań metodycznych, relacji
z klientami i wielu innych szeroko rozumianych zasobów
gospodarczych, co do możliwości uznania danego składnika
za źródło generowania korzyści ekonomicznych [4]. Także
sama rachunkowość określana jako: proces identyfikacji,
pomiaru i przekazywania informacji, które są potencjalnie
użyteczne do podejmowania decyzji gospodarczych [7], ale
także jako: uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system
informacyjno-kontrolny, zdeterminowany metodą bilansową
[2] czy jako: działalność usługowa, która dostarcza informacji
o indywidualnej jednostce gospodarczej [3] nie rozwiązuje
dylematu, jak z ową wartością sobie poradzić, w oparciu
o zasoby przedsiębiorstwa, aby tą wartość pomnażać.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na komponenty
stanowiące kapitał intelektualny przedsiębiorstwa. Mowa tutaj
o stanowiącym ten zasób kapitale ludzkim, a w szczególności
o umiejętnościach, doświadczeniu oraz wiedzy pracowników
oraz także o kapitale stanowiącym wsparcie dla pracowników,
którym jest kapitał strukturalny budowany przez programy,
procedury, standardy, bazy klientów, relacje, patenty, bazy
danych, znaki towarowe, szeroko pojęte know-how.
4. Miejsce kapitału intelektualnego w tworzeniu modelu
biznesowego przedsiębiorstwa górniczego
Budowana za pomocą modelu biznesowego strategia to
zbiór konkurencyjnych działań i odpowiedniego podejścia
do biznesów, które wykorzystuje się w celu osiągnięcia
satysfakcji interesariuszy i klientów. Definiowana jest dla
zasobów przynoszących organizacji względnie trwałe sukcesy,
wyrażane jej przewagą konkurencyjną. Kluczowe znaczenie
ma tu satysfakcja klientów, gdyż od niej zależy spełnienie
oczekiwań udziałowców [9].
Prowadząc rozważania nad pomnażaniem kapitału intelektualnego a dosłowniej jego składowych z budową modeli
biznesowych warto zauważyć stanowisko prezentowane
przez A. Sliwotzky, D. Morrison i B. Andelman. Według
nich pojmowanie modelu jest intuicyjne jednakże udaje się
wyznaczyć przez bardzo konkretne, nazywane kluczowymi,
strategiczne wymiary; są nimi: wybór klientów, przechwytywanie wartości, zróżnicowanie (kontrola strategiczna) oraz
zakres działania [11].
W tych elementach, a w szczególności w wyborach klientów oraz zróżnicowaniu, możemy doszukać się efektów jakie
powstać mogą właśnie z aktywów intelektualnych przedsiębiorstwa, z ich systemów sprzedażowych, działań marketingowych czy po prostu innowacyjnego podejścia do klienta
oraz produktu. Zróżnicowanie jest bezsprzecznie związane
z wykorzystaniem tych „wyższych” zasobów przedsiębiorstwa.
Model biznesowy przedsiębiorstwa można traktować
także jako jeden z dwóch (obok otoczenia) bezpośrednich
czynników (determinant) wpływających na efektywność
przedsiębiorstwa. Takie podejście prezentują A. Afuah i Ch.
Tucci [1]. Podkreślają przy tym, że na te determinanty z kolei
oddziałuje tzw. czynnik zmiany, który pośrednio, ale znacząco
wpływa na efektywność przedsiębiorstwa. Związki modelu
biznesowego z efektywnością ekonomiczną znajdują wyraz
w sformułowaniu jego definicji. Wyraża się ona w sposób
następujący: model biznesowy to przyjęta przez organizację metoda powiększania i wykorzystania zasobów, w celu
przedstawienia klientom oferty produktów i usług, której
wartość przewyższa ofertę konkurencji i która jednocześnie
zapewnia firmie dochodowość. Model taki szczegółowo określa plan zarabiania pieniędzy zarówno w chwili obecnej, jak
i w długim okresie oraz czynniki warunkujące utrzymanie
przez przedsiębiorstwo trwałej przewagi konkurencyjnej.
74
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 2. Komponenty modelu biznesu
Fig. 2. Components of the business model
Źródło: [10]
Oznacza to osiąganie (w dłuższym czasie) rezultatów lepszych
niż wyniki konkurencji [1].
Przytaczając tak zdefiniowany model biznesowy widoczne jest powiązanie z kapitałem intelektualnym, który ma za
zadanie wyróżniać przedsiębiorstwo na tle konkurencji oraz
czynić je bardziej efektywnym. Doszukując się także elementów kapitału intelektualnego można przytoczyć przykładowo
scharakteryzowany model biznesowy, np. zaproponowany
przez S. Shafer, H. Smith, J. Lindner, którego komponenty
przedstawiono na rysunku 2. Widoczne w nim elementy takie
jak zdolności, kompetencje, marka, zasoby, procesy, informacje, relacje to nic innego jak wprost aktywa niematerialne
przedsiębiorstwa. Rzeczą naturalną jest na tych elementach
opierać działanie firmy w celu dobrej realizacji działalności
czy także ekspansji rynku. Dobrze widoczne może być na
przykładzie przedsiębiorstwa branży energetycznej, dla których nowe technologie, nowe mechanizmy motywowania oraz
wynagradzania pracowników, jak i handel mogą wyznaczać
kierunki definiowania modelu. To właśnie odpowiedź na
pytania: co będziemy robić? Przy pomocy jakich zasobów,
jakich kompetencji oraz jak to wszystko będzie poukładane
aby dobrze „zagrało”? zawarta jest w tym, co przedsiębiorstwo
może nazwać swoją ukrytą bronią, niewycenionym dobrem
– w kapitale intelektualnym.
Aby dobrze umieć odnieść komponenty aktywów niematerialnych można posłużyć się schematem opisującym
poszczególne kategorie omawianego kapitału by móc dostrzec
jakim zasobem niematerialnym dysponuje przedsiębiorstwo
i że to między innymi na nim budowana jest przewaga konkurencyjna (tabl. 1).
Uważa się za trudne budowanie realnych, dobrze sprecyzowanych modeli biznesowych dla branży przemysłu wydobywczego węgla kamiennego w naszym kraju. Przedsiębiorstwa
wydobywcze borykają się z niską efektywnością wynikającą
z faktu nieprzekładającej się liczby pracowników do wytwarzanego produktu. Model biznesowy dotychczas kreowany
był na takich wartościach jak zasobność złoża, jakość węgla,
konsolidacja czy też umocnienie pozycji na europejskim rynku
węgla. Zarówno prezentowane modele biznesowe, jakie na
swoich stronach przedstawiają czołowi producenci węgla
kamiennego w Polsce, jak i teoretycznie sugerowane przez
analityków, powinny opierać się na pracownikach, wykorzystywanej technologii oraz innowacyjności i inwestycjach.
Przedsiębiorstwo górnicze bezspornie posiada takie zasoby niematerialne, na których oprzeć może zarówno swą misję,
cele strategiczne, jak i model biznesowy, według którego
będzie funkcjonować. Mówiąc o tym zasobie na uwadze
należy mieć: doświadczonych, kompetentnych pracowników,
wypracowaną markę, lojalnych klientów, długoterminowe
kontrakty, patenty, wykorzystywaną technologię, troskę
o relacje z dostawcami materiałów do wykonywania pracy czy
także odbiorców produktów finalnych. Niejednokrotnie zapo-
Tablica 2. Klasyfikacja kapitału intelektualnego
Table 2. Classification of the intellectual capital
Kapitał intelektualny= ∑ aktywów niematerialnych opartych na wiedzy
Aktywa nieidentyfikowalne
Aktywa identyfikowalne
Aktywa posiadające oddzielny byt ekonomiczny Aktywa nieposiadające oddzielnego
(w tym własność intelektualna)
bytu ekonomicznego
marki (znaki towarowe)
kapitał ludzki
prace B+R
relacje z klientami
patenty
kultura organizacyjna
kontrakty
przywództwo
prace autorskie
reputacja
bazy danych (listy klientów)
relacje z partnerami biznesowymi
pozostałe (struktury, procedury)
Źródło: [13]
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
mina się także o wnioskach racjonalizatorskich, pomysłach
czy sugestiach pracowników, a w nich także odnaleźć można
potencjał, drogowskaz do wprowadzania zmian. Analizując
tradycje górnicze, dokumentację, skrupulatnie przygotowane
procedury wykonywania poszczególnych robót górniczych
nie można oprzeć się poczuciu, że kapitał intelektualny
jest w naszych kopalniach na wysokim poziomie. Jednakże
teoretyczna wiedza o tym zasobie nie jest wystarczająca aby
cokolwiek zmienić, aby można było trafnie formułować model
biznesowy. Potrzebny jest do tego system zarządzania tym
kapitałem, który umożliwi wyodrębnienie tych elementów,
które w największym stopniu wpływają na zysk przedsiębiorstwa, jego renomę oraz rozwój. Monitorowanie składowych
kapitału intelektualnego jest pewnego rodzaju mapą po
przedsiębiorstwie. Ukazać może miejsca akumulacji aktywów
niematerialnych oraz miejsca ich niewytaczającego poziomu.
Ważna w analizie długofalowej jest fluktuacja wskaźników
pokazująca tendencje pracowników do osobistego rozwoju,
do chęci uczestnictwa w doskonaleniu miejsca pracy, czy do
chęci brania czynnego udziału w projektach badawczo-rozwojowych. Realizację tak postawionych zadań umożliwić
może dobrze zdefiniowany system zarządzania kapitałem
intelektualnym.
Istnieje wiele gotowych narzędzi wyceniających kapitał
intelektualny, zajmują się tą działalnością firmy prawnicze
lub doradcze jednakże gotowy szablon wskaźników czy też
miar nie odda w sposób całościowy specyfiki przedsiębiorstwa
górniczego. Istotnie jest więc opracowanie specjalistycznego narzędzia, które umożliwi pomiar, monitorowanie oraz
kontrolę wcześniej zdefiniowanych elementów kapitału
intelektualnego, a w następstwie pozwoli na dokonanie
analizy umożliwiającej wprowadzanie działań naprawczych.
Wszystko to po to, aby przedsiębiorstwo zdawało sobie sprawę ze swoich mocnych oraz słabych stron w odniesieniu do
aktywów niematerialnych.
Aby model biznesowy był kompletny musi dobrze odzwierciedlać całe przedsiębiorstwo, tak samo jest w przypadku
75
kapitału intelektualnego, jeśli chcemy mieć pełen jego obraz
informacja musi płynąc ze wszystkich jego komórek, mowa
tutaj o biurach zarządu, poszczególnych kopalniach oraz
spółkach zależnych wchodzących w skład przedsiębiorstwa
górniczego. Kalkowanie przedsiębiorstwa w celu uzyskania
rzetelnej informacji o miejscu powstania kapitału intelektualnego ułatwić może w myśl strategicznej karty wyników
(balanced scorecard) podział na płaszczyzny: finansową,
badań i rozwoju, produkcji, zasobów ludzkich oraz sprzedaży
i marketingu.
W przypadku polskich spółek węglowych tak zaproponowane płaszczyzny umożliwiają dopasowanie odpowiednich
działów, komórek organizacyjnych, które posiadają szczegółowe informacje o posiadanych zasobach oraz wprost są
powołane po to aby te zasoby pomnażać. Przykładowy schemat powiązania wyżej wymienionych płaszczyzn, elementów
kapitału intelektualnego oraz odpowiadającym ich elementów
modelu biznesowego zaprezentowano w tablicy 2.
Przedstawione powyżej w sposób bardzo ogólny założenia
do budowy modelu zarządzania kapitałem intelektualnym
w spółce węglowej stanowią jedynie zarysowanie zadań
jakie są realizowane w pracy doktorskiej prowadzonej na
Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii w Katedrze Ekonomik
i Zarządzania w Przemyśle.
5. Podsumowanie
Obecnie prezentowane podejście do kapitału intelektualnego w tym poszukiwanie narzędzi do pomiaru, monitorowania
czy ogólnie mówiąc zarządzania tym zasobem jest zbieżne
z działaniami jakie należy przeprowadzić przy budowie
modelu biznesowego. Nakierowywanie przedsiębiorstwa
w stronę podnoszenia wartości powinno odbywać się poprzez
wykorzystanie tego co przedsiębiorstwo ma najlepsze, czyli
swoje zasoby intelektualne, unikatowe technologie czy innowacyjność. Takie działania są spójne zarówno z działaniami
Tablica 3. Powiązanie elementów kapitału intelektualnego z odpowiadającymi elementami modelu biznesowego
Table 3. Relations between the elements of intellectual capital and the corresponding elements of the business
model
Płaszczyzny:
Finansowa
Badań i rozwoju
•
•
•
•
Produkcji
Zasobów
ludzkich
Sprzedaży i
marketingu
Źródło: opracowanie własne
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Przykładowe elementy kapitału
intelektualnego:
dochody z kapitału intelektualnego.
działania na rzecz transferu wiedzy,
przepływu informacji, innowacyjnych
praktyk;
działania na rzecz; usprawnień i
rozwoju;
realizacja projektów naukowobadawczych.
patenty;
licencje;
znaki handlowe;
know-how produkcyjny;
nowoczesne wyposażenie;
procesy i techniki pracy.
wykształcenie;
wiedza;
umiejętności;
doświadczenie;
rozwój pracowników.
bazy danych;
listy klientów;
kontrakty długoterminowe;
działania na rzecz poprawy relacji z
klientami
Przykładowe elementy modelu
biznesowego:
• zysk
• zróżnicowanie
• rozwój
•
•
•
•
przepływy informacyjne
przepływy produktów
technologia
reputacja
• zdolności
• kompetencje
•
•
•
•
kanały dystrybucji
dostawcy
informacja o klientach
relacje z klientami
76
PRZEGLĄD GÓRNICZY
podejmowanymi przez przedsiębiorstwa stawiającymi na
zrównoważony rozwój, dbającymi o środowisko naturalne,
środowisko społeczne współistniejące w danym obszarze
geograficznym, jak i poprzez wspieranie inicjatyw pracowniczych z szeroko podnoszoną obecnie gospodarką opartą na
wiedzy. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby przy opracowywaniu
modeli biznesowych zwrócić szczególną uwagę na kapitał
intelektualny, niniejszy artykuł wykazał wiele zbieżnych
elementów, natomiast warto podkreślić unikatowość oraz
możliwość wzrostu wartości właśnie dzięki temu cennemu
zasobowi. Dla samego przedsiębiorstwa takie podejście będzie
miało także inny pozytywny wymiar – wpisanie w realizowaną strategię wzrost wartości elementów niematerialnych
umożliwi w dłuższej perspektywie dokonać pomiaru tego
co jest trudno mierzalne. Informacje w ten sposób zebrane
umożliwią zarządzanie aktywami niematerialnymi, aby trafniej je pomnażać oraz czerpać z nich jak największe zyski
równocześnie doskonaląc przedsiębiorstwo oraz wypełniając
jego strategiczne cele.
Praca wykonana w ramach badań statutowych – umowa
nr: 11.11.100.693
Literatura:
1. Afuah A., Tucci Ch.: Biznes internetowy. Strategie i modele. Oficyna
ekonomiczna, Kraków 2003, s. 19.
2015
2. Burzym E.: Rachunkowość przedsiębiorstw i instytucji. PWE, Warszawa
1980, s. 13.
3. Ferris A.M., Świderska G.K.: Rachunkowość. SGH, Warszawa 1994,
s. 10.
4. Karmańska A.: Wartość ekonomiczna w systemie informacyjnym
rachunkowości finansowej. Difin, Warszawa 2009.
5. Miles R.C.: Basic Business Appraisal. John Wiley&Sons, New York
1984, s. 15; Zarzecki D.: Metody wyceny przedsiębiorstw. FRR w
Polsce, Warszawa 1999, s. 21; Słownik języka polskiego. PWN,
Warszawa 1981, s. 660; za Karmańska A.: Wartość ekonomiczna w
systemie informacyjnym rachunkowości finansowej. Difin, Warszawa
2009, s. 10.
6. Obłój K.: Tworzywo skutecznych strategii. PWE, Warszawa 2002, s.
97.
7. Olchowicz: Podstawy rachunkowości. Difin, Warszawa 2004, s. 14.
8. O s t e r w a l d e r A , P i g n e u r Y . : Tw o r z e n i e m o d e l i b i z n e s o wych. Podręcznik wizjonera, 2012.
9. Rokita J.: Zarządzanie Strategiczne. Tworzenie i utrzymywanie przewagi
konkurencyjnej. PWE, Warszawa 2005, s. 26÷27.
10. Shafer S., Smith H., Lindner J.: The Power of Business Models.
„Business Horizons” 2005, Vol. 48, s. 202.
11. Slywotzky A., Morrison D., Andelman B.: Strefa zysku. Strategiczne
modele działalności. PWE, Warszawa 2000, s. 26.
12. Ujwary-Gil A.: Modele biznesowe a kapitał intelektualny przedsiębiorstwa. Marketing i Rynek 5/2014 s. 648÷653.
13. Urbanek G.: Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa,
Warszawa 2008.
14. Zott C., Amit R., Massa L.: The Business Model: Recent Developments
and Future Research, „Journal of Management” Vol 37, 2011.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
77
UKD 347.731:336.763.3:336.78
Obligacje zamienne na surowce – aspekt prawny
Legal aspects of raw materials convertible bonds
Dr inż. Robert ranosz*)
Sebastian Rożek**)
Treść: Artykuł został poświęcony obligacjom zamiennym na surowce. Artykuł składa się z czterech części: wstępu, istoty obligacji
oraz ich podziału, analizy obligacji zamiennych na surowce, podsumowania oraz spisu literatury. W części poświęconej istocie
obligacji oraz ich podziałowi dokonano ogólnej charakterystyki omawianego instrumentu dłużnego.Istotą prezentowanego
artykułu jest rozważenie możliwości emisji obligacji zamiennych na surowce pod kątem uwarunkowań prawnych. Aspekt ten
został poruszony w trzeciej części opracowania, która poza analizą prawną, zawiera również krótką charakterystykę obligacji
zamiennych na surowce oraz przedstawienie ich zalet w konfrontacji z kredytami bankowymi oraz obligacjami zamiennymi
na akcje. W ostatniej części artykułu dokonano podsumowania całości opracowania w kontekście korzyści stwarzanych przez
możliwość emisji obligacji zamiennych na surowce przez przedsiębiorstwa górnicze.
Abstract: This paper is dedicated to the raw materials convertible bonds. It consists of four parts: introduction, the essence of bonds and
their classification, analysis of raw materials convertible bonds, summary and list of references. In fact, the section on the
bonds and their classification is a general desciption of this debt instrument. The essence of this paper is to consider the legal
requirements for the possibility of issuing bonds convertible into raw materials. This aspect is discussed in the third part of
the study, which in addition to the legal analysis includes a brief description of raw materials convertible bonds and presents
their advantages in the face of bank loans and bonds convertible into shares.The final section summarizes the discussed issue
in the context of benefits arising from the possibility of issuing bonds convertible into raw materials by mining companies.
Słowa kluczowe:
obligacje, obligacje zamienne, prawo, ustawa o obligacjach
Key words:
bonds, convertible bonds, the law, the Law on Bonds
1. Wprowadzenie
Przedmiotem niniejszego artykułu jest analiza ustawy
o obligacjach, pod kątem możliwości emisji dłużnych papierów wartościowych przez przedsiębiorstwa górnicze. Sam
fakt emisji obligacji przez poszczególne jednostki zajmujące się eksploatacją surowców naturalnych nie jest niczym
szczególnym, a procedura je obowiązująca jest jednakowa
dla wszystkich uczestników rynku. Sytuacja ulega zmianie
w przypadku obligacji, które mają wbudowaną opcję, którą
najczęściej jest możliwość zamiany obligacji na papiery
wartościowe w postaci akcji, zdefiniowanej w ustawie jako
obligacje zamienne. Zdaniem autorów niniejszego opracowania wbudowaną opcją w obligacje mogą być również zapasy,
*) AGH w Krakowie **) Kancelaria Radcy Prawnego
a zatem w przypadku przedsiębiorstw górniczych – może
to być eksploatowany przez nie surowiec. Funkcję opcji
w obligacji może pełnić również planowana produkcja.
Możliwość zastąpienia przedmiotu zamiany z akcji na
surowce stwarza nowe możliwości w kontekście np. zabezpieczenia sprzedaży surowca w planowanych górniczych
projektach inwestycyjnych oraz zabezpieczenia wielkości
dostarczanego surowca np. w postaci węgla kamiennego do
elektrowni. Cechą odróżniającą obligacje zamienne na surowce od tych zamiennych na akcje jest fakt, iż w przypadku
konwersji praw z obligacji na surowce, nie dojdzie do zmiany
w zakresie struktury akcjonariatu – co jest możliwe w przypadku emisji obligacji zamiennych na akcje. Ustawa o obligacjach nie precyzuje jednak, czy taka możliwość występuje
oraz czy są związane z nią jakieś ograniczenia.
W przypadku wystąpienia w ramach obowiązującego
prawa możliwości emisji obligacji zamiennych na surowce po-
78
PRZEGLĄD GÓRNICZY
siadane lub planowane, przedsiębiorstwa górnicze uzyskałyby
dodatkowy instrument pozwalający na łatwiejsze pozyskanie
kapitału na inwestycje oraz na zmniejszenie kosztu kapitału
obcego. Wydaje się to być szczególnie istotne z punktu widzenia przyjętej przez przedsiębiorstwa górnicze polityki,
opartej w głównej mierze na działaniach służących wzrostowi/
podwyższaniu/umacnianiu wartości dla właścicieli [5].
Przeprowadzona analiza prawna podjętego przedmiotu
rozważań pozwala stwierdzić, że ustawa o obligacjach dopuszcza możliwość emisji obligacji zamiennych na surowce eksploatowane przez przedsiębiorstwa górnicze. W miejscu tym
należy zaznaczyć, iż każda seria obligacji jest indywidualnym
procesem dla każdej jednostki planującej pozyskać kapitał
obcy w procesie emisji dłużnych papierów wartościowych.
2. Istota obligacji oraz ich podział
Definicja obligacji została sformułowana w art. 4 ust. 1
ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, tj. Dz.U.
2001, Nr 120, poz. 1300 ze zm. (zwanej dalej Ustawą
o obligacjach). Zgodnie z powołanym przepisem, obligacja
jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym
emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji
(obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia
określonego świadczenia. Z definicji tej można wywieść
trzy podstawowe cechy, które charakteryzują obligacje,
a mianowicie:
1 Obligacja jest papierem wartościowym.
2 Prawa ucieleśnione w obligacji są wierzytelnościami.
3 Obligacja emitowana jest w serii [2].
Z istoty papieru wartościowego wynika, iż obowiązek
świadczenia istnieje w stosunku do tego, kto prawnie legitymuje się obligacją. W związku z tym, do egzekucji praw
wynikających z obligacji również wymagane jest posiadanie
tych papierów wartościowych. W literaturze przedmiotu
wskazuje się, iż obligacje są papierami wartościowymi
o charakterze konstytutywnym, co oznacza, iż prawa z nich
powstają dopiero z chwilą wyemitowania obligacji przez
emitenta. W przypadku obligacji mających formę dokumentu,
prawa z obligacji powstaną zatem z chwilą wystawienia dokumentu. W przypadku zaś obligacji zdematerializowanych,
prawa inkorporowane w obligacji powstaną dopiero z chwilą
dokonania odpowiedniego zapisu w ewidencji i przysługują
osobie w niej wskazanej jako posiadacz tych obligacji (Art.
5a ust. 1 i 2 Ustawy o obligacjach).
Obligacje zalicza się do papierów wartościowych
o charakterze dłużnym. Z istoty obligacji wynika bowiem,
iż kreują one stosunek zobowiązaniowy, w którym emitent
jest dłużnikiem, a posiadacz obligacji (obligatariusz) wierzycielem. Świadczenie, do którego spełnienia zobowiązuje
się emitent może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny
(art. 4 ust. 1 i 2 Ustawy o obligacjach). Za spełnienie zobowiązania wynikającego z obligacji emitent odpowiada całym
swoim majątkiem (art. 8 ust. 1 Ustawy o obligacjach). Z tego
charakteru obligacji wynika, iż nie dają one możliwości wpływania na prowadzenie działalności przez emitenta, jak jest
to przy papierach wartościowych o charakterze udziałowym
(akcjach) [3]. W związku z tym, mogą być korzystnym dla
emitenta sposobem pozyskania kapitału, gdyż w zamian za
zaangażowanie kapitałowe obligatariusza, emitent nie musi
dzielić się uprawnieniami do współdecydowania o losach
przedsiębiorstwa.
Cecha seryjności obligacji, jako papierów wartościowych
przejawia się tym, że inkorporowane w niej prawa majątkowe podzielone są na określoną liczbę równych jednostek.
W związku z tym, każdemu obligatariuszowi mogą być
2015
przyznane takie same uprawnienia z każdej obligacji. Dlatego
obligacje należące do tej samej serii nie mogą kształtować
uprawnień obligatariuszy w sposób odmienny [3].
Obligacje mogą posiadać różne opcje dodatkowe.
Zazwyczaj taka opcja zwiększa wartość obligacji emitowanej
przez inicjatora procesu. Do podstawowych opcji dodatkowych zawartych w emitowanych obligacjach możemy
zaliczyć:
– obligacje o jednym terminie wykupu – charakteryzują
się tym, iż obligatariusz otrzymuje kwotę nominalną od
emitenta obligacji w ustalonym i tylko jednym terminie,
– obligacje o kilku terminach wykupu (multipledated bonds)
– w odróżnieniu od obligacji z jednym terminem wykupu
tutaj obligacja może być wykupiona przez emitenta lub
obligatariusz może zażądać wykupu w kilku ustalonych
terminach, które muszą być ustalone wcześniej,
– obligacje z opcją wykupu (callable bonds) – w przeciwieństwie do poprzedniej opcji w obligacji tutaj emitent
może zażądać wykupu obligacji w dowolnym terminie
przed terminem zapadalności danej obligacji,
– obligacje z opcją sprzedaży (puttable bonds) – w tym
przypadku to obligatariusz ma prawo zażądać wykupu
obligacji przed terminem jej zapadalności,
– obligacje z opcją przedłużenia (extendable bonds) – ten
rodzaj opcji w obligacji pozwala emitentowi na przedłużenie terminu zapadalności obligacji,
– obligacje zamienne zwane konwertywami (convertible
bonds) – pozwalają posiadaczowi obligacji na zamianę
posiadanych obligacji na papiery wartościowe (akcje)
emitenta obligacji,
– obligacje wymienne (exchangeable bonds) – pozwalają
obligatariuszowi na wymianę posiadanych przez niego
obligacji na dowolne papiery wartościowe posiadane przez
emitenta obligacji,
– obligacje z warrantem subskrypcyjnym lub prawem
pierwszeństwa – w przypadku tej opcji przepisanej do
obligacji obligatariusz ma prawo do nabycia przed innymi
inwestorami akcji nowej emisji spółki emitującej daną
obligację,
– obligacje częściowo opłacone (partly paid) – ten rodzaj
opcji w obligacji pozwala nabywcy obligacji na jej wykup w ratach. Najczęściej zapłata za obligację następuje
w dwóch niezależnych ratach, pierwsza jest uiszczana w
dniu otrzymania obligacji, a druga po ustalonym terminie.
Jeżeli nabywca zrezygnuje z opłaty pozostałej wartości
obligacji wówczas traci wcześniej wpłaconą zaliczkę. [1]
Obligacje mogą posiadać więcej niż jedną opcję. np. obligacja zamienna z opcją wykupu.
3. Analiza obligacji zamiennych na surowce – aspekt
prawny
Konieczność lub możliwość przeliczenia świadczenia niepieniężnego na świadczenie pieniężne może mieć swe źródło
tak w regulacjach ustawowych, jak i umownych. Konwersja
ustawowa przewidziana w art. 24 ust. 4 Ustawy o obligacjach,
została zastrzeżona na wypadek opóźnienia się emitenta
w spełnieniu świadczenia niepieniężnego. W takiej sytuacji na
żądanie obligatariusza następuje przekształcenie świadczenia
niepieniężnego na świadczenie pieniężne. Nie ma również
przeszkód, aby zobowiązanie główne emitenta inkorporowane
w obligacji od samego początku miało charakter przemienny
(alternativa obligatio), to znaczy, aby dawało obligatariuszowi
możliwość wyboru pomiędzy świadczeniem niepieniężnym
(w postaci np. dostawy określonej partii surowców) oraz
świadczeniem pieniężnym. Przy tak ukształtowanym stosun-
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
ku zobowiązaniowym, obligatariusz od początku uzyskuje
możliwość wyboru świadczenia, którego spełnienia będzie
się domagał od emitenta, niezależnie od tego, czy emitent
pozostawałby w opóźnieniu czy też nie. Z istoty seryjności
obligacji wynika, iż taka możliwość musiałaby dotyczyć
wszystkich obligacji wyemitowanych w tej samej serii.
W przypadku kreacji obligacji inkorporujących zobowiązanie do świadczenia niepieniężnego, na emitencie spoczywa
obowiązek wskazania w warunkach emisji, zasad przeliczania
wartości takiego świadczenia na świadczenie pieniężne (art.
24 ust. 4). Ustawa nie precyzuje jednak, jakimi kryteriami
powinien kierować się emitent. Zastosowanie powinny zatem
znaleźć przepisy ogólne prawa cywilnego, w szczególności
zasada swobody umów wyrażona w dyspozycji art. 353
Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, strony mogą
ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby
jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze)
stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
W konsekwencji należy wskazać, iż zasady przeliczenia
świadczenia niepieniężnego na świadczenie pieniężne przyjęte
przez emitenta na wypadek opóźnienia w spełnieniu świadczenia niepieniężnego, nie mogą być całkowicie dowolne.
Wydaje się, iż z uwagi na ochronną względem obligatariusza
funkcję przepisu art. 24 ust. 4 Ustawy o obligacjach, przyjęte
zasady konwersji na wypadek opóźnienia powinny prowadzić
do uzyskania przez obligatariusza równowartości w pieniądzu
świadczenia niepieniężnego. Wydaje się, iż przyjęcie zasad
przeliczenia świadczenia niepieniężnego, które prowadziłyby
do uzyskania kwoty znacznie niższej niż równowartość świadczenia niepieniężnego, mogłoby zostać uznane za sprzeczne
z istotą stosunku zobowiązaniowego oraz zasadami współżycia społecznego. Mogłoby to bowiem prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela. Po pierwsze obligatariusz otrzymywałby
świadczenie po upływie zastrzeżonego terminu wykupu,
a ponadto o niższej wartości, niż świadczenie podstawowe,
do którego spełnienia zobowiązywał się emitent. Inaczej
z kolei wydaje się przedstawiać sytuacja, gdy świadczenie
pieniężne jest świadczeniem głównym (podstawowym), zastrzeżonym jako świadczenie alternatywne obok świadczenia
niepieniężnego. Wówczas wybór jednego ze świadczeń zostałby pozostawiony do decyzji obligatariusza. W tej sytuacji
zasada swobody umów daje emitentowi znacznie większe pole
manewru. Może on wówczas określić świadczenie pieniężne
w sposób niezależny od wartości świadczenia niepieniężnego
(np. według stałego oprocentowania) lub w określony sposób
do niej odnosić (np. odwołując się do ceny danego surowca na
rynkach międzynarodowych). Wówczas inwestor od początku
emisji ma świadomość wyboru pomiędzy określonym świadczeniem pieniężnym, a niepieniężnym, np. partią surowców
o określonym sortymencie i wielkości.
Biorąc pod uwagę przeprowadzaną analizę prawną, przedsiębiorstwo górnicze ma możliwość emisji dłużnych papierów
wartościowych w postaci obligacji zamiennych na surowce.
Taka możliwość jest korzystna zarówno dla emitenta obligacji,
jak i obligatariusza. W przypadku podmiotu emitującego rzeczony dłużny papier wartościowy, niewątpliwą korzyścią jest
tańsze pozyskanie kapitału na inwestycje, głównie z uwagi na
fakt, iż obligacja zamienna jest niżej oprocentowana aniżeli
zwykła obligacja (kuponowa). W przypadku nabywcy obligacji posiadany papier wartościowy pozwala na uzyskiwanie
korzyści z tytułu otrzymywanych kuponów. Dodatkową korzyścią dla obligatariusza może być zabezpieczenie wielkości
dostaw surowca pod warunkiem, że nabywcą obligacji jest
podmiot zajmujący się jego przetwarzaniem.
Badania nad ustawą pozwalają stwierdzić, iż w odróżnieniu od obligacji zamiennych na papiery wartościowe (np.
akcje), w przypadku obligacji zamiennych na surowce, nie ma
79
obowiązku ustalania ceny oferowanego surowca powyżej ceny
rynkowej. Zatem cena konwersji w tym przypadku może być
ustalona w drodze negocjacji z potencjalnymi partnerami lub
partnerem – inwestorem. Regulacja ceny konwersji pozwala
na zwiększanie lub zmniejszanie prawdopodobieństwa zamiany posiadanych obligacji przez obligatariusza na surowiec
oferowany przez emitenta obligacji.
W przypadku takich surowców, jak węgiel kamienny
czy brunatny, zgodnie z przeprowadzoną analizą ustawy,
możliwe okazuje się nawet indeksowanie ceny konwersji
surowca (czyli uzależnienie jego ceny od np. ceny na rynkach
światowych lub takich parametrów, jak inflacja wyrażona we
wskaźnikach PPI czy CPI, a nawet temperatury czy siły wiatru
dla danego regionu).
Obligacje korporacyjne są coraz częściej wykorzystywanym instrumentem dłużnym w finansowaniu górniczych
projektów inwestycyjnych. Ich rosnąca popularność wynika
przede wszystkim z faktu, iż są znacznie bardziej elastyczne
od typowych źródeł finansowania takich jak kredyty bankowe.
Możliwość finansowania inwestycji górniczych przy
wykorzystaniu obligacji, jak już wspomniano, pozwala
przedsiębiorstwu górniczemu na większą elastyczność.
Możliwość wykorzystania obligacji zamiennych na akcje
daje przedsiębiorstwu górniczemu szansę uzyskania bardziej
korzystnych warunków kredytowania (zazwyczaj jest to
niższa stopa oprocentowania obligacji – a tym samym niższe
kupony odsetkowe). Jednak możliwość zastosowania obligacji
zamiennych na surowce w finansowaniu górniczych projektów
inwestycyjnych pozwala na zabezpieczenie sprzedaży wydobywanego surowca oraz, podobnie jak obligacje zamienne na
akcje, zmniejsza koszt pozyskanego kapitału w odniesieniu
do standardowych metod jego pozyskania (kredyt bankowy).
W miejscu tym należy jednak zaznaczyć, iż w przypadku obligacji zamiennych na akcje, w przypadku emisji znacznego
pakietu obligacji istnieje ryzyko, iż w razie konwersji praw
z obligacji na akcje, dojdzie do istotnej zmiany w zakresie
struktury akcjonariatu – co jest wykluczone w przypadku
emisji obligacji zamiennych na surowce.
4. Podsumowanie
Pozyskiwanie kapitału poprzez emisję obligacji dla przedsiębiorstw górniczych to ciągle nowe zagadnienie. Jak wynika
z przeanalizowanych raportów dotyczących emisji dłużnych
papierów wartościowych pierwszymi, które podjęły tę drogę
pozyskania kapitału są Katowicki Holding Węglowy S.A. oraz
Kopalnia Węgla Brunatnego „Konin”. Wymienione podmioty
są emitentami zwykłych obligacji kuponowych.
Autorzy niniejszego artykułu pokazują, iż w ramach
obowiązującego prawa możliwe jest wyemitowanie obligacji
zamiennych na surowiec. Proponowana opcja w emitowanym
dłużnym papierze wartościowym pozwala na obniżenie kosztu pozyskanego kapitału oraz stwarza nowe możliwości dla
obligatariuszy będących podmiotami przetwarzającymi zakupiony surowiec. Rozpatrując obligacje zamienne na surowiec
w kontekście obowiązującego prawa można również stwierdzić, iż obligacje zamienne na surowce różnią się od typowych
obligacji zamiennych w rozumieniu ustawy o obligacjach.
Podstawową różnicą jest fakt, iż obligacje zamienne na surowce nie stwarzają obowiązku ustalania ceny oferowanego
surowca powyżej ceny rynkowej, zatem jak już wcześniej
wspomniano, cena konwersji w tym przypadku może być
ustalona w drodze negocjacji z potencjalnymi partnerami lub
partnerem – inwestorem. Regulacja ceny konwersji pozwala
na zwiększanie lub zmniejszanie prawdopodobieństwa zamiany posiadanych obligacji przez obligatariusza na surowiec
oferowany przez emitenta obligacji.
80
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Literatura
1.
2.
3.
Kudła J.: Instrumenty finansowe i ich zastosowania. Warszawa.
Wydawnictwo KeyText, 2009.
Weiss I.: Obligacje, w: Szumański (red.), Prawo Papierów Wartościowych,
Warszawa 2006.
4.
5.
2015
Sobolewski L.: Obligacje, w: Włodyka S. (red.), Prawo papierów wartościowych, C.H. Beck Warszawa 2004.
Dybowski T., Pyrzyńska A.: Świadczenie, w: E. Łętowska (red.), System
Prawa Prywatnego Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2006.
Kustra A., Kubacki K.: Dylematy kierunków wzrostu wartości przedsiębiorstw górniczych fuzje i przejęcia czy eksploracja?. Gospodarka
Surowcami Mineralnymi 2009 – tom 25 zeszyt 2.
NACZELNY REDAKTOR
w zeszycie 1-2/2010 Przeglądu Górniczego, zwrócił się do kadr
górniczych z zachętą do publikowania artykułów ukierunkowanych
na wywołanie
POLEMIKI – DYSKUSJI.
Trudnych problemów, które czekają na rzetelną, merytoryczną
wymianę poglądów – jest wiele! Od niej – w znaczącej mierze –
zależy skuteczność praktyki i nauki górniczej w działaniach na rzecz
bezpieczeństwa górniczego oraz postępu technicznego
i ekonomicznej efektywności eksploatacji złóż.
Od naszego wysiłku w poszukiwaniu najlepszych rozwiązań
– zależy przyszłość polskiego górnictwa!!!
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
81
UKD 330.322.5:657.47:657.372.3
Wykorzystanie podatkowych metod amortyzacji środka
trwałego w kopalni surowców skalnych
Implementation of tax depreciation methods of tangible assets in use in rock
materials opencast mine
Dr inż. Mariusz Sierpień*)
Dr inż. Arkadiusz Utrata*)
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak*)
Dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
prof. nadzw. AGH*)
Treść: W artykule w sposób syntetyczny scharakteryzowano istotę amortyzacji oraz podatkowe metody amortyzacji środków trwałych.
Przeprowadzono także rozważania dotyczące amortyzacyjnych oszczędności podatkowych mobilnej kruszarki szczękowej. Na
podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej określono wpływ metody amortyzacji tego środka trwałego na koszty uzyskania przychodów. W konsekwencji dokonanej analizy sprecyzowano najkorzystniejszy dla kopalni efekt osłony podatkowej.
Abstract: This paper presents the depreciation essence as well as tax depreciation methods of tangible fixed assets in use. In this paper,
the subject of depreciation tax savings of mobile jaw crushers is raised. During this research, there was the influence of the
depreciation methods on the costs of obtaining revenue presented. As a result of the analysis the most profitable tax shield
effect for the analysed mine was specified.
Słowa kluczowe:
metody amortyzacji, zasady amortyzacji podatkowej, koszty uzyskania przychodów, amortyzacyjne oszczędności podatkowe
Key words:
the depreciation methods, the rules of tax depreciation methods, the costs of obtaining income, depreciation tax savings
1. Wprowadzenie
Amortyzacja to wliczone w koszty i wyrażone w pieniądzu
stopniowe zużywanie się składników majątku trwałego, wyko*) AGH w Krakowie
rzystywanych w działalności gospodarczej, wynajmowanych
lub dzierżawionych. Składnikami majątku, które podlegają
amortyzacji są środki trwałe oraz wartości niematerialne
i prawne [2, 3, 4]. Wyróżnia się amortyzację podatkową
oraz bilansową (księgową). Różnice między nimi wynikają
z różnych celów amortyzacji podatkowej i amortyzacji bilan-
82
PRZEGLĄD GÓRNICZY
sowej. Amortyzacja podatkowa jest zdefiniowana w ustawach
o podatku dochodowym od osób fizycznych [3] oraz prawnych
[4], gdzie sztywnie określono metody i stawki amortyzacyjne.
Natomiast amortyzacja bilansowa wynika z przepisów ustawy
o rachunkowości [2], która to w sposób ogólny mówi o czasie
i stawkach odpisów amortyzacyjnych, dzięki czemu podatnik
ma dużą swobodę wyboru.
Obowiązujące zasady amortyzacji podatkowej przewidują
cztery podstawowe metody amortyzacji, a mianowicie:
1. Liniowa, przy zastosowaniu stawek podstawowych, podwyższonych lub obniżonych.
2. Liniowa ze stawkami indywidualnymi.
3. Degresywna, w myśl której odpisy amortyzacyjne
w początkowym okresie amortyzacji są relatywnie wyższe,
po czym ulegają zrównaniu z metodą liniową.
4. Jednorazowego odpisu.
2. Zasady amortyzacji podatkowej
W prawie podatkowym amortyzacja środków trwałych
oraz wartości niematerialnych i prawnych traktowana jest
jako kategoria zmniejszająca dochód podatkowy. Amortyzacja
podatkowa ma na celu ustalenie podatkowych kosztów
uzyskania przychodów w danym okresie podatkowym oraz
zabezpieczenie wpływów do budżetu państwa dzięki podatkowi dochodowemu. Odbywa się to poprzez ustalenie
procentowych stawek amortyzacyjnych dla danych grup
środków trwałych, niezależnie od ich rzeczywistego okresu
użytkowania. Amortyzacja podatkowa wykorzystywana jest
zatem przy obliczaniu podatku dochodowego, jaki przedsiębiorca-podatnik musi zapłacić za dany okres.
W tablicy 1 przedstawiono charakterystykę podstawowych
podatkowych metod amortyzacji.
Podatnik dokonuje wyboru metody amortyzacji dla poszczególnych środków trwałych, wartości niematerialnych
i prawnych przed wprowadzeniem ich do ewidencji. Wybraną
metodę musi stosować przez cały okres amortyzacji, tj. do
czasu pełnego zamortyzowania środka trwałego, bądź wartości
niematerialnej i prawnej.
Z każdą z metod amortyzacji środków trwałych skorelowane są odpowiednie stawki amortyzacyjne. Zgodnie z ustawami
2015
podatkowymi [3, 4] przedsiębiorca-podatnik może zastosować
stawki amortyzacyjne: podstawowe, podwyższone, obniżone,
indywidualne. Wykaz rocznych stawek amortyzacyjnych zawierają: załącznik nr 1 do ustawy o podatku dochodowym od
osób fizycznych [3] oraz załącznik nr 1 do ustawy o podatku
dochodowymprawnych [4]. Na wybór metody amortyzacji
mają wpływ m.in. takie czynniki, jak: rodzaj podatnika (mały
podatnik, pozostali podatnicy), rodzaj środka trwałego (wg
KŚT), pochodzenie środka trwałego (nowe, używane, ulepszone), intensywność eksploatacji środka trwałego (warunki:
normalne, pogorszone, złe, używane bardziej intensywnie
w stosunku do warunków przeciętnych albo wymagające
szczególnej sprawności technicznej).
Stawki amortyzacyjne poszczególnych środków trwałych mogą być podwyższane w przypadku ich użytkowania
w warunkach pogorszonych lub złych,także eksploatowanych
intensywnie, np. dla maszyn, urządzeń używanych intensywnie można przyjmować współczynnik podwyższający
do 1,4. Stawki amortyzacyjne można obniżać bez żadnych
ograniczeń, natomiast indywidualne stawki amortyzacyjne
można ustalać w odniesieniu do używanych lub ulepszonych środków trwałych, po raz pierwszy wprowadzonych
do ewidencji danego przedsiębiorcy-podatnika. Jednakże
w przypadku indywidualnych stawek amortyzacyjnych prawo
podatkowe narzuca minimalne okresy amortyzacji.
Odpisów amortyzacyjnych dokonuje się od początkowej
wartości środka trwałego, a także wartości niematerialnych
i prawnych począwszy od następnego miesiąca po przyjęciu
środka trwałego do użytkowania, do końca miesiąca, w którym następuje zrównanie się wartości początkowej z sumą
dokonanych odpisów amortyzacyjnych.
3. Amortyzacja jako czynnik kształtujący podatkowe
koszty uzyskania przychodów
Amortyzacja to typowy koszt niepieniężny (niegotówkowy), czyli koszt, z którym nie wiąże się wydatek gotówkowy,
gdyż wydatek gotówkowy w postaci zakupu środka trwałego
występuje przed rozpoczęciem wykazywania kosztu amortyzacji. Tablica 1. Charakterystyka podatkowych metod amortyzacji środków trwałych
Table 1. Characteristics of tax depreciation methods of tangible fixed assets in use
Lp.
Metoda amortyzacji
Możliwe środki trwałe
1.
Liniowa
– wszystkie
2.
Liniowa ze stawkami
indywidualnymi
3.
Degresywna
– używane lub ulepszone, po raz pierwszy
wprowadzone do ewidencji danego podatnika
– maszyny i urządzenia zaliczonych do grupy
3–6 i 8 Klasyfikacji Środków Trwałych(KŚT)
oraz środków transportu, z wyłączeniem
samochodów osobowych
– wszystkie
4.
Jednorazowego odpisu
– grupy 3–8 KŚT, z wyłączeniem samochodów
osobowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie [3, 4, 5]
Source: Own elaboration based [3, 4, 5]
Możliwe stawki amortyzacyjne
– podstawowe
– podwyższone
– obniżone
– indywidualne
– najpierw podwyższone (współczynniki
do 2,0) później podstawowa
– jednorazowe wliczenie w koszty
uzyskania przychodów wydatków do
wartości 3,5 tys.PLN
– pierwszy rok: odpis amortyzacyjny
równy 50 tys. EUR (dotyczy
nowych środków trwałych i małych
podatników)
– kolejne lata: do wyboru metoda
degresywna lub liniowa
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Amortyzacja (odpis amortyzacyjny) stanowi składnik
kosztów uzyskania przychodów, który odpowiada rozliczanemu w czasie wykorzystaniu zakupionych przez przedsiębiorstwo składników majątku, czyli rzeczowych aktywów
trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych.
Osiągnięta w roku podatkowym nadwyżka sumy przychodów P nad kosztami ich uzyskania KUP jest dochodem
podatkowym, w przeciwnym przypadku mamy do czynienia
ze stratą.
Oszczędności podatkowe, związane z osłoną (tarczą)
podatkową z tytułu amortyzacji, występują w podatkach
dochodowych wówczas, gdy przedsiębiorstwo uwzględniając dodatkowo koszty uzyskania przychodów KUP w
postaci podatkowych odpisów amortyzacyjnychwykazuje
jeszcze dochód podatkowy lub 0. Osłonowy efekt podatkowy
powstaje poprzez obniżenie podstawy opodatkowania, co
w konsekwencji daje niższe zobowiązanie podatkowe.
Wartość amortyzacyjnych oszczędności podatkowych Waop
określa następująca zależność:
Waop=AMORTYZACJA × stawka podatku
Uzyskanie efektu osłony podatkowej w roku podatkowym
z tytułu ponoszonych kosztów uzyskania przychodów KUP
następuje w sytuacji, gdy:
P ≥(KUPprzedsiębiorstwa + KUPamortyzacja)  powstaje
dochód podatkowy lub 0
W przypadku, gdy:
P < (KUPprzedsiębiorstwa + KUPamortyzacja) powstaje strata
amortyzacja w postaci straty przerzucana jest na kolejne lata.
4. Określenie obiektu amortyzacji w kopalni surowców
skalnych
Kopalnie surowców skalnych funkcjonujące zarówno
jako osoby prawne, jak również osoby fizyczne produkują
wyroby kamienne z różnego rodzaju skał (magmowych,
osadowych, przeobrażonych) w postaci kruszyw łamanych
(tłucznie, klińce, grysy, mieszanki) oraz kruszyw naturalnych
(piaski, żwiry, pospółki) wykorzystywanych w budownictwie
komunikacyjnym (drogowym, kolejowym), inżynieryjnym,
w przemyśle cementowym, wapienniczym, spożywczym,
hutniczym, chemicznym, a także w budownictwie architektonicznym. Do prowadzenia procesu produkcyjnego stosują
różnorodne środki trwałe, m.in. koparki, ładowarki, kruszarki, przesiewacze, samochody. W ostatnich latach znajdują
zastosowanie mobilne maszyny (urządzenia) kruszące, krusząco-przesiewające, przesiewające. Spośród różnorodnych
maszyn i urządzeń stosowanych w kopalniach surowców
83
skalnych do analizy wybrano mobilną kruszarkę szczękową o cenie zakupu 1,5 mln PLN. Zgodnie z Klasyfikacją
Środków Trwałych (KŚT) [1] maszyna ta jest zaliczana do:
grupy 5 (Maszyny, urządzenia i aparaty specjalistyczne),
podgrupy 52 (Maszyny dla przemysłu surowców mineralnych), rodzaju oznaczonego symbolem 521 (Maszyny
i urządzenia dla przemysłu mineralnego).
Dla zobrazowania wpływu metod amortyzacji na podatkowekoszty uzyskania przychodów przeprowadzono
analizę porównawczą biorąc pod uwagę ww. środek trwały.
Urządzenie to zostało wprowadzone w grudniu 2014 roku
do ewidencji rachunkowej kopalni prowadzącej działalność
gospodarczą jako osoba prawna, dla którego podstawowa
stawka amortyzacyjna wynosi 14 %.
Rozważania przeprowadzono dla metody amortyzacji:
– liniowej ze stawkami amortyzacyjnymi: 14% (warunki
przeciętne) i 19,6 % (użytkowanie bardziej intensywne),
– degresywnej z współczynnikiem 2,0; co odpowiada stawkom: 28 % (część degresywna amortyzacji) i 14 % (część
liniowa amortyzacji),
– jednorazowego odpisu, w pierwszym roku odpis amortyzacyjny wynosi 209 tys. PLN (równowartość 50 tys. EUR),
w kolejnych latach metoda degresywna ze współczynnikiem 2,0.
Do obliczeń przyjęto obowiązującą 19 % stawkę podatku
dochodowego od osób prawnych.Wyniki przeprowadzonych
obliczeń zestawiono w tablicy 2 oraz przedstawiono graficznie
na rysunkach 1 i 2.
W przedstawionym przykładzie amortyzacyjna osłona
podatkowa wynosi 285 000 PLN w każdej metodzie. Jednak
z punktu widzenia przedsiębiorcy najważniejszym jest wykorzystanie tej osłony w jak najkrótszym czasie.
Z przedstawionych obliczeń najkorzystniejszy efekt
przedsiębiorca uzyskuje stosując kolejno metody amortyzacji:liniowej w warunkach intensywnego użytkowania,
degresywnej, jednorazowego odpisu i na koniec liniowej
w warunkach przeciętnych, dla metod tych i analizowanego
środka trwałego okresy amortyzacji wynoszą odpowiednio:
62; 68; 79 i 86 miesięcy.
Jeżeli chodzi o stopień zamortyzowania analizowanego
środka trwałego to wskaźnik ten jest zróżnicowany dla poszczególnych lat i metod. W tym obszarze dominuje metoda
degresywna (do trzeciego kolejnego roku) oraz metoda liniowa – warunki intensywne.
5. Wnioski
W pracy przeprowadzono rozważania dotyczące skutków
zastosowania czterech metod amortyzacji podatkowej dla mobilnej kruszarki szczękowej, maszyny stosowanej w kopalniach
surowców skalnych.
Tablica 2. Amortyzacyjne oszczędności podatkowe [PLN]
Table 2. Depreciation tax savings
Lp.
1.
2.
3.
4.
Metoda amortyzacji
Metoda liniowa – warunki
przeciętne
Metoda liniowa – warunki
intensywne
Metoda degresywna
Metoda jednorazowego odpisu
Źródło: obliczenia własne
Source: own elaboration
Rok
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
39 900
39 900
39 900
39 900
39 900
39 900
39 900
5 700
55 860
55 860
55 860
55 860
55 860
5 700
–
–
79 800
39 710
57 456
68 681
41 368
49 450
39 900
35604
39 900
34341
26 576
34341
–
22873
–
–
84
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 1. Okres amortyzacji mobilnej kruszarki szczękowej [m-c]
Źródło: opracowanie własne
Fig. 1. Depreciation period of mobile jaw crushers, [month] Source: own elaboration
Source: own elaboration
%
lata
Rys. 2. Stopień zamortyzowania mobilnej kruszarki szczękowej w poszczególnych latach dla analizowanych metod amortyzacji
Źródło: opracowanie własne
Fig. 2. Level of depreciation of mobile jaw crushers in the analyzed period taking into account
particular depreciation methods, [%]
Source: own elaboration
Rozważania w zakresie amortyzacji analizowanej maszyny
upoważniają do sformułowania następujących wniosków:
1. Amortyzacyjna osłona podatkowa dla każdej z metod
wynosi 285 000 PLN, ale inaczej się rozkłada w czasie
dla poszczególnych metod,
2. Z punktu widzenia przedsiębiorcy najważniejsze jest wykorzystanie tej osłony w jak najkrótszym czasie, dlatego
dla mobilnej kruszarki szczękowej najkorzystniejszą, ze
względów podatkowych jest metoda amortyzacji liniowej
w warunkach intensywnego użytkowania oraz metoda
degresywna.
3. Amortyzacyjna osłona podatkowa ma sens wtedy, gdy
przedsiębiorca generuje dochód, a koszty uzyskania przychodów z tytułu amortyzacji nie spowodują powstania
straty. Z tego punktu widzenia najbardziej uniwersalną
metodą amortyzacji jest metoda amortyzacji liniowej,
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
ponieważ przy tej metodzie przedsiębiorca w zależności od
sytuacji ekonomiczno-finansowej może zmieniać stawki
amortyzacyjne.
Publikację wykonano w AGH w Krakowie w 2015 roku
w ramach badań statutowych, umowa nr: 11.11.100.693,
zadanie 5
85
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2010 roku w sprawie
Klasyfikacji Środków Trwałych (Dz.U. z 2100 r. Nr 242, poz. 1622.)
Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości. (t.j. Dz.U. z
2013 r. poz. 330 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 361 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 851 z późn. zm.).
Wojtasik P.: Amortyzacja podatkowa środków trwałych. ODDK Sp. z
o.o. Gdańsk 2007.
Zwiększajmy prenumeratę
najstarszego – czołowego miesięcznika
Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa!
Liczba zamawianych egzemplarzy określa zaangażowanie jednostki
gospodarczej w procesie podnoszenia kwalifikacji swoich kadr!
86
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.333:67/68.05:001.891.3
Wybrane aspekty ryzyka w procesie produkcyjnym
realizowanym w przodkach ścianowych kopalń węgla
kamiennego
Selected aspects of risk in the production process in longwall fronts
in coal mines
Prof. dr hab. inż. Ryszard
Snopkowski*)
Dr inż. Aneta Napieraj*)
Dr inż. Marta Sukiennik*)
Treść: W artykule podjęto próbę kwantyfikacji ryzyka produkcyjnego, związanego z procesem produkcyjnym realizowanym w przodkach
ścianowych kopalń węgla kamiennego. Określono mapę cyklu produkcyjnego realizowanego w technologii jednokierunkowego
urabiania oraz wyszczególniono potencjalne rodzaje ryzyka oraz skutki, jakie może powodować dane niepowodzenie. Wyznaczono
formułę całkową, której wykorzystanie umożliwia wyznaczenie prawdopodobieństwa niewykonania planu produkcyjnego.
Abstract: This paper attempts to quantify the production risk connected with production process in longwall fronts in coal mines.
A production cycle chart for one-way winning technology was determined and potential types of risk and effects which can
be brought by a particular failure presented. An integral formula was defined which may be used to determine probability of
failure in the execution of the production plan.
Słowa kluczowe:
węgiel kamienny, ryzyko, mapa procesu, przodek ścianowy
Key words:
hard coal, risk, process chart, longwall front
1. Wprowadzenie
Pojęcie ryzyka nieodłącznie towarzyszy każdej działalności człowieka. Ryzyko definiowane jako zdarzenie, które ma
charakter niechciany, ale co do którego nie ma pewności, że
się wydarzy [1], determinuje całkowicie przebieg praktycznie
każdego procesu produkcyjnego. Typologia ryzyka oraz obszarów jego występowania w literaturze przedmiotu znajduje
swoje miejsce choćby w publikacjach [1], [4]. W przypadku
analizy ryzyka mającego miejsce w procesie produkcyjnym,
możemy mówić o tzw. ryzyku produkcyjnym. Obejmuje ono
wszystkie możliwe (zarówno pozytywne, jak i negatywne)
odchylenia oraz wahania w obszarze założonych celów
i osiągniętych wyników działania przedsiębiorstwa [4].
*) AGH w Krakowie
Proces produkcyjny realizowany w przodkach ścianowych
kopalń węgla kamiennego charakteryzuje się występowaniem
stosunkowo dużego ryzyka produkcyjnego, ze względu na
szereg determinujących go czynników. Czynniki wpływające
na proces wydobywczy można podzielić przede wszystkim
na dwie grupy: warunki geologiczno-górnicze oraz warunki
techniczno-organizacyjne. Występowanie tych czynników
sprawia, że cykl produkcyjny realizowany w przodku ścianowym może być destabilizowany. Decyzje podejmowane
odnośnie tego procesu, są zatem ściśle związane z warunkami
niepewności oraz ryzykiem, które można rozumieć jako skutki
tej niepewności.
Badania literaturowe wykazują, że istnieje wiele metod,
które określają wpływ wymienionych parametrów na wydajność wyrobiskową i wydobycie. Metody te wykorzystują m.in.
rachunek prawdopodobieństwa, regresji i korelacji, a także
systemy rozmyte [2, 6, 7, 8].
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2. Mapa procesu produkcyjnego realizowanego w przodku ścianowym
W polskim górnictwie węgla kamiennego zdecydowana
większość przodków ścianowych prowadzonych jest z zawałem stropu, w których maszyną urabiającą jest kombajn.
W przodkach ścianowych eksploatacja prowadzona jest
w technologii jednokierunkowego lub dwukierunkowego
urabiania kombajnem. Jako przykład mapy procesu produkcyjnego zaprezentowano w dalszej części mapę procesu
dla technologii jednokierunkowego urabiania kombajnem.
Mapa zawiera następujące czynności: zawrębianie kombajnu,
przesuwanie obudowy, przesuwanie napędu, przesuwanie
przenośnika, urabianie kombajnem, przesuwanie obudowy,
przesuwanie zwrotni, przesuwanie obudowy, przesuwanie
przenośnika, czyszczenie kombajnem, przesuwanie przenośnika [7].
Mapę procesu dla technologii jednokierunkowego urabiania zamieszczono na rysunku 1.
87
W każdym z modułów można wyodrębnić ryzyko, mogące
pojawić się ze strony warunków techniczno-organizacyjnych
jak również geologiczno-górniczych, a polegające na braku
realizacji procesu, co przekłada się na brak wydobycia.
3. Ogólna identyfikacja ryzyka w przodku ścianowym
Uwarunkowania geologiczno-górnicze stanowią szereg
utrudnień w przebiegu procesu produkcyjnego, który jest
realizowany w warunkach specyficznych, tj. pod ziemią [9].
Specyfika uwarunkowań techniczno-organizacyjnych polega
m.in. na wykorzystywaniu maszyn i urządzeń współpracujących ze sobą w określony sposób, uzależniony od stosowanej
technologii, a także na konieczności uwzględniania w sumarycznym czasie pracy czasu, który jest tracony na dojście
(dojazd) do przodka [6].
W tablicy 1 wyszczególniono potencjalne rodzaje ryzyka,
skutki, jakie może powodować dane niepowodzenie oraz
wskazano niektóre przyczyny jego występowania.
Ocena opisowa ryzyka może stanowić wstęp do próby jego
skwantyfikowania. Tego typu badania są podejmowane i w kolejnych pracach przewiduje się ich publikację. W przykładzie
kwantyfikacji ryzyka zamieszczono procedurę definiowania
i oceny ryzyka w zakresie realizacji planu produkcyjnego [7].
4. Przykład kwantyfikacji ryzyka
Rys. 1.Mapa procesu dla technologii jednokierunkowego urabiania kombajnem
Fig. 1. Process chart for the technology of one-way winning by
a longwall shearer
Źródło: Opracowanie własne
Source: own elaboration
W ramach prezentowanego schematu można wyodrębnić
4 moduły:
– Moduł 1: prace przygotowawcze (m1)
– Moduł 2: urabianie (m2)
– Moduł 3: prace końcowe (m3)
– Moduł 4: czyszczenie (m4)
Strukturę modułową zaznaczono na rysunku 2.
Zakłada się, że wydobycie Qz jest zmienną losową, którą
można opisać funkcją gęstości prawdopodobieństwa.
W celu wyprowadzenia postaci ogólnej tej funkcji, skorzystano ze znanej zależności
(1)
gdzie:
Lc – liczba cykli produkcyjnych wykonywanych w czasie
zmiany roboczej cykl/zm.
wc – wydobycie z cyklu produkcyjnego, czyli
(2)
dla oznaczeń:
Rys. 2. Podział cyklu produkcyjnego realizowanego w przodkach ścianowych na moduły
Fig. 2. Division of production cycle in longwall fronts into modules
Źródło: opracowanie własne
Source: own elaboration
88
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Tablica 1. Ogólna identyfikacja ryzyka w poszczególnych modułach cyklu produkcyjnego
Table 1. General identification of risk in particular modules of the production cycle
Moduł
Moduł 1
Czynność
Potencjalne niepowodzenie
Skutki
Zawrębienie kombajnu
Brak zawrębienia
Postój ściany
Przesuwanie obudowy
Brak zabezpieczenia stropu ryzyko obwału
Postój ściany
Przesuwanie napędu
Brak całkowitego urobienia
ściany (wnęki)
Możliwość urabiania
tylko jednego cyklu
Przesuwanie
przenośnika
Brak całkowitego urobienia
ściany (wnęki)
Możliwość urabiania
tylko jednego cyklu
Urabianie kombajnem
Brak urobku
Postój ściany
Przesuwanie obudowy
Brak zabezpieczenia stropu
Postój ściany
Przesuwanie zwrotni
Brak płynności urabiania w
następnym cyklu
Postój ściany
Przesuwanie obudowy
Brak zabezpieczenia stropu ryzyko obwał
Postój ściany
Przesuwanie
przenośnika
Brak płynności urabiania w
następnym cyklu
Postój ściany
Czyszczenie
kombajnem
Brak możliwości
uruchomienia następnego
cyklu
postój ściany
Przesuwanie
przenośnika
Brak możliwości urabiania w
Postój ściany
następnym cyklu
Moduł 2
Moduł 3
Moduł 4
Przyczyna
Awaria maszyny
Brak zasilania
Warunki geologiczne
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Zasypanie urobkiem
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Czynnik ludzki
Awaria maszyny
Brak zasilania
Warunki geologiczne
Zasypanie przenośnika
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Zasypanie urobkiem
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Zasypanie urobkiem
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Brak zasilania
Czynnik ludzki
Awaria techniczna
Czynnik ludzki
Źródło: Opracowanie własne
l – długość przodka ścianowego, m
h – wysokość przodka ścianowego, m
γ – ciężar objętościowy węgla, Mg/m3
kc –krok cyklu produkcyjnego obliczany wg wzoru:
Wykorzystując powyższe, funkcję gęstości prawdopodobieństwa zmiennej losowej Qz scharakteryzować można
równaniem:
(5)
(3)
gdzie:
ηz – średni współczynnik wykorzystania zabioru [-]
z – zabiór cyklu produkcyjnego, m/cykl
Wydobycie z cyklu wc jest zawsze większe od zera, więc
wzór przyjmuje postać
(6)
Można założyć, że wydobycie z cyklu produkcyjnego
wc– dla danych parametrów geometrycznych przodka – jest
wielkością stałą, natomiast zmienną losową jest liczba cykli
produkcyjnych wykonywanych w czasie zmiany roboczej.
Zakłada się zatem, że zmienną Lc opisuje funkcja gęstości
oznaczona symbolem flc.
W celu wyznaczenia gęstości f qz zmiennej losowej:
Qz = wc · Lc, skorzystać można z następującego twierdzenia [5]:
Jeżeli X jest zmienną losową ciągłą o gęstości skoncentrowanej na przedziale (ab) oraz y=g(x) jest funkcją o pochodnej
g'(x)≠0 w tym przedziale, przy czym x = h(y) jest funkcją
odwrotną do y = g(x), to gęstość k zmiennej losowej ciągłej
Y = g(X) jest postaci
(4)
gdzie:
– funkcja gęstości prawdopodobieństwa zmiennej
losowej Qz – wydobycie zmianowe
– funkcja gęstości prawdopodobieństwa zmiennej
losowej Lc – liczba cykli produkcyjnych w ciągu
zmiany roboczej (Lc = qz/wc)..
Zmienną Lc można przedstawić również wzorem
(7)
dla oznaczeń:
Te – efektywny czas pracy w przodku ścianowym, min,
Tc – czas trwania cyklu produkcyjnego, min
Założono, że Te oraz Tc są zmiennymi losowymi
opisywanymi funkcjami gęstości odpowiednio fte oraz ftc.
Przyjęto, że czas Te to czas przebywania w przodku ścianowym
w trakcie jednej zmiany roboczej, pomniejszony o czas przerw
wynikających z awarii maszyn i urządzeń.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Wzór (7) jest zatem ilorazem dwóch zmiennych losowych
o gęstościach fte oraz ftc co oznacza, że aby wyznaczyć gęstość
flc zmiennej Lc można skorzystać z twierdzenia [5]:
Jeśli zmienna losowa U jest ilorazem zmiennych losowych
X i Y czyli
(8)
wówczas gęstość k1 ilorazu zmiennych losowych X, Y jest
określona wzorem
(9)
oraz w przypadku, gdy X, Y są niezależnymi zmiennymi
losowymi o gęstościach odpowiednio f1, f2 wtedy
(10)
Zmienne losowe Te oraz Tc są zmiennymi niezależnymi,
gdyż efektywny czas pracy w przodku ścianowym nie ma
wpływu na długość czasu trwania cyklu produkcyjnego.
W oparciu o powyższe, ogólną postać funkcji gęstości
prawdopodobieństwa zmiennej przedstawia wzór
(11)
gdzie:
flc – funkcja gęstości prawdopodobieństwa zmiennej
losowej Lc – liczba cykli produkcyjnych w ciągu
zmiany,
fte – funkcja gęstości prawdopodobieństwa zmiennej
losowej Te – efektywny czas pracy w przodku ścianowym,
ftc – funkcja gęstości prawdopodobieństwa zmiennej
losowej Tc – czas trwania cyklu produkcyjnego.
Uwzględniając, że zmienne losowe Lc oraz Tc przyjmują
wartości ze zbioru liczb rzeczywistych dodatnich, otrzymujemy
(12)
Podstawiając obliczoną postać funkcji flc do wzoru (6)
uzyskujemy
(13)
Załóżmy, że plan wydobycia dla danego przodka ścianowego ustala się na poziomie równym
. Można zatem
postawić pytanie:
Jakie jest prawdopodobieństwo, że wydobycie zmianowe
uzyskiwane w warunkach tego przodka ścianowego przekroczy
wartość
?
W celu rozwiązania tak postawionego zagadnienia, skorzystać można ze wzoru (13), uwzględniając przy tym własności
funkcji gęstości prawdopodobieństwa, czyli
(15)
Wzór (15), który otrzymano jest kwantyfikacją ryzyka
niewykonania planu produkcyjnego. Jednostką ryzyka jest w
tym przypadku prawdopodobieństwo zaistnienia opisanego
zdarzenia.
5. Podsumowanie
Cechą charakterystyczną procesu produkcyjnego realizowanego w przodku ścianowym jest występowanie tzw. ryzyka
produkcyjnego. Jest to skutek występowania specyficznych
uwarunkowań tego procesu. Opis tych uwarunkowań, ich
identyfikacja, była i jest przedmiotem wielu publikacji.
Znacznie rzadziej podejmowany jest problem kwantyfikacji ryzyka w kontekście występujących uwarunkowań procesu
produkcyjnego. W pracy podjęto próbę takiej kwantyfikacji,
uzyskując formułę całkową, której wykorzystanie umożliwia wyznaczenie prawdopodobieństwa niewykonania planu
produkcyjnego, rozumiane jako ryzyko wystąpienia takiego
zdarzenia.
Publikację wykonano w 2015 roku w ramach badań statutowych zarejestrowanych na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie pod nr 11.11.100.693
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
(14)
Prawdopodobieństwo, że wydobycie z tego przodka nie
przekroczy wartości planowej
jest zatem równe:
89
9.
Adamska A.: Ryzyko w działalności przedsiębiorstwa – podstawowe
zagadnienia, w Ryzyko w działalności przedsiębiorstw. Wybrane
aspekty. red. Firela A. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa 2009.
Brzychczy E., Kęsek M., Napieraj A., Sukiennik M.: The use of fuzzy
systems in the designing of mining process in hard coal mines, Archives
of Mining vol. 59 no. 3, Kraków 2014.
Gawor P.: Możliwości ograniczania ryzyka związanego z zagrożeniami
elektrycznymi w górnictwie , Kwartalnik Górnictwo i Geologia, t5 z.4,
Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2009.
Kaczmarek T.: Ryzyko i zaradzanie ryzykiem. Ujęcie dyscyplinarne.
Wydawnictwo Difin Warszawa, 2009.
Krysicki W., Bartos J., Dyczka W., Królikowska K., Wasilewski M.:
Calculus of probabilisty and mathematical statistics in mining, PWN,
Warszawa 1986.
Napieraj A.: Metoda probabilistycznego modelowania czasu trwania
czynności cyklu produkcyjnego realizowanego w przodkach ścianowych
kopalń węgla kamiennego, Wydawnictwa AGH, Kraków 2012.
Snopkowski R.: Longwall output plan considered in probabilisty aspects,
Archives of Mining Sciences; vol. 47 iss. 3, Kraków 2002.
Snopkowski R.: 2012, Stochastyczne metody analizy procesu produkcyjnego realizowanego w przodkach ścianowych kopalń węgla
kamiennego, Wydawnictwa AGH, Kraków.
Sukiennik M.: Metoda wyznaczania obsady w przodkach ścianowych
kopalń węgla kamiennego z uwzględnieniem stochastycznego charakteru procesu produkcyjnego, Wydawnictwa AGH, Kraków, 2012.
90
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 658.1/.5:622.333:005.418
Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych
do zmian formy pracy w nowoczesnym przedsiębiorstwie
górniczym
Usage of information-communication for changing forms of work in modern
mining enterprise
Dr inż. Mieczysław Ślósarz*)
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa*)
Dr hab. inż. Marek Kęsek*)
Dr inż. Artur Bator*)
Treść: W referacie przedstawiono rolę i znaczenie nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych we współczesnym
świecie. Przedstawiono możliwe scenariusze rozwoju tych technologii. Zaprezentowano również kierunki możliwych zmian
w funkcjonowaniu niektórych działów przedsiębiorstw wydobywczych ze szczególnym uwzględnieniem systemu sprzedaży
produktów węglowych. Zaproponowano nowe formy pracy w wybranych działach przedsiębiorstw górniczych
Abstract: This paper presents the role and importance of modern information technology-communication in the modern world. It presents possible scenarios for the development of these technologies. The directions of possible changes in the functioning of
certain sectors of mining enterprises with particular emphasis on coal products sales system were also presented. The authors
have proposed new forms of work in the selected sectors of mining companies.
Słowa kluczowe:
informacja, sprzedaż, dystrybucja, górnictwo
Key words:
information, sales, distribution, mining
*) AGH w Krakowie
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Przemiany gospodarcze przełomu wieków XX oraz XXI
zmieniły warunki otoczenia przedsiębiorstw. Ich funkcjonowanie w erze globalizacji, informatyzacji oraz zmieniającym
się modelu przedsiębiorstwa również podlega zmianom.
Tendencja ta najbardziej widoczna jest w branżach uznawanych za dynamiczne (handel, sektor IT, bankowość i inne).
Niemniej jednak i w branżach uznawanych za ustabilizowane,
by nie stwierdzić konserwatywne, obserwuje się procesy na
nowo kształtujące stosunki pracy, a także sposób świadczenia pracy. Branża wydobywcza nie jest tutaj wyjątkiem w niektórych obszarach jej funkcjonowania już obserwuje
się zmiany, w innych obszarach zmiany te wydają się nieuniknione. Niniejsze opracowanie jest próbą wskazania tych
obszarów, w których istnieje największa możliwość szybkiego
wdrożenia zmian dostosowujących branżę wydobywczą do
realiów współczesnej gospodarki rynkowej.
2. Charakterystyka gospodarki opartej na technologiach
informacyjno-komunikacyjnych
Przedsiębiorstwa funkcjonujące we współczesnym otoczeniu będą zmuszone radzić sobie z rosnącym znaczeniem
technologii informacyjnych. Dzięki technologiom informacyjno-komunikacyjnym (information and communcation technologies – ICT) dla przedsiębiorstw otwiera sie wiele możliwości
pozyskiwania, przetwarzania i przechowywania informacji.
Możliwości te powstają w różnych obszarach działalności
przedsiębiorstwa. Pojawiają się nowe zawody, zmianie ulega
forma pracy dla dotychczas zatrudnionych pracowników.
W wielu przedsiębiorstwach pojawiły sie systemy zarządzania i pracy sieciowej, zwiększające mobilność pracowników.
W odróżnieniu od systemów industrialnych pracownicy nie są
na sztywno przywiązani do konkretnych miejsc wykonywania pracy. Nowe technologie ICT wymuszają zmianę relacji
pracowniczych, wymuszają nowe rozwiązania w modelu
zatrudnienia. Umożliwiają zarządzanie dużymi zespołami
pracującymi w rozproszeniu.
Na przełomie XX i XXI wieku zaobserwowano pozytywny wpływ oddziaływania technologii ICT zarówno na
wielkość, jak i na zmianę struktury zatrudnienia. W Stanach
Zjednoczonych i niektórych krajach Unii Europejskiej (m.in.
Irlandia, Holandia, Finlandia) zatrudnienie zwiększało się
szybciej niż przeciętnie w Unii Europejskiej. Wynikało to
z szybszego dostrzeżenia potencjału, jaki niosło za sobą postawienie na rozwój technologii ICT [4].
W okresie, gdy coraz powszechniejsze stawały się zmiany w metodach pracy pojawiało się wiele obaw związanych
z potencjalnym wpływem nowych form pracy na stosunki pracownicze. Zgodnie z regułą przekory Le Chateliera zmianom
tym towarzyszył pewien opór, związany przede wszystkim
z obawą pracowników o swoją przyszłość. W tablicy 1 zestawiono możliwe scenariusze oddziaływania ICT na zatrudnienie i jakość pracy według prognozy z roku 1999.
Tablica 1. Scenariusze oddziaływania ICT na zatrudnienie i jakość pracy
Table 1. Scenarios of the impact of ICTs on employment and quality of work
Charakterystyka jakości pracy
Możliwości zatrudnienia
Stosunki pracy
Możliwości kariery
Ochrona pracy i układy zbiorowe
Płace
Intensywność pracy
Siła i autonomia
Praca i odpoczynek
Stosunki w pracy
Kwalifikacje
Perspektywy pracy
Źródło: [4]
91
Scenariusz pesymistyczny
Scenariusz optymistyczny
ICT powodują ograniczenie liczby miejsc ICT wpływają na tworzenie miejsc
pracy (automatyzacja i racjonalizacja)
pracy(rozwój nowych rynków i kapitału
ludzkiego)
Niski poziom zaufania w stosunkach pracy. Wysoki poziom zaufania w stosunkach pracy
ICT są stosowane do opracowywania ukształtowanych w nowym, uczącym się
standardów wyników pracy
społeczeństwie, dla którego główną wartością
jest wiedza
ICT powodują przejście od wewnętrznych ICT otwierają możliwości nowych karier bez
ścieżek kariery w jednej organizacji do granic
niepewnej kariery u wielu pracodawców,
w warunkach silnej konkurencji
W wyniku wprowadzenia ICT zawiera sie Dzięki ICT zacierają sie granice pomiędzy
wiele nowych osobnych umów o pracę, co pracodawcą a pracobiorcą, w następstwie
podważa system zbiorowych negocjacji
czego zanika potrzeba prawnych regulacji
ochrony pracy
ICT powodują obniżenie poziomu płac ICT przyczyniają się do podwyższenia
i osłabiają znaczenie układów zbiorowych poziomu wynagrodzeń, co jest konsekwencją
pracy
zwiększenia się kwalifikacji pracowników
ICT przyczyniają się do zwiększenia ICT powodują skrócenie czasu wykonywania
intensywności pracy
zadań i przez to zmniejszenie uciążliwości
pracy
ICT prowadzą do podziału społeczeństwa
ICT kreują większą indywidualną elastyczność
i wolność wyboru
ICT powodują, że presja na zwiększenie ilości Dzięki ICT pracę można łatwo pogodzić
czasu przeznaczonego na pracę występuje z życiem rodzinnym
wszędzie i o każdej porze
ICT izolują i stresują pracowników
ICT łączą i motywują ludzi do lepszej pracy
ICT powodują obniżenie umiejętności ICT pomagają doskonalić umiejętności,
i kompetencji
kompetencje i kreatywność oraz ułatwiają
równoczesne wykonywanie kilku zadań
ICT przyczyniają się do tworzenia stanowisk ICT otwierają nowe możliwości robienia
pracy bez perspektyw (nadzór i groźba kariery
(umacniają
więzi
między
outsourcingu)
organizacjami)
92
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Patrząc z perspektywy minionych lat większość obaw ze
scenariusza pesymistycznego okazała się bezzasadna. ICT
powodują odejście od zintegrowanych systemów produkcji.
Coraz większego znaczenia nabiera organizacja „sfragmentaryzowana”, oparta w dużym stopniu o małe firmy, samozatrudnienie czy pracę poza formalnym „biurem”. Pojawia
się możliwość organizowania „biur bez papierów”, możliwość współdziałania poszczególnych współpracowników
w systemie „online”, współdzieląc dokumenty. Współczesne
oprogramowanie umożliwia takie działania bez najmniejszych
problemów, a pojawienie się „chmur danych” oraz wirtualnych
dysków jeszcze taką możliwość usprawniła. Na rynku pojawiło się również wiele firm działających w systemie sprzedaży
bezpośredniej, dzięki którym możliwe jest oferowanie konsumentom towarów z niższą marżą handlową, co pozytywnie
wpływa na dostępność niektórych towarów i usług.
Wiek XXI to również rozwój różnego rodzaju firm świadczących usługi consultingowe, serwis systemów informatycznych, prowadzenie księgowości czy inne usługi. Powstały
centra usługowe, zlokalizowane w różnych regionach świata,
w tym również w Polsce. Firmy te świadczą usługi dla
klientów z całego świata, zatrudnieni w nich pracownicy są
do dyspozycji klientów praktycznie w systemie całodobowym.
W niektórych regionach powstają ośrodki usługowe np.
w Krakowie funkcjonuje kilka firm świadczących usługi
księgowe, serwis IT oraz inne usługi. [5]
W obecnych czasach do branż, w których najczęściej
stosuje sie nowoczesne techniki organizacji pracy należą:
branża IT, usługi finansowo-księgowe, utrzymanie ruchu
systemów produkcyjnych (doradztwo serwisowe), centralne
serwisy firm motoryzacyjnych, sektor finansowo-ubezpieczeniowy. Szybko również rozwija się rynek oparty na
sprzedaży bezpośredniej.
3. Możliwości wprowadzenia technologii informacyjno
- komunikacyjnych w przemyśle wydobywczym
Organizacja pracy i struktur zatrudnienia w przedsiębiorstwach wydobywczych na dzień dzisiejszy w zdecydowanej
większości ma charakter tradycyjny, oparty na umowach o pracę i jednoznacznych relacjach podporządkowania. Pracownicy
funkcjonują w ramach sztywnej struktury, która jest podobna
do siebie w większości podmiotów gospodarczych sektora.
W dzisiejszych czasach można sobie zadać pytanie, czy rzeczywiście tak być musi?
Rozpatrując struktury organizacyjne można stwierdzić, że
część procesów pracy powinna pozostać w niezmienionej formie,
a w części można zaproponować dokonanie pewnych zmian.
Do procesów, które powinny pozostać w niezmienionej
formie należą w zdecydowanej większości procesy dołowe,
gdzie tradycyjna forma powinna zostać utrzymana.
Zdecydowanie jednak można zaproponować pewne zmiany w organizacji służb pracowniczych w dziedzinie procesów
usługowych, organizacyjnych, finansowo-księgowych, handlowych czy kadrowych. Poniżej wskazano koncepcje możliwych zmian organizacji wybranych systemów pracowniczych:
– utworzenie w ramach spółki węglowej działów obsługujących zakłady górnicze w wybranych zakresach
(przykładem tego typu działań może być Centrum Usług
Wspólnych, funkcjonujące w Katowickim Holdingu
Węglowym) [6],
– utworzenie własnej sieci sprzedaży produktów węglowych, opartej na systemie prowizji od sprzedaży,
– zespoły robocze oparte na grupach wirtualnych,
– grupy oparte na telepracy w wybranych obszarach działalności działów powierzchniowych.
2015
Centrum Usług Wspólnych zostało powołane
w Katowickim Holdingu Węglowym w listopadzie 2011
roku [6] i obejmuje swym zakresem obszary księgowości,
zarządzanie nieruchomościami i majątkiem pozaprodukcyjnym, informatykę, zagadnienia wynagrodzeń, rekrutacji
i spraw socjalnych, archiwum zakładowe oraz zarządzanie
transportem. Głównym zamierzeniem organizacji Centrum
w początkowym okresie była głównie zmiana wizerunkowa
i organizacyjna. Dopiero na kolejne lata, wraz z postępem
organizacyjnym oczekiwano wymiernych korzyści finansowych. Projekt ten zakładał konsolidację niektórych czynności
w jednym centrum, eliminując jednocześnie zwielokrotnione
funkcjonalności w poszczególnych zakładach wydobywczych.
Po kilku latach funkcjonowania można stwierdzić, że postawione przed nowym w polskim górnictwie tworem zadania
i oczekiwania zostały w pełni osiągnięte. CUW może stanowić dla innych firm wzorzec w optymalizacji wykorzystania
posiadanych zasobów ludzkich. Daje to również świadectwo,
że możliwe są działania konsolidacyjne stanowisk pracy, co
pozwala uzyskać wymierne efekty dla przedsiębiorstwa.[2]
Drugim obszarem zmian w organizacji funkcjonowania
spółek węglowych może być obszar zbytu, zwłaszcza w sferze
klienta indywidualnego. O roli i znaczeniu własnych punktów
sprzedaży węgla może świadczyć uruchomiony przez firmę
Polski Węgiel, autoryzowanego partnera Kompanii Węglowej
S.A. system sprzedaży węgla, obejmujący cztery składy węgla
ze sprzedażą detaliczną (Karchowice, Siedliszowice, Barcin
oraz Bierutów), a także uruchomiony system sprzedaży
węgla przez Internet [9]. Wydaje się jednak, że potencjał
sprzedażowy polskich spółek węglowych mógłby być jeszcze
bardziej wykorzystany. Na stronie internetowej Katowickiego
Holdingu Węglowego lista autoryzowanych sprzedawców
węgla obejmuje 209 podmiotów gospodarczych, a liczba
pośredników przy sprzedaży węgla w Kompanii Węglowej
wynosi 105 [7, 8] (stan na czerwiec 2015). Różnice w cenie
węgla na składach w kopalniach oraz w składach w Polsce
sięgają kilkuset zł. Dzisiejsze systemy sprzedaży detalicznej
coraz częściej wykorzystują sieci dystrybucyjne oparte na
sprzedaży bezpośredniej. Nic nie stoi na przeszkodzie aby
również i węgiel sprzedawany był przez indywidualnych
przedstawicieli poszukujących klientów detalicznych, pracujących w wykorzystaniem sieci sprzedaży opartej na systemie
MLM (Multi Level Marketing). System ten, często stosowany
przy sprzedaży dóbr konsumpcyjnych takich jak kosmetyki,
chemia gospodarcza, produkty ubezpieczeniowe, pozwala
ludziom na prowadzenie swojej działalności gospodarczej
w dziedzinie sprzedaży. System ten ma wiele zalet, pozwala
na sprzedaż produktów bez inwestycji własnego kapitału.
Poszczególni przedstawiciele handlowi mogą poszukiwać
odbiorców na terenie całego kraju, a spółka węglowa bezpośrednio lub za pomocą specjalnie utworzonego oddziału
sprzedaży detalicznej może realizować zamówienia na dostawy towaru na terenie całego kraju, optymalizując transport
z wykorzystaniem fabrycznych składów rozlokowanych
w odpowiednich punktach w kraju.
Wspominany system sprzedaży pozwoliłby stosunkowo
dużej grupie ludzi wykonywać pracę na własny rachunek,
a dzięki wykorzystaniu odpowiednio opracowanego oprogramowania również i rozliczać uzyskiwane przez poszczególnych „sprzedawców” wyniki. Należałoby tylko uruchomić
sprawnie funkcjonujący system logistyczny zajmujący się
optymalizacją dostaw. Korzyści, jakie dałby taki sposób realizacji sprzedaży odnosiliby zarówno sami przedstawiciele
handlowi, jak i spółki węglowe.
W dzisiejszych czasach udział sprzedaży realizowanej
w systemie bezpośrednim jest coraz bardziej znaczący i ma
nadal tendencję wzrostową. Nie ma powodu, dla którego
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
produkty węglowe nie mogłyby być dystrybuowane w ten właśnie sposób. Należałoby tylko we właściwy sposób kreować
umiejętności pracowników, czemu służyć mógłby odpowiedni
styl kierowania oraz przywództwa, co zostało zaproponowane
przez autorów we wcześniejszych publikacjach [3]
3. Podsumowanie
Dynamicznie zmieniające się realia otoczenia przedsiębiorstw górniczych wymuszają dostosowanie swoich działań
do tych właśnie zmian. Takie działania są obserwowane,
przedsiębiorstwa tworzą centra usługowe, stosują coraz częściej zaawansowane technologie informacyjne. Wydaje się, że
nadszedł czas by również sprzedaż i dystrybucja produktów
dla odbiorcy indywidualnego prowadzona była z wykorzystaniem coraz bardziej popularnych i nowoczesnych systemów
opartych na sprzedaży bezpośredniej. Ten system sprzedaży
obejmuje coraz więcej rodzajów produktów, a na polskim
rynku funkcjonuje już wiele firm realizujących sprzedaż
w tym systemie. Być może warto poszerzyć ofertę dystrybucji
polskiego węgla o te właśnie metody. Obserwowane wzrosty
udziałów sprzedaży towarów i usług w systemie sprzedaży
bezpośredniej pozwala przypuszczać, że również w górnictwie
takie rozwiązania mają szansę powodzenia, dając możliwości
prowadzenia własnej działalności również osobom z likwidowanych stanowisk pracy w górnictwie. Te osoby często
dobrze znają uwarunkowania rynku węglowego, mają więc
szansę dobrze odnaleźć się w nowej sytuacji gospodarczej.
93
Wspomniane cech można wykorzystywać w prowadzonej na
bieżąco gospodarce kapitałem ludzkim. Należy uwzględnić
je w procesie rekrutacji, modyfikując oczekiwania dotyczące
profilu kompetencyjnego pracowników [1]
Praca opublikowana w ramach Badań Statutowych AGH
nr 11.11.100.693
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9
Bator A., Fuksa D. Ślósarz M.: „ Rekrutacja i selekcja pracowników
w kopalniach węgla kamiennego”, Przegląd Górniczy, 2014, Nr 9,
Katowice 2014.
Stańczyk A.: Centrum Usług Wspólnych KHW SA modelowym rozwiązaniem dla górnictwa. Przegląd Górniczy, 2011, Nr 9, Katowice 2011.
Ślósarz M, Fuksa D., Bator A.: „ Identyfikacja styli kierowania
w przedsiębiorstwach wydobywczych”, Przegląd Górniczy, 2014, Nr
9, Katowice 2014.
Wiśniewski Z.: Zatrudnienie i rynki pracy w warunkach społeczeństwa
informacyjnego. W: Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej
gospodarki. , Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2004.
http://www.aspire.org.pl/krakow-idealne-miejsce-dla-zaawansowanych-uslug/
http://www.khw.pl/firma/cuw.html
http://www.khw.pl/oferta/mapa_autoryzowanych_sprzedawcow.html
https://www.kwsa.pl/sprzedaz_wegla/jak_i_gdzie_kupic_wegiel
http://polskiwegiel.eu/
94
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 001.891.5:658.1/.5:005.61
Rola systemu komunikacji wewnętrznej w bezpiecznej pracy
na przykładzie kopalń węgla kamiennego
Meaning of the internal communication system in safe work illustrated with an
example of coal mines
Dr inż. M. Wyganowska*)
Dr inż. K.Tobór-Osadnik*)
Treść: System komunikacji wewnętrznej jest ważnym narzędziem skutecznego zarządzania w wielu obszarach działalności przedsiębiorstwa. Autorki w niniejszej publikacji prezentują wyniki badań diagnozy skutecznych narzędzi komunikacji wewnętrznej
w obszarze zarządzania bhp w polskich przedsiębiorstwach górniczych. Badania te były podyktowane założeniem, że skuteczny i efektywny jest nie tylko pracownik kompetentny i silnie zmotywowany, ale przede wszystkim dobrze i w odpowiednim
zakresie poinformowany.
Abstract: Communication system is one of the important parts of the company`s management system. What`s important, we don`t
need a lot of money to prepare an effective communication system. In this paper, the Authors have presented the research of
effective internal communication tools. The research is based on the assumption that the competent and motivated worker
is effective and efficient, but also well-aware.
Słowa kluczowe:
komunikacja wewnętrzna, kopalnie węgla kamiennego, bezpieczeństwo pracy
Key words:
internal communication, coal mines, work safety
1. Wprowadzenie
Prawidłowo zaprojektowany w ramach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy system komunikacji wewnętrznej ma za zadanie wspierać pracowników do prawidłowych
działań poprzez dopasowane do ich oczekiwań poziomu
i jakości informacji [4]. Nie musi to wiązać się absolutnie
z koniecznością zwiększonych nakładów finansowych przez
przedsiębiorstwo, ale powinno opierać się na istniejącym,
lecz często nieuporządkowanym i wymagającym modyfikacji systemie wymiany informacji formalnych i nieformalnych. Czasami niedoskonały system przepływu informacji
w przedsiębiorstwie wynika z niewiedzy znaczenia tego procesu wśród kadr kierowniczych czy błędów w zarządzaniu,
a jest to bardzo istotny element efektywnego kierowania
załogą, również w zakresie szeroko pojętego zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy. To jeden z determinantów
*) Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii, Katedra Zarządzania
i Inżynierii Bezpieczeństwa
efektywnego przestrzegania przepisów bhp przez pracowników [2]. Wynika to z faktu, że obecnie o zarządzaniu bhp
w dużej mierze decyduje podsystem komunikacyjny (przepływu informacji), który integruje pozostałe podsystemy
organizacji i umożliwia realizację funkcji regulacyjno-sterujących [1]. Można wręcz stwierdzić, że rdzeniem systemu
zarządzania bhp jest sprawny i skuteczny system komunikacji
wewnętrznej, rozumiany jako sprawny i skuteczny przepływ
informacji. To system, którego celem jest zbieranie, przesyłanie, przetwarzanie i udostępnianie informacji zgodnie
z oczekiwaniami i potrzebami odbiorców (użytkowników)
[9]. Informacja to dzisiaj kolejny strategiczny zasób każdego
przedsiębiorstwa, który wymaga umiejętnego wykorzystania
w praktyce. Jest ona podstawowym elementem w procesie
podejmowania decyzji, a użyteczna, daje siłę i władzę jej posiadaczom. Jest ona niezwykle ważna, szczególnie w sytuacji
konfliktowej czy kryzysowej [5, 7].
Skuteczny i sprawny przepływ informacji powinien zapewnić racjonalną komunikację wewnętrzną na wszystkich
poziomach przedsiębiorstwa bez względu na zależności
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
hierarchiczno-organizacyjne [9]. Uświadomienie miejsca
komunikacji wewnętrznej w zarządzaniu bhp powinno prowadzić do zwiększenia swobody przepływu informacji różnymi
kanałami, uproszczenia dostępu do niej grupom pracowników-odbiorców, eliminacji barier fizycznych i psychologicznych
tkwiących często w kadrach zarządzających [6]. Jak ważne
jest to zagadnienie niech świadczy fakt, że na rolę prawidłowej komunikacji w budowaniu bezpiecznych miejsc pracy
zwraca uwagę także Europejska Agencja Bezpieczeństwa
i Zdrowia w Pracy, która uczyniła komunikowanie w zakresie
bezpieczeństwa pracy i komunikowanie ryzyka związanego
z wykonywaną pracą jednym z priorytetów badań z zakresu
bezpieczeństwa pracy na lata 2013÷2020 [15].
2. System komunikacji wewnętrznej w zakresie bezpieczeństwa pracy
W przedsiębiorstwie, organizując sprawny i skuteczny system komunikacji w zakresie bezpieczeństwa pracy nie trzeba
określać indywidualnych potrzeb informacyjnych wszystkich
stanowisk występujących w strukturze organizacyjnej, ale
wystarczy zdefiniować homogeniczne zbiorowości informacyjne, aby realizować cele praktyczne. Dla danej grupy
podobnych stanowisk dokonujemy – już zgodnie z profilem
praw i obowiązków – identyfikacji oraz indywidualizacji
zakresu systemu informacyjnego [10]. To, co dla jednych
zbiorów stanowisk pracy może stanowić cenną informację,
dla innych może być jedynie tzw. odpadem informacyjnym
[8], czyli informacją nieużyteczną, co może potencjalnie zakłócić ocenę jej ważności, wprowadzić chaos u pracownika
i ostatecznie doprowadzić do podejmowania złych decyzji
czy nieracjonalnych czynności. Taka sytuacja może w konsekwencji doprowadzić do wypadku przy pracy czy innych
konsekwencji, np. strat ekonomicznych.
Jakość i skuteczność systemu komunikacji wewnętrznej
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie wymagają utrzymania ciągłej kontroli i integralności
systemu w aspekcie: języków odwzorowania informacji,
treści wiadomości, aktualności informacji, obszaru odbiorców,
kanałów komunikacyjnych, wreszcie – jakości informacji.
Tradycyjnie kadra zarządzająca wykazuje troskę o zasoby
rzeczowe, konserwacje, naprawy, przeglądy, a także jest przekonana o potrzebie budowy maszyny, szacowania trwałości
jej elementów. Natomiast prowadzone przez autorki badania
i obserwacje [14] wskazują na to, że brak jest świadomości
o konieczności poznania pracownika, jego potrzeb, ambicji
itp., co stanowi o tym, że kierowanie ludźmi czy tworzenie
zespołów, nie zawsze jest skuteczne czy efektywne [11, 13].
Dobrze zaprojektowany system komunikacji wewnętrznej
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie jest jak system naczyń połączonych i w znacznym
stopniu wpływa na jego efektywność i bezpieczeństwo pracy.
To kluczowy proces organizacyjny. Warto zatem monitorować
i diagnozować, jak on działa i ewentualnie jak mógłby działać,
by najefektywniej realizować swoje zadania. H. Bieniok [3]
definiuje nawet technikę zarządzania przez komunikowanie
się, które polega na „budowie i doskonaleniu systemu stałego
informowania załogi o głównych celach, problemach i kłopotach przedsiębiorstwa, zamierzeniach kierownictwa oraz
o aktualnej i docelowej pozycji przedsiębiorstwa na rynku.
Jego bezpośrednim celem jest doinformowanie i dowartościowanie załogi, w nadziei, że przyczyni się ona do stworzenia
klimatu wzajemnego zaufania pomiędzy kierownictwem
a podwładnymi, a dzięki temu do lepszej motywacji i pozytywnych zachowań pracowników na rzecz organizacji”.[3]
Komunikacja interpersonalna w zakresie bhp jest wykorzysty-
95
wana do wzmacniania lub modyfikowania postaw, wartości,
przekonań i działań pracowników [13]. Jeżeli mówimy o komunikacji jako procesie, jej znaczenie zależy od momentu,
kiedy została wypowiedziana dana informacja, przez kogo,
gdzie oraz od tego, co wydarzyło się przed jej wypowiedzeniem i później, tzn. jak słuchacz na nią zareaguje. Dotarcie
informacji do odbiorcy i odebranie jej nie jest gwarantem
skuteczności całego procesu komunikacji interpersonalnej.
Jest on zakończony sukcesem wówczas, gdy odbiorca,
prawidłowo dekodując komunikat, nada znaczenie informacjom, a więc dokona interpretacji zgodnej z zamierzeniami
nadawcy. Zatem w procesie komunikacji znaczenie informacji
nadaje nie nadawca, ale jej odbiorca [12]. Pracownicy, którzy
wcześniej partycypują w kreowaniu planów, wiedzą (są doinformowani), co dzieje się w przedsiębiorstwie, znają jego
zamierzenia, czują się docenieni i traktowani poważnie, a to
zmienia na pozytywne ich podejście do wykonywanych zadań.
W procesie komunikacji w obszarze bezpieczeństwa i higieny
pracy można wyróżnić następujące bariery w słuchaniu [3]:
fizyczne, psychologiczne i interakcyjne.
Można wyróżnić dwa zasadnicze typy obiegu informacji
w zakresie bhp: formalny i nieformalny. Poszczególne typy
obiegu informacji w procesie komunikacji w przedsiębiorstwie mają swoje wady i zalety [12].
We współczesnych przedsiębiorstwach obie formy komunikacji są niezwykle istotne dla prawidłowego przepływu
informacji. Szybkość i jakość nie zawsze idą w parze, zatem
komunikacja formalna, oparta na formalnej strukturze organizacyjnej powinna być uzupełniana przez komunikację
nieformalną, przebiegającą poza kanałami formalnymi.
3. Wyniki badań ankietowych
W celu diagnozy i stworzenia zaleceń dla prawidłowego
systemu komunikacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz przestrzegania zasad BHP w polskich przedsiębiorstwach górniczych autorki przeprowadziły własne badania
obejmujące trzy największe polskie przedsiębiorstwa górnicze
węgla kamiennego: KHW S.A., KW S.A., JSW S.A. Wybrany
fragment badań zaprezentowano w niniejszym rozdziale.
Autorki zebrały 218 ankiet stosując dobór prosty, równocześnie ankietowani byli zróżnicowani pod względem wieku,
stażu pracy, wykształcenia jak i zajmowanego stanowiska.
Autorki wyznaczyły minimalną wielkość próby badawczej
wykorzystując dobór prosty niezależny. Dla wyznaczenia
minimalnej liczebności próby przyjęto: dopuszczalny maksymalny błąd szacunku 10 % oraz wartość rozkładu t-Studenta
(wartość 1,9609). Obliczenia minimalnej liczebności próby
wynosiły więc
Można więc przyjąć, że zgodnie z założeniami badania
spełniły wymogi wielkości próby do dalszych analiz.
Czynnikami przeszkadzającymi w przestrzeganiu przepisów bhp (bezpiecznej pracy) wg ankietowanych są przede
wszystkim: nieaktualność posiadanych informacji, nadmiar
informacji czy brak informacji. Wskazania te osiągnęły ocenę
pow. 2,5 pkt. wśród ankietowanych (rys. 1).
Najskuteczniejszym źródłem informacji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy są: szkolenie bhp, współpracownik i
przełożony. Na uwagę zasługuje fakt, że ankietowani wskazali
przełożonego na 3 miejscu za współpracownikami (rys. 2).
To zjawisko niekorzystne, ponieważ z racji organizacji pracy
i występujących zależności hierarchicznych osoba przełożona-dozoru powinna być wskazana jako źródło informacji
96
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
przydatnym źródłem informacji w bezpiecznej pracy wskazali
przełożonego (rys. 3, 4).
Wraz ze stażem pracy zmieniają się jednak oceny
w tym zakresie. Dla pracowników o stażu pracy do 10 lat
w systemie komunikacji wewnętrznej przeszkadza najbardziej
w bezpiecznej pracy nieaktualność informacji, a najbardziej
przydatnym źródłem informacji w bezpiecznej pracy jest dla
tej grupy ankietowanych szkolenie bhp i współpracownik
(rys. 5, 6).
Rys. 1. Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 1. Results of the Author`s research (Individal study)
Rys. 4.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 4. Results of the Author`s research (Individal study)
Rys. 2. Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 2. Results of the Author`s research (Individal study)
bardziej przydatne (bo wiarygodne) w zakresie bezpiecznej
pracy niż współpracownicy, którzy (można to domniemywać)
nie posiadają potencjalnie szerszego, czy bardziej aktualnego zbioru informacji niż sam zainteresowany pracownik,
a wynika to z tej samej pozycji w strukturze organizacyjnej
i podobnego dostępu do informacji.
Jak pokazuje analiza wyników badań ocena tych obszarów
zmienia się jednak wraz ze stażem pracy. Poniżej zaprezentowano wyniki badań z podziałem ankietowanych na 3 grupy
stażu pracy: do 1 roku stażu pracy – okres adaptacji zawodowej, pow. 1 roku do 10 lat – okres stabilizacji zawodowej,
pow. 10 lat stażu pracy – okres utrwalenia nawyków, rutyny,
docelowo okres przedemerytalny.
Pracownikom o stażu pracy do 1 roku w systemie komunikacji wewnętrznej przeszkadza najbardziej w bezpiecznej
pracy brak informacji, a najefektywniejszym, najbardziej
Rys. 3.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 3. Results of the Author`s research (Individal study)
Rys. 5.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 5. Results of the Author`s research (Individal study)
Ryc. 6.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 6. Results of the Author`s research (Individal study)
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
W grupie ankietowanych o stażu pow. 10 lat do 25 lat
wyniki kształtują się podobnie jak w grupie stażowej od 1 do
10 lat. Szkoda, że (jak wynika z przeprowadzonych badań)
wraz ze wzrostem długości stażu pracy spada zaufanie do
przełożonego i jego rola w budowaniu sprawnego systemu
przepływu informacji w zakresie bezpiecznej pracy (rys.
7, 8).
Rys. 7.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 7. Results of the Author`s research (Individal study)
97
W ramach przeprowadzonych analiz i badań autorki określiły następujące cechy sprawnych i skutecznych systemów
komunikacji wewnętrznej w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy w przedsiębiorstwie górniczym:
– powinny odpowiadać potrzebom pracowników zlokalizowanych na wszystkich szczeblach zarządzania i struktury
hierarchicznej,
– należy przekazywać informacje aktualne, kompleksowe
i dostosowane do funkcji realizowanych przez poszczególnych pracowników na ich stanowiskach pracy,
– powinny dostarczać optymalną liczbę informacji, która
w konsekwencji zwiększa korzyść wynikową w procesie
decyzyjnym, eliminuje błędy i nieprawidłowości wynikające z niewiedzy pracowników,
– dostarcza informacje technikami i metodami dostosowanymi do możliwości odbiorczych pracowników na
wszystkich stanowiskach w przedsiębiorstwie, eliminując
bariery technologiczne i techniczne,
– eliminuje bariery bieżącego dostępu do informacji przełożonym i ich podwładnym,
– zapewnia najkrótszą możliwą drogę przepływu informacji,
opartą na formalnej strukturze organizacyjnej,
– nie bagatelizuje systemu nieformalnego przepływu informacji, ale kontroluje go i przez niego wzmacniają potencjał
sytemu formalnego komunikacji,
– eliminuje zanieczyszczenia „infosfery” z informacji nieprawdziwych czy nieistotnych.
Podsumowując, powszechnie podkreśla się, że skuteczny
i efektywny może być tylko pracownik kompetentny i dobrze
zmotywowany. Jak wynika z przeprowadzonych badań dla
skutecznego zaradzania potrzebny jest też pracownik dobrze
poinformowany. Dotyczy to bezsprzecznie wszystkich stanowisk pracy w danym przedsiębiorstwie.
Literatura
Ackoff R.: Zasady zarządzania w korporacjach. PWE, Warszawa 1973,
s. 154.
2. Alsamadani R., Hallowell M,. Javernick-Will A.N.: Measuring and
modelling safety communication in small work crews in the US using
social network analysis. Construction Management and Economics.
Vol. 31, Issue 6, 2013, p. 568÷579.
3. Bieniok H.: Metody sprawnego zarządzania. Wyd. Placet, Warszawa
2004.
4. Borowiecki R., Czekaj J.: Zarządzanie zasobami informacyjnymi
w warunkach nowej gospodarki. Wyd. Dyfin, Warszawa 2010.
5. Korski J., Tobór-Osadnik K., Wyganowska M.: Zarządzanie zmianami
i konfliktami w przedsiębiorstwach górniczych. Wyd. Śląsk, 2011.
6. Morreale S.P., Spitzberg B.H., Barge J.K.: Komunikacja między ludźmi.
Wyd. PWN, Warszawa 2007.
7. Lundgren R.E., McMakin A.H.: Risk Communication A Handbook for
Communicating Environmental, Safety, and Health Risks. John Wiley
& Sons. 2013.
8. Oleński J.: Ekonomika informacji. Wyd. PWE, Warszawa 2001.
9. Potocki A.: Instrumenty komunikacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie.
Wyd. Dyfin. Warszawa 2008.
10. Turek A.: Rola systemu informacji i komunikacji w organizacji-analiza
przypadku banku komercyjnego. Zeszyty naukowe nr 1 Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Bochni, Bochnia 2003.
11. Tobór-Osadnik K., Wyganowska M.: Materialne bodźce w systemach
motywacyjnych w polskich przedsiębiorstwach górniczych węgla
kamiennego. Przegląd Górniczy, nr 4, 2013.
12. Tobór-Osadnik K., Wyganowska M.: Określenie optymalnej liczby
poziomów hierarchicznych i systemu komunikacji priorytetowej
w systemie komunikacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie górniczym.
Przegląd Górniczy, nr 9, 2014.
1.
Rys. 8.Wyniki badań (Opracowanie własne)
Fig. 8. Results of the Author`s research (Individal study)
4. Podsumowanie i wnioski
Jak wynika z zaprezentowanych wyników badań ankietowych pracownicy adaptujący się w środowisku pracy
opierają swoją wiedzę o bezpiecznej pracy na informacjach
płynących od przełożonego, a najbardziej przeszkadza im
w bezpiecznej pracy niedoinformowanie. Rola przełożonego
jest zatem dla tej grupy bardzo istotna, a błędy popełniane
przez przełożonego w zakresie przepływu informacji mogą
mieć olbrzymie znaczenie i wpływ na wypadkowość w tej
grupie pracowników.
W grupie pracowników o stażu pracy pow. 1 roku największy wpływ na bezpieczną pracę mają szkolenia, pokazy
video z zaistniałych wypadków, a przeszkadza nieaktualność
informacji. Wskazuje to wyraźnie na konieczność poprawy
funkcjonowania systemu przepływu informacji w zakresie
bezpieczeństwa i higieny pracy.
Podsumowując efektywne komunikowanie się w przedsiębiorstwie to: jasna koncepcja przekazu, język odbiorcy, odpowiedni środek przekazu, monitorowanie reakcji odbiorców.
98
PRZEGLĄD GÓRNICZY
13. Tobór-Osadnik K., Wyganowska M.: Motywowanie pracowników kopalń węgla kamiennego do przestrzegania przepisów bhp. Wiadomości
Górnicze, nr 11, 2014.
2015
14. Wyganowska M.: Diagnoza i projektowanie systemu komunikacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie górniczym. Wyd. Politechniki Śląskiej
2012.
15. Priorities for occupational safety and health research In Europe: 20132020.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
99
UKD 001.891:622.271:330.322.5
Identyfikacja sezonowości sprzedaży kopalni odkrywkowej
surowców skalnych z zastosowaniem metod statystycznych
The study of sale seasonality in opencast mine of rock and raw materials
performed by the use of statistic methods
dr hab. inż. Beata Trzakuś-Żak*)
dr hab. inż. Zdzisław Gałaś (prof. AGH)*)
dr hab. inż. Darisz Fuksa*)
dr inż. Romuald Ogrodnik*)
Treść: W artykule podjęto próbę identyfikacji zjawiska sezonowości sprzedaży w kopalni odkrywkowej surowców skalnych X, przy
zastosowaniu jednej z grupy metod data mining – metody CHAID oraz za pomocą sporządzonego skategoryzowanego wykresu
ramka-wąsy. Do tego celu wykorzystano program komputerowy STATISTICA 10. Badano szereg czasowy sprzedaży miesięcznej
z okresu sześciu lat. Obie wykorzystane metody potwierdziły występowanie sezonowości sprzedaży w analizowanej kopalni,
jak również podzieliły sezonowość sprzedaży na trzy grupy o podobnej wartości średniej miesięcznej sprzedaży.
Abstract: This paper attempts to identify the phenomenon of sale seasonality in opencast mine X of rock and raw materiale by the use
of one of the data mining methods – CHAID method and box and whisker plot. This analysis was performed by the computer
program STATISTICA 10. This kind of research was made on data grouped in time series of monthly sales within a period
of six years. Both methods have confirmed the presence of seasonality in the analysed mine. They grouped the seasonality
of sales in three groups of similar average monthly sales.
Słowa kluczowe:
sezonowość sprzedaży, metoda CHAID, wykres ramka-wąsy
Key words:
sale seasonality, CHAID method, box and whisker plot
*) AGH w Krakowie
100
PRZEGLĄD GÓRNICZY
1. Wprowadzenie
Surowce wydobywane w górnictwie skalnym mieszczą się
w 24 grupach i są wykorzystywane w różnych branżach przemysłu [1]. Surowce skalne obejmują szeroką i zróżnicowaną
grupę skał, do której zalicza się wszystkie kopaliny stałe poza
surowcami energetycznymi, metalicznymi i chemicznymi.
W skład tej grupy wchodzą zarówno kopaliny bardzo zwięzłe
i zwięzłe (w tym bloczne), jak również surowce okruchowe
(piaski, żwiry) i ilaste (gliny itp.) [8]. W Polsce według
Wyższego Urzędu Górniczego działa 6895 odkrywkowych
zakładów górniczych, w tym 6878 zakładów objętych prawem własności nieruchomości gruntowej, w różnej fazie
działalności (prowadzące działalność, w których eksploatacja
nie została jeszcze rozpoczęta, zakłady w których eksploatacja
została wstrzymana i zaniechana, oraz w stanie likwidacji
i rekultywacji). Zakłady objęte prawem własności gruntowej,
regulowanej przez art.10 prawa geologicznego i górniczego,
zatrudniają 18 630 pracowników według stanu na dzień
31.12.2014 r.
Specyfika działalności górnictwa surowców skalnych,
a w szczególności szeroki zakres odbiorców produktów górnictwa (cementownie, drogownictwo, kolejnictwo, energetyka, budownictwo, przemysł nawozowy, spożywczy, szklarski
itp.) przejawia się między innymi tym, że wydobycie i popyt
na nie, wykazują wyraźne zmiany sezonowe. W przypadku kopalń surowców skalnych, dla dowolnie wybranego roku wspomniana sezonowość ma podobną tendencję, wzrost wydobycia
i produkcji kruszyw w miesiącach sprzyjających ich wykorzystaniu, czyli w okresie lata i wczesnej jesieni, spadek natomiast
tych wielkości w pozostałym okresie. Wspomniane zmiany
sezonowe zarówno po stronie wydobycia, jak i sprzedaży
mają istotny wpływ na podstawowe wielkości ekonomiczne
kopalni, takie jak przychody, koszty, należności (rys. 1 i 2),
zysk i w konsekwencji na płynność finansową [15].
Określenie zjawiska sezonowości, zwłaszcza sprzedaży,
wpływa m.in. na planowanie zatrudnienia, remontów maszyn,
realizowanie nowych inwestycji, jak również na planowanie
wielkości produkcji, a co za tym idzie wykorzystanie posiadanych zdolności produkcyjnych [5]. Na poziom sprzedaży
wyrobów gotowych górnictwa surowców skalnych poza
sezonowością wpływają m.in. takie czynniki, jak: rozwój
inwestycji drogowych i budowlanych, wzrost gospodarki
krajowej, jakość wytwarzanych wyrobów, lokalizacja kopalni
i z tym związane koszty transportu, koszt własny produkcji,
jak również konkurencja cenowa wyrobów.
Jak już wcześniej zwrócono uwagę zjawisko sezonowości powoduje, że przychody ze sprzedaży, koszty własne
sprzedaży, a także zysk wykazują bardzo znaczne wahania
sezonowe. Wobec wysokich kosztów stałych stwarza to kopalniom istotne trudności w utrzymaniu płynności finansowej,
zwłaszcza w okresach zimowych i późno jesiennych. Ma to
również niekorzystny wpływ na zróżnicowane sezonowo
wykorzystanie zdolności wydobywczych i w efekcie trudności
z ustaleniem podstawowych kosztów wytworzenia [2].
Badaniem zjawiska sezonowości w górnictwie odkrywkowym surowców skalnych zajmowali się m. in. tacy autorzy
jak Czopek K. [3; 15], Gałaś Z. [5], Modrzejewski T. [11],
Modrzejewski Sz. [12; 13], Łochańska D., Stryszewski M.
[10], Obrzut M. [14], Uberman R. [16]. Wykorzystywali
oni różnego rodzaju metody matematyczne m.in. metodę
analityczną wyodrębniania tendencji rozwojowej, metody
szeregów czasowych, metodę harmoniczną (Obrzut M.),
wskaźnik dynamiki sprzedaży, histogram, współczynnik
zmienności, odchylenie standardowe, wariancję (Gałaś Z.).
W artykule zidentyfikowano zmiany sezonowe kopalni
odkrywkowej surowców skalnych po stronie sprzedaży
wykorzystując w tym celu metodę z grupy data mining CHAID oraz wykres ramka-wąsy. Analizowaną sezonowość
sprzedaży ilustruje sporządzony wykres szeregu czasowego
analizowanej kopalni odkrywkowej za kres 6 lat (rys. 1). Na
rysunku 2 przedstawiono natomiast, sezonowe zmiany wielkości sprzedaży wraz z sezonowymi zmianami niektórych
wskaźników ekonomicznych, tj. przychodów ze sprzedaży,
kosztów ogółem oraz należności.
Z przedstawionych rysunków 1 i 2 można odczytać jak
duży wpływ wywiera sezonowość na wielkość sprzedaży
i pozostałe wskaźniki ekonomiczne, tj. przychody ze sprzedaży, koszty, przychody i należności (rys. 2) analizowanej
kopalni. Uwagę zwracają zmiany wartości należności
w kolejnych miesiącach, które mają bardzo podobny przebieg
do zmian wartości przychodów. Niekorzystnym zjawiskiem
jest natomiast występowanie znacznie większych wartości
należności w danym miesiącu w stosunku do odpowiedniej
wartości przychodu w tym miesiącu. Dodatkowym, niekorzystnym faktem jest również okresowe zwiększanie kosztów
działalności kopalni w stosunku do wartości przychodów, co
wynika z danych analizowanej kopalni.
Rys. 1. Kształtowanie się sprzedaży kruszywa analizowanej kopalni
Fig. 1. Time series of sale volume in the analysed opencast mine
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
2015
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
101
Rys. 2. Kształtowanie się podstawowych wielkości ekonomicznych badanej kopalni odkrywkowej w analizowanym okresie
Fig. 2. Crucial economic factors of the analysed opencast mine in a specific time period
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
2. Wykorzystanie metody CHAID do badania sezonowości sprzedaży kopalni X
Metoda CHAID (Chi-squared Automatic Interaction
Detection) służy do rozwiązywania jakościowych oraz ilościowych problemów predykcyjnej eksploracji danych. Algorytm
CHAID buduje drzewo, z którego węzłów mogą wychodzić
więcej niż dwie gałęzie. Metoda wybiera ze zbioru zmiennych
te, które mają największy wpływ na zmienną przewidywaną.
Do wyznaczenia kolejnych przedziałów wykorzystywany jest
test Chi-kwadrat (dla zmiennych jakościowych i problemów
klasyfikacyjnych) lub test F Fishera (dla zmiennych ilościowych i problemów regresyjnych) [6].
W analizie jako zmienną zależną w metodzie CHAID
uwzględniono wielkość sprzedaży w Mg, zaś jako predyktor
jakościowy przyjęto poszczególne miesiące w roku. W wy-
niku zastosowania metody CHAID otrzymano dopasowane
drzewo decyzyjne i podział na trzy grupy (węzły końcowe)
(rys. 3 i 4), które odzwierciedlają kształtowanie się sprzedaży
na podobnym poziomie, tj:
1. Grupa I – miesiące styczeń, luty i grudzień, charakteryzujące się najniższą wartością średniej miesięcznej sprzedaży
– 107086,79Mg.
2. Grupa II – miesiące marzec, kwiecień i listopad; średnia
miesięczna wielkość sprzedaży – 130364,79Mg).
3. Grupa III – miesiące maj-październik, wyróżniające się
najwyższą wartością średniej miesięcznej sprzedaży 161273,17Mg.
\s
W kolejnym kroku analizy za pomocą metody CHAID
wykorzystano narzędzie do łączenia klas w programie
Rys. 3. Wyniki struktury drzewa w metodzie CHAID
Fig. 3. Results of tree structure in CHAID method
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
102
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 4. Tabela kontyngencji – struktury drzewa w metodzie CHAID
Fig. 4. Contingency table – tree structure in CHAID method
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
STATISTICA. Jego najważniejszą zaletą jest natychmiastowe
otrzymanie zmiennych z nowymi grupami. Podobnie jak we
wcześniejszym przypadku jako zmienna zależna – wybrana
została zmienna Sprzedaż, Mg, jako predyktor została przyporządkowana zmienna – poszczególne Miesiące. Po wykonaniu analizy przez program STATISTICA, uzyskano arkusze
z zawartością nowych grup (rys. 5).
Rys. 5. Tabela kontyngencji łączenia grup w metodzie CHAID
Fig. 5. Contingency table of connecting groups in CHAID method
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
Otrzymane wyniki są takie same, jak otrzymane wcześniej. Dodatkowo w wejściowym arkuszu danych program
umieścił przypisanie poszczególnych przypadków do klas.
Umożliwia to wykorzystanie wartości zgrupowanych w celu
prognostycznym.
3. Badanie sezonowości za pomocą wykresu ramka-wąsy
Na wykresach ramka-wąsy wykreślane zostają zakresy
wartości wybranej zmiennej (lub zmiennych), oddzielnie
dla grup przypadków zdefiniowanych za pomocą zmiennej
skategoryzowanej (grupującej, w analizowanym przypadku
poszczególne miesiące). Miary tendencji centralnej (np. mediana lub średnia) oraz statystyki zakresu lub zmienności (np.
kwantyle, błędy standardowe lub odchylenia standardowe)
są wyliczane dla każdej grupy przypadków a ich wartości są
prezentowane w wybrany sposób na wykresie. Na wykresie
mogą zostać również wykreślone odstające punkty. Na wykresie ramka wąsy rozkład zmiennej ilustrowany jest przez
trzy składniki wykresu:
1. punkt środkowy, ilustrujący tendencję centralną.
2. ramkę, ilustrującą rozrzut wokół średniej.
3. wąsy poza ramką, ilustrujące zakres zmienności.
Wykresy tego typu mają dwa typowe zastosowania.
Pierwsze z nich dotyczy możliwości porównywania zakresów
wartości pomiędzy grupami przypadków oraz porównywanie
rozkładów czy zmienności w grupach (przedstawiając średnią
jako „punkt”, błędy standardowe jako „ramki”, a odchylenia
standardowe jako „wąsy”). Wykresy takie pozwalają na pierwszy rzut oka ocenić stopień zależności pomiędzy zmienną
zależną (wykreślaną) a zmienną grupującą. Drugie główne
zastosowanie tego typu wykresów dotyczy analizy wartości
odstających i ekstremalnych [7].
Na sporządzonym wykresie ramka-wąsy (rys. 6) mały
kwadracik reprezentuje średnią (tendencję centralną) zmiennej, czyli wielkość sprzedaży, natomiast zmienność reprezentowana jest przez ramkę o wysokości ± 1 odchylenie standardowe oraz przez wąsy; ± 1,96*odchylenie standardowe,
co przy założeniu normalności rozkładu daje 95 % przedział
ufności. Na uwagę zwraca fakt, że na wykresie nie uwidoczniono punktów (wartości) odstających od średniej w poszczególnych miesiącach. Podział na trzy grupy, który wykazała
metoda CHAID jest również widoczny na sporządzonym
skategoryzowanym wykresie ramka-wąsy (rys. 6).
4. Podsumowanie
Sezonowość wydobycia i sprzedaży występuje praktycznie
we wszystkich grupach kopalin, chociaż najwyraźniej ten
problem widać w przypadku kruszyw naturalnych i łamanych.
Stan taki jest konsekwencją zmiennego sezonowo popytu na
surowce skalne, największego w miesiącach letnich i spadającego w okresie zimowo-wiosennym [3]. Natomiast wyniki
otrzymane za pomocą metody CHAID potwierdzone przez
sporządzony wykres ramka-wąsy, ukazały podział na trzy
podobne grupy miesięcy (spośród dwunastu miesięcy w roku),
ze względu na średnią sprzedaż kruszywa. Pojawiła się więc
dodatkowa grupa miesięcy o podobnych wielkościach sprzedaży. Przeprowadzona analiza uszczegółowiła podział sezonowy z dwóch przewidywanych okresów na trzy podobne. Jest
to istotne ze względu na sporządzanie planów produkcyjnych
na przyszłe okresy (prognozowanie produkcji i sprzedaży
kruszywa), w związku z tym wiedza ta wpłynie pozytywnie
na efektywność zarządzania analizowaną kopalnią.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
103
Rys. 6.Skategoryzowany wykres ramka-wąsy obrazujący sezonowość sprzedaży kruszywa w kopalni odkrywkowej surowców skalnych „X”
Fig. 6. Categorized box and whisker plot of aggregates sale seasonality of opencast rock materials mine
Źródło: Opracowanie własne
Source: Own elaboration
Publikację wykonano na AGH w Krakowie w 2015 r.
w ramach badań statutowych, umowa nr: 11.11.100.693,
zadanie 5.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Bednarczyk J., Modrzejewski Sz.: Polskie górnictwo skalne na drodze największego wielosurowcowego rozwoju wydobycia. Przegląd
Górniczy, 2014 , tom.70, nr 9, s. 15÷20.
Czopek K.: Ekonomiczne problemy kopalń kruszyw łamanych.
Górnictwo Odkrywkowe, 2007, R.49, nr 5-6, s. 45÷50.
Czopek K.: Wpływ sezonowości wydobycia i sprzedaży surowców
skalnych na efekty ekonomiczne kopalń, Górnictwo Odkrywkowe 2003,
nr 7-8, s.5÷7.
Gałaś Z.: Sezon na żwir. Sezonowość sprzedaży naturalnych kruszyw
piaszczysto-żwirowych, Surowce i Maszyny Budowlane, 2012, nr1,
s.22÷26.
Gruber J., Jóźwiak J., Mosio Ł.: Zastosowanie eksploracji danych do
wykrywania nadużyć w systemach biznesowych. Zeszyty Naukowe
Politechniki Śląskiej. Seria Organizacja i Zarządzanie. 2006, z. 64,
s.61÷71.
Internetowy podręcznik statystyki, www.statsoft.pl, lipiec 2014.
Kozioł W., Czaja P., Górnictwo skalne w Polsce-stan obecny, perspek-
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
tywy i uwarunkowania rozwoju, Górnictwo i Geologia 2010, Tom 5,
Z.3, s.41÷58.
Łapczyński M., Migut G., Demski T.: Data Mining IIb – modele i metody,
Materiały kursowe, Kraków StatSoft Polska 2011.
Łochańska D., Stryszewski M.: Optymalizacja bilansowania podaży
z popytem na kruszywa naturalne, Przegląd Górniczy 2014, Tom 70,
Z.10, s.36÷40.
Modrzejewski T.: Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie
wydobywającym surowce skalne, Górnictwo Odkrywkowe 2001, nr
4/2001, s. 74÷88.
Modrzejewski Sz.: Ekonomiczno-techniczne, prawne i środowiskowe
uwarunkowania górnictwa skalnego, Górnictwo Odkrywkowe 2004, nr
1, s.90÷92.
Modrzejewski Sz.: Stan i kierunki rozwoju górnictwa skalnego,
Górnictwo Odkrywkowe 2005, nr 1, s. 66÷76.
Obrzut M.: Metoda kompleksowej oceny sezonowości na przykładzie
kopalin pozyskiwanych odkrywkowo, Górnictwo Odkrywkowe 2004,
nr 7-8, s.97÷102.
Trzaskuś-Żak B., Czopek K.: Wpływ sezonowości i wartości sprzedaży
na poziom należności krótkoterminowych w wybranych kopalniach
odkrywkowych, Górnictwo Odkrywkowe, 2014, R. 55 nr 1, s. 61÷66.
Uberman R., Uberman Ro: Sezonowość w odkrywkowym górnictwie
surowców skalnych. Wyzwanie dla zarządzających, Górnictwo odkrywkowe 2002, nr 4/2002, s. 30÷34.
104
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 657.471.12:001.891:658.1/.5
Koszty pracy przedsiębiorstwa górniczego
Labour costs of a mining company
dr hab. inż. Beata Trzakuś-Żak*)
dr hab. inż. Zdzisław Gałaś (prof. AGH)*)
Dr inż. Sierpień Mariusza*)
Inż. Borowiec Rafał**)
Treść: W artykule przedstawiono analizę kosztów pracy na przykładzie przedsiębiorstwa górniczego. Ze względu na poufność wykorzystanych w publikacji danych przedsiębiorstwo oznaczono symbolem X. Analizie poddano składniki kosztów pracy ponoszonych
przez badane przedsiębiorstwo w związku z zatrudnieniem pracowników. Rozważania przeprowadzono dla okresu obejmującego
lata 2011–2013.
Abstract: This paper presents the analysis of labour costs illustrated with an example of a mining company. The confidentiality of data
used in the publication on the company marked as X was taken into account. The analysis concerns the components of the
labour costs connected with employment. The study was performed for the period of 2011-2013. The structure of obligatory
components of labour costs was assessed concerning, among others, wage and non-wage components.
Słowa kluczowe:
koszty pracy, obligatoryjne narzuty
Key words:
labour costs, obligatory mark-up, components of labour costs
1. Wprowadzenie
Koszty pracy zatrudnianych pracowników stanowią bardzo
ważny problem z ekonomicznego punktu widzenia każdego
przedsiębiorcy. Obligatoryjne składniki kosztów pracy w dużym stopniu wpływają na politykę kadrową przedsiębiorstw,
*) AGH w Krakowie **) Absolwent AGH
m.in. ograniczanie zatrudnienia. Informacja o wysokości
i strukturze kosztów pracy jest szczególnie potrzebna
w sytuacji otwierania oddziału przedsiębiorstwa lub w
przypadku poszukiwania nowej lokalizacji. Wysoki poziom
obowiązkowych składek wpływa na ograniczanie zatrudnienia. Problematyka ta podejmowana była m.in. w pracach:
[1, 2, 3, 4, 5, 13]. Na kształtowanie się kosztów pracy wpływają czynniki zewnętrzne oraz czynniki wewnętrzne [3].
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Do czynników zewnętrznych zaliczyć można przede wszystkim obowiązujące przepisy prawne, ale również tendencje
występujące na rynku pracy itp. Rodzaj i wysokość obowiązkowych obciążeń – kosztów pracy regulowana jest przez
obowiązujące akty prawne. Do obciążeń tych zalicza się:
składki na ubezpieczenie społeczne – emerytalne, rentowe,
chorobowe, wypadkowe, których wysokość reguluje ustawa
o systemie ubezpieczeń społecznych [6], wysokość składki
zdrowotnej reguluje ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych [7], składka na
fundusz pracy – ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy [8], składka na fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych – ustawa o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy [9], składka
na fundusz emerytur pomostowych – ustawa o emeryturach
pomostowych [10], odpis na zakładowy fundusz świadczeń
socjalnych – ustawa o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych [11]; odpis na państwowy fundusz rehabilitacji
osób niepełnosprawnych – ustawa o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych [12].
Do czynników wewnętrznych mających wpływ na koszty pracy przedsiębiorstwa należą: wielkość zatrudnienia,
struktura zawodowa i kwalifikacje pracowników, system
wynagrodzeń, polityka płacowa, wielkość przedsiębiorstwa,
funkcjonowanie i współpraca ze związkami zawodowymi,
jakość produkcji, innowacyjność wykorzystywanych technologii, poziom techniczny maszyn i urządzeń. W tabeli 1
przedstawiono wysokość niektórych składek kosztów pracy
płaconych przez pracownika i pracodawcę [1].
Wymienione w tablicy 1 składniki kosztów pracy
w analizowanym okresie 2011÷2013 finansowane są przez
pracownika, jak i pracodawcę. Ponadto, nie wszystkie z nich
są obligatoryjne nawet w dominującej formie zatrudniania
pracowników, tj. stosunku pracy. Oblicza się je procentowo
w stosunku do podstawy wymiaru, którą jest wynagrodzenie
brutto (przychód), za wyjątkiem składki zdrowotnej, której
105
podstawą naliczania jest różnica między wynagrodzeniem
brutto (przychodem) a składkami ZUS finansowanymi przez
pracownika, z uwzględnieniem faktu, że nie wyłącza się z niej
wynagrodzeń za czas choroby płatnego przez pracodawcę,
a wyłącza się zasiłki chorobowe. W przypadku składek emerytalnej i rentowej, limit rocznej podstawy wymiaru składek
emerytalno-rentowych w danym roku kalendarzowym wynosi
30-krotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia
miesięcznego.
Występują również składniki kosztów pracy, o innych
algorytmach obliczania składek, określonych poprzez dodatkowo stworzone akty prawne, w tym corocznie publikowane ustawy okołobudżetowe. Dotyczy to m.in.: odpisu na
zakładowy fundusz świadczeń socjalnych (ZFŚS), którego
wysokość jest regulowana przez [11], składki na Państwowy
Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON)
regulowane przez [12].
2. Statystyka kosztów pracy ogółem oraz w sekcji górnictwo i wydobywanie [4]
W zakres badań nad kosztami pracy analizie podlegają
składniki kosztów pracy w wymiarze wartościowym, przeciętne zatrudnienie i czas pracy osób zatrudnionych (opłacony
i przepracowany). Całkowite koszty pracy stanowią sumę
wynagrodzeń brutto oraz pozapłacowych wydatków poniesionych w celu pozyskania, utrzymania, przekwalifikowania
i doskonalenia kadr.
Do podstawowych mierników kosztów pracy należą:
– przeciętny miesięczny koszt pracy na 1 zatrudnionego,
– koszt pracy na 1 godzinę opłaconą,
– koszt pracy na 1 godzinę przepracowaną.
Przeciętny miesięczny koszt pracy w gospodarce narodowej na 1 zatrudnionego w 2012 roku wynosił 4758,6 PLN.
Koszty pracy w przeliczeniu na 1 godzinę opłaconą kształto-
Tablica 1. Składniki kosztów pracy w latach 2011÷2013, [%]
Table 1. Components of labour costs in the period of 2011÷2013, [%]
Składnik kosztów pracy
Ubezpieczenie
emerytalna, %
Ubezpieczenie
rentowa, %
Ubezpieczenie
chorobowa, %
Ubezpieczenie
wypadkowa, %
Ubezpieczenie
zdrowotna, %
Fundusz Pracy (FP), %
Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych
(FGŚP), %
Fundusz Emerytur Pomostowych
(FEP), %
Źródło: Opracowanie własne
Okres obowiązywania
oraz wysokość stopy
procentowej składek
od 01.01.1999 r.
19,52
od 01.01.2008 r.
6,0
od 01.02.2012 r.
8,0
od 01.01.1999 r.
2,45
od 01.04.2010 r.
0,67–3,33
od 01.04.2012 r.
0,67–3,86
od 01.01.2007 r.
9,0
od 01.01.1999 r.
2,45
Finansujący
pracownik
pracodawca
9,76
9,76
1,5
4,5
1,5
6,5
2,45
–
–
0,67–3,33
0,67–3,86
9,00
–
–
2,45
od 01.01.2006 r.
0,1
–
0,1
od 01.01.2010 r.
1,5
–
1,5
106
PRZEGLĄD GÓRNICZY
wały się na poziomie 29,24 PLN, natomiast w przeliczeniu
na 1 godzinę przepracowaną koszty te są wyższe o 16,24 %
i wynosiły 33,99 PLN.
Koszty pracy w Polsce są zróżnicowane w zależności
od rodzaju prowadzonej działalności. Porównanie kosztów
pracy według rodzaju prowadzonej działalności pokazuje, że
w 2012 roku najwyższe koszty pracy zarejestrowano w sekcji
górnictwo i wydobywanie (głównie w górnictwie rud metali
nieżelaznych), a najniższe w zakwaterowaniu i w usługach
gastronomicznych. W branży górniczej od lat rejestruje się najwyższe koszty pracy. W roku 2012 koszty te wynosiły 8801,93
PLN i były wyższe o 84,97 % w stosunku do kosztów przeciętnych. Należy zwrócić uwagę, że przeciętny miesięczny
koszt pracy w sekcji górnictwo i wydobywanie systematycznie
z roku na rok rośnie. Koszty te w 2008 roku wynosiły 6618,58
PLN, w 2010 roku 7502,98 PLN. Porównując dynamikę
kosztów pracy w 2010 roku do 2008 roku widzimy wzrost
o 13,36 %, a w 2012 roku do 2010 wzrost o 17,31 %. Również
koszty pracy sekcji górnictwo i wydobywanie w przeliczeniu
na 1 godzinę opłaconą były wyższe o 72,5 % i kształtowały
się na poziomie 50,44 PLN, natomiast w przeliczeniu na
1 godzinę przepracowaną koszty te są wyższe o 81,20 %
i wynosiły 61,59 PLN.
Struktura czasu pracy opłaconego przypadającego na
jednego zatrudnionego ogółem wynosiła dla czasu przepracowanego 86,0 %, a dla czasu nieprzepracowanego 14,0 %.
W sekcji górnictwo i wydobywanie wykorzystano tylko 82,0 %
czasu opłaconego. Wnikając głębiej w statystyki widzimy, że
wydobywanie węgla kamiennego i węgla brunatnego wykorzystuje czas opłacony na niższym poziomie, bo tylko 80,7 %,
natomiast pozostałe górnictwo i wydobywanie wypada lepiej,
zbliżając się do danych ogółem, bo już tam wykorzystuje się
85,7 % czasu opłaconego,
Sektor własności odgrywa również istotną rolę w kształtowaniu się kosztów pracy. W 2012 roku w sektorze publicznym
ogółem przeciętne miesięczne koszty pracy były wyższe niż
w prywatnym o 13,42 %. W sekcji górnictwo i wydobywanie
obserwujemy tendencje odwrotną, tj. koszty te były wyższe
o 4,36 % w sektorze prywatnym niż w sektorze publicznym.
Więcej również kosztowała w sektorze publicznym ogółem
1 godzina opłacona o 25,17 %, a 1 godzina przepracowana
o 27,67 %. W sekcji górnictwo i wydobywanie odnotowano
podobne zależności jak wyżej, gdzie w sektorze prywatnym
przeciętny koszt pracy jednej godziny opłaconej jest wyższy
o 10,17 %, a przeciętny koszt pracy jednej godziny przepracowanej jest wyższy o 5,92 % w stosunku do sektora prywatnego.
Wielkość przedsiębiorstwa ma również istotny wpływ na
wysokość ponoszonych kosztów pracy. Koszt zatrudnienia
1 pracownika w 2012 roku w jednostkach dużych był
o 31,93 % wyższy niż w średnich. W sekcji górnictwo i wydobywanie ogółem koszty te są wyższe o aż 118,51 %. W jednostkach
dużych w całej gospodarce 1 godzina opłacona była w 2012 roku
o 25,74 % wyższa niż w średnich, a godzina przepracowana
o 27,53 %. Podobne zjawisko obserwujemy w sekcji górnictwo
i wydobywanie, gdzie dane te prezentują się odpowiednio na
bardzo wysokim poziomie, tj. 133,41 % i 115,09 % [4].
3. Koszty pracy przedsiębiorstwa górniczego X
W artykule przeprowadzono analizę kosztów pracy
przedsiębiorstwa górniczego X prowadzącego działalność
gospodarczą jako spółka akcyjna. W tablicy 2 przedstawiono
procentowy udział pracowników fizycznych i pracowników
umysłowych, średnie miesięczne wynagrodzenie zasadnicze
brutto, średnie całkowite miesięczne wynagrodzenie netto
przypadające na jednego pracownika w 2013 roku. Średnie
2015
całkowite miesięczne wynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwie X wynosiło 5708,00 PLN/m-c, przy czym w grupie
pracowników fizycznych wynosiło 5310,00 PLN/m-c,
a w grupie pracowników umysłowych 7489,00 PLN/m-c,
czyli było wyższe o 29,1 %.
Tablica 2. Struktura zatrudnienia oraz średnie miesięczne wynagrodzenie w 2013 roku [1]
Table 2. Structure of employment and average monthly salary
in 2013 [1]
Wyszczególnienie
Udział w zatrudnieniu, %
Przeciętne wynagrodzenie
zasadnicze brutto, PLN/m-c
Przeciętne całkowite
wynagrodzenie brutto, PLN/m-c
Pracownicy Pracownicy
fizyczni
umysłowi
81,8
18,2
Ogółem
100,0
3 856,00
5 665,00
4 186,00
5 310,00
7 489,00
5 708,00
Źródło: Opracowanie na podstawie
Różnice w wynagrodzeniach pracowników wynikały
przede wszystkim z zakresu wykonywanej pracy, kwalifikacji
pracowników oraz pełnionego stanowiska. W tablicy 3 podano
obciążenia obligatoryjne z tytułu kosztów pracy w ujęciu procentowym, które w analizowanym przedsiębiorstwie w 2013
roku, w ujęciu miesięcznym kształtowały się od 3,668 mln
PLN (m-c maj) do 4,373 mln PLN (m-c lipiec) [1].
Tablica 3. Obligatoryjne obciążenia kosztów pracy analizowanego przedsiębiorstwa w 2013 r. [1]
Table 3. Obligatory components of labour costs of the analyzed
company in 2013 [1]
Wyszczególnienie
emerytalna
Składka ZUS –
rentowa
pracownik
chorobowa
emerytalna
Składka ZUS – zakład rentowa
wypadkowa
Składka zdrowotna
Fundusz Pracy
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
Fundusz Emerytur Pomostowych
RAZEM, w tym:
pracownicy
przedsiębiorstwo
%
22,48
3,45
5,78
22,48
14,97
6,60
18,52
5,34
0,23
0,16
100
50,23
49,77
Źródło: Opracowanie na podstawie danych przedsiębiorstwa
Z przeprowadzonych badań wynika, że w analizowanym
przedsiębiorstwie w 2013 roku przeciętne miesięczne koszty
pracy wyniosły 7625,67 PLN/prac., w tym przeciętne wynagrodzenie brutto wyniosło 5708,00 PLN/prac., a przeciętne
wynagrodzenie netto 4526,55 PLN/prac, czyli stanowiło
59,4 % kosztów pracy ponoszonych przez przedsiębiorstwo
z tytułu zatrudnienia pracownika.
W strukturze przeciętnego wynagrodzenia brutto pracownika w 2013 roku dominowało wynagrodzenie zasadnicze
70,40 %, poza tym wynagrodzenie za dni wolne od pracy
stanowiło 11,76 %, świadczenia pracownicze z okazji Dzień
Górnika – 8,12 %, deputat węglowy 7,26 %, oraz inne dodatki
2,46 %.
Koszty pracy oraz ich strukturę w latach 2011–2013 przedstawiono w tablicy 4. Analizą objęto wynagrodzenia pracowników, w tym wynagrodzenia zasadnicze oraz dodatki, narzuty
od wynagrodzeń, odpis na zakładowy fundusz świadczeń so-
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
107
Tablica 4. Koszty pracy i ich struktura na przykładzie analizowanego przedsiębiorstwa X
w latach 2011–2013
Table 4. Labour costs and their structure illustrated with the example of the analyzed
company during the period of 2011–2013
Wyszczególnienie
I. Wynagrodzenia, w tym:
Wynagrodzenia zasadnicze
Dodatki
II. Narzuty od wynagrodzeń
III. Zakładowy fundusz świadczeń
socjalnych
IV. Inne świadczenia na rzecz
pracowników
V. Koszty z tytułu przepisów BHP
VI. Bezosobowy fundusz płac
VII. Pozostałe koszty
Ogółem
2011
mln PLN
118,41
86,99
31,42
21,73
75,47
55,45
20,03
13,85
2012
mln PLN
123,82
88,97
34,85
25,33
75,32
54,13
21,20
15,41
2013
mln PLN
123,25
90,39
32,86
25,41
74,87
54,91
19,96
15,44
5,88
3,75
3,09
1,88
4,13
2,51
1,62
1,03
1,66
1,01
1,42
0,86
7,03
0,78
1,44
156,86
4,48
0,50
0,92
100,0
8,18
0,72
1,59
164,39
4,98
0,44
0,97
100,0
7,90
0,830
1,67
164,61
4,80
0,50
1,01
100,0
%
%
%
Źródło: Opracowanie na podstawie danych przedsiębiorstwa
cjalnych, inne świadczenia na rzecz pracowników (szkolenie
pracowników, ryczałty samochodowe, telefony komórkowe
i inne), koszty z tytułu przepisów BHP, bezosobowy fundusz
płac (z tytułu zatrudnienia pracowników na umowę zlecenie
lub umowę o dzieło), pozostałe koszty, np. ubezpieczenie,
badania lekarskie, szczepienia dozoru górniczego, składka
na PFRON.
Koszty pracy jednej godziny, przypadające na 1 pracownika ukształtowały się w analizowanym przedsiębiorstwie
górniczym X w 2013 roku na poziomie 34,25 PLN/h. W stosunku do pracownika fizycznego wyniosły one 29,18 PLN/h,
zaś biorąc pod uwagę pracownika umysłowego – 44,88 PLN/h.
W porównaniu do przeciętnego poziomu kosztów pracy na
rynku polskim (33,99 PLN/h), był on o 0,26 PLN/h (0,76%)
wyższy.
4. Podsumowanie
Na koszty pracy przedsiębiorstwa górniczego X miało
wpływ wiele składników, z których głównym i mającym dominującą rolę było wynagrodzenie zasadnicze pracowników (ok.
55 %). Pracodawca, poza kosztami wynagrodzenia ponosił
również koszty wynikające z obciążeń regulowanych prawnie
(składki ZUS, fundusz emerytur pomostowych, fundusz pracy,
zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych, państwowy fundusz
rehabilitacji osób niepełnosprawnych). Ponadto na kształtowanie się kosztów pracy miały wpływ wydatki związane
z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP),
a także dodatki okolicznościowe (Dzień Górnika).
W przypadku pracownika fizycznego wynagrodzenie
brutto składało się z: 70,4 % płacy zasadniczej, 11,8 % wynagrodzenia za przepracowane wolne soboty, 8,1 % deputatu
węglowego, 7,3 % dodatków okolicznościowych („Barbórka”)
oraz 2,45 % z innych dodatków.
Kierownictwo kopalni w porozumieniu ze Związkami
Zawodowymi prowadziło politykę zarządzania przedsiębiorstwem zmierzającą do stabilności zatrudnienia pomimo
wysokich kosztów pracy. Pomimo trudności ze sprzedażą
wyrobów w pewnych okresach, przedsiębiorstwo to utrzymywało płynność finansową i osiągało zadowalające wskaźniki
techniczno-ekonomiczne. Koszty pracy w badanym przed-
siębiorstwie górniczym nie odbiegają od statystyk prezentowanych w [4] dotyczących sekcji górnictwo i wydobywanie
sektora prywatnego.
Publikację wykonano na Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie w 2015 roku w ramach badań statutowych,
umowa nr: 11.11.100.693, zadanie 5
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Borowiec R.: Koszty pracy przedsiębiorcy górniczego. Projekt dyplomowy inżynierski. WGiG. AGH Kraków 2015.
Gałaś Z.: Analiza kosztów pracy w kopalni „Klęczany” – producenta
skalnych kruszyw drogowych. Przegląd Górniczy Nr 10/2002.
Kolegowicz K., Kulisa B., Nehring A.: Aspekty ekonomiczno-prawne
kosztów pracy w Polsce. Uniwersytet Ekonomiczny Kraków 2004.
Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2012 roku. GUS. Departament
Badań Demograficznych i Rynku Pracy Warszawa 2013.
Rotkiewicz M.: Optymalizacja kosztów zatrudnienia. Warszawa Wyd.
C. H. Beck 2009.
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. z 2015 r. Dz.U. poz. 121 z późn. zm.).
Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych (t.j. z 2015 r. Dz.U. poz. 581).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy (t.j. z 2015 r. Dz.U. poz. 149).
Ustawa z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w
razie niewypłacalności pracodawcy (t.j. z 2014 r. Dz.U. poz. 149 z późn.
zm.).
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U.
z 2008 r. nr 237, poz. 1656).
Ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych (t.j. z 2015 r. Dz.U. poz. 111).
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. z 2011 r. Dz.U. nr 127,
poz. 721 z późn. zm.).
Załucki J.: Koszty pracy w górnictwie węglowym i w innych branżach przemysłu [w:] Szkoła Ekonomiki i Zarządzania w Górnictwie
2006: ekonomika, organizacja, zarządzanie i marketing w przemyśle
wydobywczym: publikacje naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie, Krynica 13–15 września 2006.
108
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
UKD 622.363.1:622.333:005.585
Źródła finansowania działalności krajowych
postindustrialnych obiektów górnictwa podziemnego
(POGP) – zaadaptowanych w sposób klasyczny
National underground post-mining facilities (adapted in a classical way):
sources of LCA phases financing
Dr inż. Romuald Ogrodnik*)
Dr inż. Anna Wiktor-Sułkowska*)
Treść: W artykule przedstawiono uporządkowany stan możliwych, obecnie występujących, źródeł finansowania działalności krajowych,
postindustrialnych obiektów górnictwa podziemnego (POGP) zaadaptowanych w sposób klasyczny. Materiał zgromadzony
w niniejszym artykule, może stanowić źródło informacji dla podmiotów fizycznych, prawnych oraz jednostek organizacyjnych,
które zarządzają, bądź w przyszłości są zainteresowane zarządzaniem POGP zaadaptowanymi w sposób klasyczny.
Abstract: This paper describes the underground post-mining facilities (UPF) (adapted in a classical way) and sources of LCA phases
financing. LCA phases are planning the adaptation investments, implementation of the project, operation of the adapted UPF
and improving works. The liquidation phase will not be considered. The paper can be a source of information for individuals,
legal persons and organizational units, which manage or will manage national UPF adapted in a classical way.
Słowa kluczowe:
POGP – postindustrialne obiekty górnictwa podziemnego, źródła finansowania, fundusze europejskie, dotacje Skarbu Państwa
Key words:
UPF – underground post-mining facilities, sources of funding, EU funds, subsidy of State Treasury
1. Wprowadzenie
Podziemne zakłady górnicze w okresie poeksploatacyjnym, w ostatniej fazie swojego cyklu życia zaczynają
stanowić problem dla przedsiębiorców. Problem ten wynika
między innymi z konieczności likwidacji lub zabezpieczenia
podziemnej części zakładu, co wymaga również poniesienia
znacznych nakładów finansowych. Jednakże, część z postindustrialnych obiektów górnictwa podziemnego (POGP),
w okresie po eksploatacji mogłaby być zaadaptowana do
pełnienia innych, nowych funkcji. Obecnie w Europie spotyka
się adaptację podziemi POGP w sposób klasyczny, tj. obiekt
turystyczny, muzealny, edukacyjno-szkoleniowy (np. kopalnia srebra „Reiche Zeche und Alte Elizabeth” we Freibergu),
uzdrowiskowy, sportowo-rekreacyjny (np. kopalnia wapienia
*) Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii, Katedra Zarządzania
i Inżynierii Bezpieczeństwa
przeznaczona do nurkowania Altes Kalkbergwerk w Miltitz),
„event pleace”1 oraz częściowo adaptację POGP, jako magazynu gazu, czy magazynu wody (np. Kopalnia Soli „Wieliczka”,
gdzie zmagazynowany gaz w postaci powietrza kopalnianego
i woda służą kuracjuszom ku poprawie zdrowia). W Europie
również, choć nieco rzadziej, spotyka się POGP zaadaptowane
w sposób alternatywny, tj. ośrodek doświadczalno-badawczy,
magazyn (gazu, ropy, wody itp.), archiwum, składowisko
odpadów niebezpiecznych oraz promieniotwórczych, czy
adaptacja POGP jako OZE dla potrzeb uzyskania energii
elektrycznej [1]. W niniejszym artykule z racji konieczności
ograniczenia treści autor wykaże tylko źródła finansowania
1)
W języku polskim w tłumaczeniu wprost oznacza to miejsce wydarzeń,
jednak w języku polskim należałoby podać w tym miejscu jakich.
Używając określenia zaczerpniętego z angielskiego wiadomo, że może
tu chodzić o każdy rodzaj wydarzeń, tj. od koncertu rockowego do mszy
świętej.
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
działalności krajowych POGP zaadaptowanych w sposób
klasyczny.
2. Występujące źródła finansowania POGP na etapie
planowania, implementacji i ulepszeń
W procesie adaptacji POGP do pełnienia nowych funkcji
można wyszczególnić trzy podstawowe etapy, tj. planowania,
implementacji oraz etap operacyjny. Ponadto, w niektórych
przypadkach występuje etap ulepszeń. Winno się również mieć
na uwadze etap likwidacji. Etap ten występuje rzadko i ma
szczególny charakter w każdym z przypadków, w zawiązku
z tym zostanie on pominięty w niniejszym artykule.
Na etapie planowania przeprowadza się konieczne ekspertyzy i badania, mające na celu określić powodzenie procesu
adaptacji. Ten etap, w porównaniu z pozostałymi, generuje
niewielkie koszty (maksymalnie do paruset tysięcy złotych),
które głównie pokrywane są przez przedsiębiorcę2. Wysokie
koszty natomiast są generowane na etapie implementacji oraz
na etapie ulepszeń. Koszty te przeważnie wynoszą od kilku
do kilkudziesięciu milionów złotych.
Przedsiębiorca jest w stanie sam sfinansować inwestycję
w przypadku małych obiektów (np. Dawna Kopalnia Szklary
„Niccolum”[2]), adaptowanych do celów klasycznych oraz
małych obiektów adaptowanych do celów alternatywnych,
tj. archiwum, magazyn żywności, magazyn wody.
Pomoc finansowa ze źródeł zewnętrznych jest potrzebna
w przypadku inwestycji związanych z etapem implementacji
i ulepszania większych POGP, zarówno do celów klasycznych,
jak i alternatywnych.
109
W tablicy 1 wyszczególniono występujące koszty projektów oraz jednorazowe dotacje ze źródeł zewnętrznych
przeznaczone na etap implementacji („Główna Kluczowa
Sztolnia Dziedziczna” (GKSD), jako składowa Europejskiego
Ośrodka Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej
(EOKTiTP)) oraz na etap ulepszania krajowych POGP
w latach 2007-20133 .
Z tablicy wynika, że w latach 2007÷2013 największa suma
dotacji jednorazowych w kwocie 41 mln zł została przeznaczona na Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki
Przemysłowej (EOKTiTP). EOKTiTP jest to duży projekt
mający na celu utworzenie w Zabrzu jednego z największych
ośrodków turystyki poprzemysłowej [3].
W latach 2007÷2013 wartość projektów realizowanych
dla POGP wyniosła 179,9 mln zł, z czego 84,6 mln zł zostało
pokryte przez dotacje z zewnętrznych źródeł. Dla porównania
na projekty obejmujące rewitalizację obiektów naziemnych
pozostałych po górnictwie podziemnym, w tym samym okresie wydano 406,8 mln zł, w tym 297,5 mln zł pokryto z dotacji.
Średnia sumaryczna wielkość wkładu własnego wniesiona
przez przedsiębiorców zarządzających POGP wynosi 52,8 %.
Wysokość wkładu własnego oczywiście wynika z założeń
danego programu unijnego. Dotacje dla jednorazowych
projektów związanych z POGP pochodzą głównie z Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG) (35,7 %).
Drugie zewnętrzne źródło finansowania projektów jednorazowych POGP, w skali ogólnopolskiej, to Regionalny
Program Operacyjny Województwa Śląskiego (RPO WS)
(6,8 %) (rys. 1).
Tablica 1. Dotacje jednorazowe przyznane krajowym POGP w latach 2007÷2013 [opracowanie własne]
Tablica 1. One-time subsidy for the national UPF in 2007÷2013 [own elaboration]
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
OBIEKT
Koszt
Projektu
tys. zł
Cel
Opracowanie technologii uszczelniania szybów
górniczych przez Kopalnię Soli „Wieliczka”
Szlaki nowej przygody w zabytkowej Kopalni Soli
KS „Wieliczka”
„Wieliczka”
Promocja turystyki medycznej w kopalni soli
KS „Wieliczka”
„Wieliczka” na rynkach międzynarodowych
„Sól życia” – ekspozycja multimedialna w komorach
KS „Wieliczka”
Lill Górna i Kazanów
KS „Wieliczka” Przystosowanie trasy dla osób niepełnosprawnych
„Przystosowanie zabytkowych komór Aleksandrowice I
MŻK
i II do pełnienia funkcji muzealno-kulturalnych”
KS „Bochnia”
Projekt Podziemnej Ekspozycji Multimedialnej
Modernizacja infrastruktury transportu pionowego
Zabytkowa
Zabytkowej Kopalni Srebra celem rozpowszechnienia
Kopalnia Srebra
dziedzictwa kulturowego regionu
Rewitalizacji obiektów poprzemysłowych Gminy
ZKWK „Guido” Zabrze wraz z adaptacją na cele kulturalne, turystyczne
i oświatowe
Projekt rewitalizacji dotyczący zmiany aranżacji
ZKWK „Guido”
i adaptacji komory na cele kulturalne
Remont budynku nadszybia szybu Carnall oraz budynku
ZKWK „Guido” stacji sprężarek i rozdzielni 6 kV Zabytkowej Kopalni
Węgla Kamiennego „Guido” w Zabrzu
Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki
5
EOKTiTP
Przemysłowej
KS „Wieliczka”
5)
3)
4)
2)
W rozumieniu podmiotu przeprowadzającego proces adaptacji, może to
być podmiot państwowy, komunalny lub prywatny
Dof.
tys. zł
Źródło dof.4
Okres
programowania
UE
3 783
1 322
POIG
2007÷2013
55 929
21 296
POIG
2007÷2013
648
486
POIG
2007÷2013
9 434
3 874
MRPO
2007÷2013
550
550 PEFRON
2011÷2012
4 128
2 001
MRPO
2007÷2013
4 000
807
MRPO
2007÷2013
463
316
RPO WSL
2007÷2013
24 000
12 000
RPO WSL
2007÷2013
380 380
MKiDN
2007÷2013
1 439
715
Śląski
Konserwator
Zabytków
2012
75 611
41 410
POIG
2007÷2013
Zakres lat 2007÷2013 wynika z okresu programowania UE
Rozwinięcie skrótów umieszczonych w tablicy znajduje się na rys. 1
Projekt obejmuje obiekty, tj. ZKWK „Giudo”, „Królowa Luiza”, „Główna
Kluczowa Sztolnia Dziedziczna”.
110
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Rys. 2.Procentowe ujęcie źródeł finansowania jednorazowych projektów realizowanych w POGP [opracowanie własne]
Fig. 2. Percentage value of one-time sources of financing of the UPF [own
elaboration]
3. Źródła finansowania POGP na etapie operacyjnym
Etap operacyjny jest związany już stricte z działalnością
podstawową i pomocniczą obiektu. Koszty i przychody związane z funkcjonowaniem zaadaptowanego POGP zależą od:
wielkości obiektu, sposobu i specyfiki adaptacji POGP, liczby
funkcji, które obiekt pełni, liczby zatrudnionych pracowników,
liczby zainstalowanych maszyn i urządzeń oraz rozmiarów
działalności.
Na etapie operacyjnym (wyłączając czynniki związane z działalnością likwidacyjną, jaką jest prowadzona
w KS „Wieliczka” i KS „Bochnia”) można przyjąć, że dla
wszystkich POGP największe koszty znajdują się po stronie
wynagrodzeń.
W POGP, gdzie zainstalowane są górnicze maszyny
i urządzenia elektryczne (duże i średnie6 POGP) w kosztach
rodzajowych drugie lub trzecie miejsce zajmuje amortyzacja i zużycie energii. W POGP, gdzie nie występują ww.
maszyny i urządzenia (małe POGP) drugie miejsce wśród
kosztów rodzajowych zajmuje zużycie prądu. W małych
i średnich POGP koszty te są głównie pokrywane z biletów
wstępu (w 90 % – Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich
Górach [4], w 100 % – Dawna Kopalnia Szklary „Niccolum”
w Szklarach [3]).
Nietypową sytuację w działalności operacyjnej wykazują KS „Wieliczka” S.A. i KS „Bochnia” Sp. z o.o., które
w ramach działalności operacyjnej ponoszą wysokie koszty
z tytułu całkowitej likwidacji niezabytkowych7 wyrobisk.
Proces ten generuje dodatkowe koszty, zawierające się głównie w pozycjach, tj. usługi obce i zużycie materiałów, a także
częściowo w każdej innej pozycji rodzajowego zestawienia
kosztów.
KS „Wieliczka” S.A. osiąga przychody nie tylko z działalności turystycznej, ale również z innych sfer działalności. KS
„Wieliczka” S.A. największe przychody osiąga z działalności
operacyjnej, tj. ponad 58 %., w tym 47,05 % są to przychody
z subwencji i dotacji głównie udzielanych przez Skarb
Państwa i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). Przychody z działalności
turystycznej to około 35 % w odniesieniu do całości przycho-
Tablica 3. Dotacje z Budżetu Państwa dla KS „Wieliczka” S.A., MŻK, KS „Bochnia” Sp z o.o. [mln zł] [opracowanie
własne]
Table 3. State subsidy for Salt Mine ”Wieliczka”, Cracow Saltworks Museum, Salt Mine ”Bochnia” [own elaboration]
Rok
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
suma
MŻK
dotacje
MKiDN
4,0
3,7
3,9
3,8
4,6
4,6
4,6
29,2
KS „Wieliczka” KS „Wieliczka” KS „Wieliczka”
dotacje z budżetu
dotacja z
dotacja z
państwa
NFOŚiGW –I NFOŚiGW – II
48,05
53,5
51
44,02
49,5
70
85
85
51
1,84
19,2
610,71
KS „Wieliczka”
dotacja z
NFOŚiGW –IV
22,6
7)
6)
KS„Wieliczka”
dotacja z
NFOŚiGW -III
Podział na duże, średnie i małe POGP przeprowadzono na podstawie
kubatury zaadaptowanej części wyrobisk oraz ze względu na natężenie
ruchu turystycznego.
30
KS „Bochnia”
dotacja budżetu
państwa łącznie
z dotacją z
NFOŚiGW
15,36
18,21
17,61
14,07
35,22
20,04
17,96
15,30
16
169,77
Uwzględniając sporządzoną przez służbę mierniczą K.S. „Wieliczka”
S.A. „Notatkę o stanie wyrobisk na 01.01.2012 r.” oraz zakres likwidacji
wykonany w roku 2012 w zakładzie górniczym „Wieliczka” pozostaje
objętość wyrobisk wynosząca ogółem: 4 045,2 tys. m3, w tym: wyrobiska zabytkowe i funkcyjne konieczne do zachowania: 1 426,8 tys. m3,
wyrobiska komorowe i chodnikowe przeznaczone do likwidacji:2 618,4
tys. m3 [5]
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
dów. Przychody z innych źródeł tj. sprzedaż z tytułu dzierżaw,
sprzedaż ciepła, sprzedaż prądu, sprzedaż usług pozostałych,
sprzedaż materiałów, przychody z operacji finansowych)
wynoszą tylko 6,26 % [6].
Muzeum Żup Krakowskich (MŻK), pomimo wspólnych
podziemi z KS „Wieliczka” S.A. stanowi odrębną instytucję
i samo wypracowuje własne zyski. MŻK największy przychód
w wysokości 59,79 % ma z dotacji, głównie udzielanych przez
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN).
Przychód z biletów wstępu stanowi 33,39 %. Reszta dochodów wynosi 6,84 %, w tym zawarte są przychody z usług
przewodnickich, czynszów, odsetek bankowych, wydawnictw,
darowizn, lekcji muzealnych, opracowań naukowych [7].
Podobna sytuacja, jak w KS „Wieliczka”, ma miejsce
w KS „Bochnia”, gdzie przychody to głównie dotacje państwowe (ponad 60 %) i bilety wstępu (ok. 40 %) [8].
W przypadku KS „Wieliczka”, Muzeum Żup Krakowskich
i KS „Bochnia” dotacje państwowe zajmują znaczącą pozycję
wśród źródeł finansowania działalności operacyjnej. Od roku
1990 do 2013 KS „Wieliczka” otrzymała łącznie około 1 mld
zł, a KS „Bochnia” około 300 mln zł (tabl.2.).
Dotacje z Budżetu Państwa od roku 2006 do 2013 (włącznie) były przyznawane na podstawie ustawy z dn. 17.02.2006 r.
(Dz.U. nr 64, poz. 446) w sprawie dotacji dla niektórych
podmiotów. Dotacja przeznaczona była na finansowanie
prac zabezpieczających zabytkową część kopalń oraz na
likwidację ich części niezabytkowych.8 Ponadto, obydwie
kopalnie otrzymywały dotacje z NFOŚiGW (vide tabl.3).
Dotacje te były głównie przeznaczone na ochronę powierzchni
i podziemi przed negatywnymi skutkami wynikającymi
z dawnej działalności górniczej.
Od 1 stycznia 2014 r. obowiązuje nowa ustawa z dnia 30
sierpnia 2013 r. o dotacji przeznaczonej dla niektórych podmiotów (Dz.U. 2013, nr 0, poz. 1160), którą oprócz dwóch
ww. POGP również objęto ZKWK „Guido”, które w roku
2014 otrzymało dotację w wysokości 3 mln na zabezpieczanie
zabytkowej części.
W tablicy 3 zawarto również informację o wysokości dotacji udzielanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa
Narodowego (MKiDN) dla Muzeum Żup Krakowskich.
Corocznie wielkość tej dotacji wynosi około 4 mln zł.
4. Zestawienie źródeł finansowania działalności POGP
Reasumując informacje odnośnie do dotacji jednorazowych projektowych i budżetowych przyznawanych POGP,
można stwierdzić, że w Polsce są one bardzo wysokie.
Z dotacji jednorazowych – projektowych skorzystało 4
POGP – KS „Wieliczka”, KS „Bochnia”, ZKWK „Guido”
„Zabytkowa Kopalnia Srebra”.
Dotacje budżetowe są udzielane tylko 3 POGP (trzy
pierwsze z ww.) spośród krajowych 14 POGP zaadaptowanych
w sposób klasyczny [1]. Właścicielem POGP otrzymujących dotacje budżetowe jest Skarb Państwa – w przypadku
KS „Wieliczka”, KS „Bochnia” oraz jednostki samorządu
terytorialnego (Miasto Zabrze i Województwo Śląskie) –
w przypadku ZKWK „Guido”. Schemat zamieszczony na
rys. 2, przedstawia realnie występujące źródła finansowania
działalności POGP.
Rys. 2.Źródła finansowania działalności POGP [opracowanie własne]
Fig. 2. Sources of the UPF activity financing [own elaboration]
8)
KS”Wieliczka” ma do zlikwidowania 2 618 tys. m3, co musi zrealizować
do 2020 roku. KS „Bochnia” do zlikwidowania ma 66 tys. m3 wyrobisk,
co musi zrealizować do 2017 roku [9].
111
112
PRZEGLĄD GÓRNICZY
5. Podsumowanie
Na likwidację niezabytkowych wyrobisk kopalń soli
rocznie Budżet Państwa przeznacza nawet do 100 mln zł,
a można byłoby te wyrobiska w części zaadaptować, jako
podziemne archiwa, magazyny żywności, np. w przypadku
KS „Wieliczka” i KS „Bochnia”, czy składowiska odpadów
niebezpiecznych, np. KS „Siedlec-Moszczenica”. Wówczas,
przedsiębiorstwa te mogłyby uzyskiwać dochody z dzierżawy
części wyrobisk, które obecnie się likwiduje, pozbawiając się
nieodwracalnie dodatkowych możliwości.
Istnieje szeroki wachlarz możliwości otrzymania dotacji
jednorazowych projektowych zarówno ze źródeł związanych
z Budżetem Państwa, jak i ze środków, takich jak fundusze
unijne, szwajcarskie, norweskie. Dane wykazują, że w latach
2007÷2013 zostało zrealizowane bardzo wiele projektów
mających na celu rewitalizację i adaptację szeroko rozumianych obiektów po górnictwie podziemnym. Łączna wartość
wszystkich projektów wynosiła 586,7 mln zł. Łączna wartość
dofinansowania ze źródeł zewnętrznych wyniosła ponad 65%
wartości projektów. 97,2 % wielkości wartości dofinansowania
pokryły środki z UE, a 2,8 % stanowiły środki krajowe. Lata
2014÷2020 to prawdopodobnie ostatni okres tak nasilonego
dotowania inwestycji ze środków UE, dlatego też należałoby
zintensyfikować działania związane z adaptacją POGP, które
mogą być w części pokryte z tych środków.
2015
Wykonano w ramach prac statutowych KZEiP pkt. 4,
Zad. 4 nr pracy 11.11.100.693
Literatura
1.
2.
3.
4. 5. 6. 7. 8.
9. Wiktor-Sułkowska (Wiktor) A. Analiza i ocena możliwości zagospodarowania poprzemysłowych obiektów krajowego górnictwa podziemnego.
Kraków: praca doktorska AGH, 2014.
Domagała D. (2014, styczeń 20). Dawna Kopalnia Szklary „Niccolum”.
(Wiktor A., Osoba przeprowadzająca wywiad)
Frużyński A. (2009, marzec 10). Główna Kluczowa Sztolnia
Dziedziczna. (Wiktor A., Osoba przeprowadzająca wywiad)
Kandzia M. (2013, listopad 22). Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach.
(Wiktor-Sułkowska A. – osoba przeprowadzająca wywiad) Wieliczka,
Polska
d’Obyrn K. (2013). 35. rocznica wpisania Kopalni Soli „Wieliczka”
na Listę UNESCO. Podziemny zabytek, turystyczna atrakcja. III
Konferencja Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce.
Wieliczka: materiał niepublikowany.
d’Obyrn K. (2013a, luty 22). KS „Wieliczka”. (Wiktor A., Osoba
przeprowadzająca wywiad)
Jodłowski A. (2013, styczeń 14) Muzeum Żup Krakowskich (Wiktor
A., Osoba przeprowadzająca wywiad)
Zięba K. (2014 październik 24) KS „Bochnia” (Wiktor A., Osoba
przeprowadzająca wywiad)
Ustawa o dotacji przeznaczonej dla niektórych podmiotów z dnia 30
sierpnia 2013 (Dz.U. 2013, nr 0, poz. 1160)
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
Kierownictwo Katedry Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle AGH oraz Fundacja „Nauka
i Tradycje Górnicze” pragną wyrazić serdeczne podziękowanie za wsparcie finansowe Seminarium
Naukowego nt. „Aktualne problemy zarządzania przedsiębiorstwami wydobywczymi”, które odbyło
się w Krakowie w dniu 11 czerwca 2015 roku.
W szczególności dziękujemy Partnerowi Seminarium – Grupie Kapitałowej Polskie Górnictwo
Naftowe i Gazownictwo, PGNiG.
Wyrażamy wdzięczność Sponsorom przedsięwzięcia:
– Przedsiębiorstwu Robót Specjalistycznych „Wschód” Sp. z o.o.
– Zakładowi Odmetanowania Kopalń „ZOK” Sp. z o.o.
– Grupie Kapitałowej FASING S.A.
Wszystkim składamy górnicze pozdrowienie „Szczęść Boże”.
113
114
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Wskazówki dla Autorów współpracujących z „Przeglądem Górniczym”
Przegląd Górniczy (The Polish Mining Review) jest czasopismem (miesięcznikiem) naukowo-technicznym, merytorycznie obejmującym całokształt
zagadnień związanych z górnictwem kopalin stałych (rozpoznanie geologiczne, eksploatacja, rekultywacja i rewitalizacja środowiska). Wydawcą czasopisma
jest Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa.
Przegląd Górniczy w zakresie problematyki górniczej jest kontynuatorem Przeglądu Górniczo-Hutniczego założonego w dniu 1.10.1903 r.
Miesięcznik znajduje się w wykazie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego wybranych czasopism punktowanych. Zgodnie z komunikatem
MNiSzW z dnia 17 grudnia 2013 roku za wydane w Przeglądzie Górniczym publikacje naukowe uzyskuje się 6 punktów.
Miesięcznik znajduje się w wykazie Index Copernicus Journal Master List - ICV 5,98 oraz ogólnopolskiej bazie <baztech.icm.edu.pl>
Przeglad Górniczy podlega ocenie przez Zespół ekspertów afiliowanych przy Komitecie Ewaluacji Jednostek Naukowych. Redakcja, w terminach
ustalonych przez MNiSzW, wypełnia ankietę aplikacyjną czasopisma naukowego. Nowa ankieta w systemie PBN/New journal guestion-naire submitted to
the Polish Scholarly Bibliography, została złożona 29.10.2014 r.
Komitet redakcyjny i Rada Naukowa przestrzegają zasad opracowanych przez MNiSzW przyjmowania i przygotowania do druku zgłaszanych do publikacji artykułów (szczegółowa procedura pokazana jest poniżej).
I. Schemat cyklu wydawniczego w Przeglądzie Górniczym.
Wydawca Przeglądu Górniczego (ZG SITG) opracował instrukcję wydawniczą ważną od 1.03.2015 r. Obowiązuje ona Redakcję PG i jest informacją
dla Autorów.
II. Instrukcja sposobu przygotowania maszynopisu artykułu
– treść artykułów powinna odpowiadać poziomowi i profilowi tematycznemu publikacji w „PG”
– Nadsyłane artykuły powinny stanowić zamkniętą tematycznie całość i ujmować w zasadzie jedno zagadnienie czy też przegląd stanu i perspektyw
wybranego działu, techniki, czy (lub) technologii górniczej
– Każdy artykuł powinien zawierać następujące części:
– tytuł w języku polskim
– tytuł w języku angielskim
Nr 8
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
PRZEGLĄD GÓRNICZY
115
– tytuły, imiona i nazwiska autorów z podaniem afiliacji i adresem e-mail
– streszczenia w języku polskim o objętości do 20 wierszy
– streszczenia w języku angielskim jw.
– słowa kluczowe w języku polskim do 7 wyrazów
– słowa kluczowe w języku angielskim j.w.
– wprowadzenie
– rozwinięcie ze wskazaniem miejsc cytowanych tabel i rysunków
– wnioski, podsumowanie
– alfabetyczny, ponumerowany spis literatury wg wzoru zamieszczonego niżej oraz w części VI wskazówek
– czarno-białe fotografie autorów (JPG, TIFF) w formacie 4x5 cm
– tabele w plikach doc, docx ewentualnie exe.
– rysunki w odpowiedniej skali z legendą w obrębie rysunku w językach polskim i angielskim
– tytuł tabeli, rysunku w językach polskim i angielskim
Pliki tekstowe należy przygotować w wersji komputerowej, stosując edytor Word z oznaczeniem wersji, interlinia 1,5, czcionka 12, Times New Roman
Rysunki należy przygotować w wersji komputerowej w programie CorelDRAW12 lub starszym. Grafikę rastrową należy zapisać w formacie TIFF lub
JPG. Inne programy i formaty mogą być stosowane po uzgodnieniu z Redakcją.
Kolorowe ilustracje należy załączać tylko w uzasadnionych przypadkach. Autorzy są zobowiązani do partycypowania w kosztach w kwocie 300 PLN
+VAT (aktualnie 5%) za rysunek(i)/stronę druku. W związku z powyższym wymagane jest oświadczenie poniesienia dodatkowych kosztów akceptowane
przez kierownika i księgowego jednostki zatrudniającej Autora lub zobowiązanie się Autora do dokonania wpłaty. Dopuszcza się udzielenie 30% rabatu
dla członka SITG po przedstawieniu dowodu przynależności do SITG.
Autor(zy) składając pracę do druku milcząco oświadczają, że praca nie była i nie będzie w tej samej postaci publikowana w innym czasopiśmie. Składają
też oświadczenia w sprawie przeniesienia praw autorskich i majątkowych na SITG, a także oświadczenia Autorów wsprawie zapór «ghosthwriting» i
«guest authorship». Formularze oświadczeń są w niniejszej informacji oraz do pobrania na stronie internetowej PG www.sitg.pl/dopobrania/przeglad/
wskazowki.pdf
Wersję komputerową na płycie CD oraz wydruk komputerowy (2 kopie) całego artykułu w wersji czarno-białej wraz z oświadczeniami należy przesłać
na adres – Redakcja Przeglądu Górniczego, ul. Powstańców 25, 40-925 Katowice.
Materiały niekompletne będą zwracane Autorowi do uzupełnienia.
Warunkiem opublikowania artykułu jest uzyskanie pozytywnych recenzji. Recenzentów wyznacza Komitet Redakcyjny, a w przypadku zeszytu zamawianego jego Redaktor.
W przypadku konieczności wykorzystania w innych czasopismach rysunków, tabel itp. zamieszczonych w artykule opublikowanym w PG , autorzy
zobowiązują zwrócić się do Redakcji o wyrażenie na to zgody.
Forma cytowania artykułów powinna być następująca – w tekście [12, 13], w spisie literatury:
12. Kowalski S., Nowak S., Zarzeczny B.: Konstrukcja taśm transportowych w przemyśle górniczym., Przegląd Górniczy, nr 12, 2014, s 102 – 107.
13. Małolepszy K., Opaliński A. : Wybrane problemy budownictwa na terenach byłej eksploatacji górniczej. W: Kwiatkowski J. (red.) Problemy eksploatacji górniczej. Prace GIG, Katowice, 2014, s. 56 – 62.
W artykułach należy stosować jednostki systemu SI
Główny Autor (pierwszy w zespole autorskim) wydrukowanego w PG artykułu otrzyma bezpłatnie jeden egzemplarz PG, kolejni Autorzy mogą
wykupić egzemplarz. Z opłaty będą zwolnieni członkowie SITG na podstawie udokumentowanej przynależności do SITG. Redakcja i Wydawca PG
czyni starania drukowania dla Autorów tzw. nadbitek (separatów, dodruków). Artykuły PG dostępne są w wersji elektronicznej na stronie www.sitg.pl/
strona-przeglad_info.html
W numerach zamawianych (konferencyjnych) Autor(rzy) nie otrzymują bezpłatnego egzemplarza.
Redakcja nie przewiduje honorariów autorskich.
W związku z bardzo dużą ilością artykułów zgłaszanych do druku w PG Redakcja zastrzega sobie prawo publikowania w pierwszej kolejności prac
autorów, których afiliowana przez nich jednostka prenumeruje Przegląd Górniczy
Wskazówki obowiązują Autorów, którzy złożyli artykuły po 1.03.2015. Artykuły wcześniej złożone do teki redakcyjnej i zaakceptowane do druku będą
realizowane wg wcześniejszych wskazówek i zaleceń.
III. Zasady recenzowania artykułów
Procedura recenzowania artykułów do druku w Przeglądzie Górniczym jest zgodna z kryteriami i trybem czasopism naukowych podanymi w załączniku Komunikatu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 4 września 2012 r. Podstawowe zasady recenzowania publikacji podano poniżej oraz
udostępniono na stronie internetowej Przeglądu Górniczego.
1. Do oceny każdej publikacji powołuje się co najmniej dwóch Recenzentów spoza jednostki naukowej afiliowanej przez Autora (Autorów) publikacji.
2. W przypadku publikacji w języku obcym, co najmniej jeden z Recenzentów jest afiliowany w instytucji zagranicznej mającej siedzibę w innym państwie
niż państwo pochodzenia Autora publikacji.
3. Autor lub Autorzy publikacji i Recenzenci nie znają swoich tożsamości (tzw. „double-blind review proces”); w innych rozwiązaniach Recenzent musi
podpisać deklarację o niewystępowaniu konfliktu interesów, przy czym za konflikt interesów uznaje się zachodzące między Recenzentem a Autorem
bezpośrednie relacje osobiste (pokrewieństwo do drugiego stopnia, związki prawne, związek małżeński), relacje podległości zawodowej lub bezpośrednią
współpracę naukową w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających rok przygotowania recenzji.
4. Większość (co najmniej 75 %) Recenzentów zgłoszonych publikacji stanowią Recenzenci zewnętrzni, czyli osoby nie będące członkami Rady Naukowej
Przeglądu Górniczego, niezatrudnione w redakcji Przeglądu Górniczego lub w podmiocie, w którym afiliowany jest redaktor naczelny Przeglądu Górniczego.
5. Nazwiska Recenzentów poszczególnych publikacji lub numerów wydań Przeglądu Górniczego nie są ujawniane; raz w roku Przegląd Górniczy podaje
do publicznej wiadomości listę współpracujących Recenzentów; lista publikowana jest w zeszycie 12/danego roku i na stronie internetowej PG.
6. Kryteria kwalifikowania lub odrzucenia publikacji i formularz recenzji są podane do publicznej wiadomości na stronie internetowej Przeglądu Górniczego
oraz zamieszczone poniżej.
7. Recenzja ma formę pisemną i zawiera jednoznaczny wniosek Recenzenta dotyczący dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia.
8. Artykuły informacyjne, reklamowe, teksty polemik i dyskusji nie wymagają recenzji.
IV. Formularz recenzji
Redakcja Przeglądu Górniczego przygotowała formularz recenzji maszynopisu przesłanego do opublikowania w Przeglądzie Górniczym. Formularz ten
wypełniają powołani przez kolegium redakcyjne Recenzenci. Formularz zawiera odpowiedzi na podane następujące pytania.
1. Kategoria rękopisu/artykuł naukowy/ przeglądowy/ opis doświadczeń/................................................................................................................................
2. Zakres / uniwersalny/ lokalny/ ściśle lokalny/.......................................................................................................................................................................
116
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
3. Czy tytuł jest zwięzły i właściwy w stosunku do treści – (tak, nie).......................................................................................................................................
4. Czy tekst jest uporządkowany i napisany w sposób jasny – (tak, nie)...................................................................................................................................
5. Czy jasno określone są główne argumenty – (tak, nie)..........................................................................................................................................................
6. Czy wyniki są oryginalne – (tak, nie).....................................................................................................................................................................................
7. Czy wnioski są logiczne i uzasadnione – (tak, nie)................................................................................................................................................................
8. Czy dane są dokumentowane – (tabelarycznie lub graficznie) – (tak, nie).............................................................................................................................
9. Czy rysunki i tablice są właściwe i czytelne – (tak, nie)........................................................................................................................................................
10. Czy rysunki i tablice zawierają podpisy również w języku angielskim – (tak, nie)..............................................................................................................
11. Czy streszczenie wystarczająco informuje o treści artykułu – (tak, nie)...............................................................................................................................
12. Czy objętość artykułu jest właściwa – czy wymaga drobnych / znacznych zmian...............................................................................................................
13. Czy literatura jest – (optymalna/ częściowo niepotrzebna/ występują pewne braki).............................................................................................................
14. Czy artykuł można opublikować – (w obecnej formie/z poprawkami/po całkowitym przeredagowaniu)................................................................................
15. Czy artykuł należy odrzucić – (tak, nie)..................................................................................................................................................................................
Recenzent przekazuje sporządzoną na formularzu recenzję do redakcji Przeglądu Górniczego. Każda odpowiedź „nie” (za wyjątkiem pkt. 10, 11) wymaga
uzasadnienia lub zalecenia dołączonego do recenzji (na odwrocie formularza). Sekretarz redakcji kieruje recenzję zawierającą uwagi krytyczne do Autora
(zgłaszającego artykuł do druku).
Autor powinien w ciągu jednego miesiąca dokonać wymaganych poprawek. Autor może nie zgodzić się z uwagami Recenzenta – w takim przypadku
przygotowuje pisemną odpowiedź na recenzję. Jeżeli Recenzent stwierdzi konieczność, po wprowadzeniu poprawek przez autora lub nie zgodzeniu się
z uwagami powtórnej recenzji, sekretarz redakcji kieruje ponownie artykuł do Recenzenta. Nie ustosunkowanie się do propozycji Recenzenta lub brak odpowiedzi na uwagi przez Autora po miesiącu uważane będzie automatycznie – bez powiadomienia Autora za rezygnację z publikacji.
W przypadku recenzji negatywnej (odrzucenie artykułu) Kolegium Redakcyjne podejmuje decyzję o odrzuceniu pracy lub może skierować artykuł do
kolejnego Recenzenta.
Uwaga. Formularz recenzji jest do pobrania na stronie internetowej www.sitg.pl/strona-przeglad_info.html
V. Procedura zabezpieczająca przed zjawiskiem ghostwriting i guest authorship
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego żąda wdrożenia procedury ujawniania wkładu poszczególnych Autorów w powstanie publikacji.
W Komunikacie z dnia 4.10.2012 roku podano, że ocena czasopisma zależeć będzie od wprowadzenia tzw. zapory ghostwriting.
„Rzetelność w nauce stanowi jeden z jej jakościowych fundamentów. Czytelnicy powinni mieć pewność, iż Autorzy publikacji w sposób przejrzysty,
rzetelny i uczciwy prezentują rezultaty swojej pracy , niezależnie od tego czy są jej bezpośrednimi autorami, czy też korzystali z pomocy wyspecjalizowanego
podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej).
Dowodem etycznej postawy pracownika naukowego oraz najwyższych standardów redakcyjnych powinna być jawność informacji o podmiotach przyczyniających się do powstania publikacji (wkład merytoryczny, rzeczowy, finansowy ect.), co jest przejawem nie tylko dobrych obyczajów, ale także społecznej
odpowiedzialności”.
Redakcja Przeglądu Górniczego wprowadza więc odpowiednie procedury aby przeciwdziałać przypadkom:
– ghostwriting – z przypadkiem tym mamy do czynienia wówczas, gdy ktoś wniósł istotny wkład w powstanie publikacji, bez ujawnienia swojego
udziału jako jeden z Autorów lub bez jego roli w podziękowaniach zamieszczonych w publikacji,
– guest authorship (honorary autorship) – z przypadkiem takim mamy do czynienia wówczas, gdy udział Autora jest znikomy lub wogóle nie miał
miejsca, a pomimo to jest autorem/współautorem publikacji.
Redakcja Przeglądu Górniczego wymagać będzie od Autorów publikacji ujawnienia wkładu poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz kontrybucji tj. kto jest autorem koncepcji, założeń, metod, protokołu itp. wykorzystywanych przy przygotowaniu publikacji); przy czym
główną odpowiedzialność ponosi Autor zgłaszający manuskrypt i podpisujący stosowne oświadczenie.
Osoba wnosząca istotny wkład w powstanie publikacji, a nie będąca współautorem, powinna być wymieniona w podziękowaniach zamieszczonych w publikacji.
Redakcja powinna uzyskać informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów
(„financial disclosure”). Informacje te są jawne i powinny się znaleźć w tekście artykułu, przed spisem literatury, w „Podziękowaniach”.
Zgodnie z tekstem Komunikatu MNiSzW redakcja będzie dokumentować wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania
zasad etyki obowiązującej w nauce. Wszelkie wykryte przypadki „ghostwriting” lub „guest authorship” będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem
odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające autorów, towarzystwa naukowe, stowarzyszenia edytorów naukowych itp.).
Uwaga. Formularz oświadczenia jest do pobrania na stronie internetowej www.sitg.pl/strona-przeglad_info.html.
VI. Instrukcja sposobu przygotowania maszynopisu artykułu
• Praca powinna być napisana jednostronnie pismem maszynowym, na ponumerowanych arkuszach A-4, na stronie około 30 wierszy pisma z około 60
znakami w wierszu; margines z lewej strony powinien mieć szerokość 3÷3,5 cm, natomiast z prawej strony około 1 cm.
• W miejscu tekstu, gdzie ma być umieszczony rysunek lub tablica, należy podać na marginesie z lewej strony: Rys. 1, Rys. 2, Tabl. 1, Tabl. 2 itd.
• Wszelkie rysunki, wykresy, schematy, fotografie należy nazywać w tekście rysunkami i numerować kolejnymi cyframi arabskimi; tablice i tabele także
numerować kolejnymi cyframi arabskimi. Pod nimi należy podać źródło pochodzenia (np. opracowanie własne lub nazwisko i pozycja literatury z której
zostało zacytowane).
• Na zacytowanie (w formie ich przedrukowania) rysunków, wykresów, schematów, tabel itp. z publikacji innych Autorów należy uzyskać zgodę redakcji
czasopisma, w którym były zamieszczone i opatrzyć podpisem „Za zgodą Redakcji czasopisma ............”.
• Nazwy użytych liter greckich należy podawać na lewym marginesie w brzmieniu fonetycznym np. α – alfa; γ – gamma.
• Do każdej pracy powinien być dołączony na oddzielnych arkuszach spis podpisów pod rysunkami i spis tablic.
• Rysunki należy wykonać w edycji komputerowej, przestrzegając obowiązujących zasad rysunkowych. Opis rysunków powinien być wykonany pismem
prostym Times o wysokości 10p. (przy założeniu, że rysunek zostanie wydrukowany w skali 1:1; maksymalna szerokość z opisem rysunku jednoszpaltowego wynosi 8,5 cm, a dwuszpaltowego 17,5 cm).
• Tablice powinny być wykonane na oddzielnych arkuszach formatu A4.
• Przy cytowaniu wzorów należy stosować podany schemat np.:
(1)
gdzie: Rm – wytrzymałość na rozciąganie, MPa
P – siła MN
F – pole przekroju próbki, m2 .
Indeksy górne, dolne i wykładniki potęgowe należy pisać szczególnie dokładnie i wyraźnie.
Wzory numerować kolejno cyframi arabskimi w nawiasach okrągłych.
• Fotografie powinny być wykonane kontrastowo na papierze gładkim, błyszczącym z delikatnym, wykonanym ołówkiem, opisem zawierającym numer
rysunku, nazwisko Autora (Autorów) i pierwsze tytuły opracowania, umieszczonym na odwrocie zdjęcia. Gdy zachodzi obawa odwrócenia fotografii lub
Nr 8
•
PRZEGLĄD GÓRNICZY
117
rysunku, należy strzałkami zaznaczyć prawidłowe jego usytuowanie (G –góra, D – dół). Minimalne wymiary fotografii (z wyjątkiem mikroskopowych)
9×12 cm. Na fotografii mikroskopowej pożądane jest umieszczenie odcinka z określeniem jego rzeczywistej długości.
Literaturę, której wykaz podaje Autor artykułu cytuje się następujący sposób:
Książki: Nazwisko i inicjały imion autora; dwukropek; tytuł pracy (pełny); kropka; Oznaczenie wydania (np. Wyd. 3); Miejsce wydania; nazwa wydawcy
(np. Wydawn. Geologiczne) rok wydania; przecinek; liczba stronic; jeżeli cytujemy fragment tekstu (np. s. 170-173).
Przykład: Broen A.: Kombajny chodnikowe. Wyd. 2. Katowice Śl. Wydawn. Techn. 1992
Czasopisma: Nazwisko i inicjały imion autora; dwukropek; tytuł artykułu; kropka; nazwa czasopisma (ew. obowiązujący skrót) rok wydania (ew. tom
lub wolumin; t., vol); numer zeszytu ew. numer stronicy lub stronic (pierwszej i ostatniej).
Przykład: Winter K.: Desorbierbarer Methan gehalt und ausgasungs verhalten von Kohle. Glűckauf-Forschungshefte 1975, Nr 3.
Uwaga: Wszystkie elementy opisu podajemy w języku oryginału (poza oznaczeniem stronic). W przypadku alfabetów cyrylickich np. jęz. rosyjski,
ukraiński, bułgarski) stosuje się transliterację – zgodnie z normą PN-70/N-01201.
Powołania się w tekście na literaturę dokonuje się wyłącznie przez podanie w nawiasie kwadratowym numeru zgodnego ze spisem literatury, np. [3]. Nie
będą przyjmowane artykuły, w których cytowanie literatury odbywa się poprzez wymienianie w tekście nazwisk autorów i roku publikacji (sposób
stosowany w niektórych czasopismach).
INFORMACJA O KOSZTACH ZESZYTÓW ZAMAWIANYCH
TEKST
Jeden arkusz wydawniczy to :
Interlinia 2,5 czcionka 12 Times New Roman 19 wierszy x 92 znaki = 1748 = 23 strony
Interlinia 2.0 czcionka 12 Times New Roman 31 wierszy x 92 znaki = 2208 = 18 stron
Interlinia 1,5 czcionka 12 Times New Roman 33 wierszy x 92 znaki = 3036 = 13 stron
Interlinia 1,15 czcionka 12 Times New Roman 43 wierszy x 92 znaki = 3956 = 10 stron
Interlinia 1,0 czcionka 12 Times New Roman 49 wierszy x 92 znaki = 4508 = 9 stron
Margines lewy, prawy, dolny górny 2,5 cm
RYSUNKI, TABELE,
Jeden arkusz to 3000 cm2 = 6 stron z marginesem jw.
KOSZT
Jeden arkusz wydawniczy w liczbie do 20 arkuszy 700,00 zł (netto)
Jeden arkusz wydawniczy powyżej 20 arkuszy1500,00 zł (netto)
Dopłata do każdej strony (druku) z rysunkiem kolorowym 300,00 zł (netto)
Wydrukowany zeszyt w liczbie do 50 egzemplarzy 25,00 zł
Wydrukowany zeszyt od 51 do 150 egzemplarza 22,00 zł (brutto)
Wydrukowany zeszyt od 151 egzemplarza 20,00 zł (brutto)
Faktura VAT wystawiana wg stanu faktycznego (wydruku)
p.o Redaktor Naczelny
dr inż. Albin Zdanowski
118
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Oświadczenie Autorów w sprawie przeniesienia
praw autorskich i majątkowych
1. Podpisani poniżej Autor/Autorzy oświadcza(ją), że napisali zgłoszony do druku w Przeglądzie Górniczym artykuł zwany
dalej „utworem” pt:
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
2. Autorzy/Autor przenosi(szą) na Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa Wydawcę Przeglądu Górniczego w Katowicach autorskie prawa majątkowe do utworu bez honorarium autorskiego
w zakresie opublikowania w wersji papierowej i elektronicznej utworu, w miesięczniku Przegląd Górniczy. Prawa obejmują
następujące pola eksploatacyjne:
• utrwalanie i zwielokrotnianie utworu za pomocą techniki drukowanej, reprograficznej, zapisu cyfrowego, zapisu magnetycznego,
• obrót oryginałem wydrukowanego w Przeglądzie Górniczym utworu, egzemplarzami jego kopii, ich wynajmowanie,
użyczanie, udostępnianie,
• udostępnianie utworu w taki sposób, że każdy zainteresowany może mieć do niego dostęp w czasie i miejscu przez
siebie wybranym,
3. Autor/ Autorzy zapewnia(ją), że utwór jest całkowicie oryginalny i nie był do tej pory publikowany i nie zawiera żadnych
zapożyczeń z innego dzieła, które mogłyby spowodować odpowiedzialność Wydawcy, oraz że prawa autorskie Autora/
Współautorów do tego utworu nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem.
4. W przypadku gdy Autor/Autorzy włączył(li) do utworu ilustracje lub inne materiały chronione prawem autorskim, to obowiązany(ni) jest (są) do uzyskania pisemnego zezwolenia, od osoby uprawnionej, do ich wykorzystania przez Wydawcę
oraz zobowiązuje(ją) się do uregulowania w własnym zakresie związanych z tym kosztów.
5. Wydawca ma prawo dokonania koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego. Nie narusza ono
praw autora w zakresie autorskich praw osobistych.
6. Współautorzy oświadczają, że Autorem głównym (do korespondencji) jest:
.............................................................................tel. kontaktowy ...................................
Imię i Nazwisko
Adres zamieszkania
(z kodem)
Afiliacja
Podpis
Katowice, dnia ............................................
Nr 8
PRZEGLĄD GÓRNICZY
119
Oświadczenie Autorów w sprawie zapór
„GOSTHWRITING” i „GUEST AUTHORSHIP”
1. Tytuł artykułu do opublikowania w Przeglądzie Górniczym
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
2. Autor/Autorzy artykułu (podać imię i nazwisko, tytuły naukowe, email)
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................
Na podstawie Komunikatu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 4 września 2012 r. wyjaśniającego pojęcia
„gosthwriting” i „guest authorship” opublikowane w Informacji dla Autorów Przeglądu Górniczego Autorzy składają
poniższe oświadczenia.
3. Oświadczenie w związku z zaporą „ghostwriting”
Autor(autorzy) oświadcza(ją), że nie zachodzi przypadek pominięcia osoby, wnoszącej istotny wkład w powstanie publikacji, w składzie autorów. Osoby pomagające w badaniach będących podstawą publikacji są wymienione
w „Podziękowaniach”.
[Uwaga: jeżeli taki przypadek nie zachodzi, proszę przekreślić ostatnie zdanie i parafować przez głównego Autora].
4. Oświadczenie w związku z zaporą „guest authorship”
Autor (autorzy) oświadcza(ją), że wśród współautorów nie ma osoby, której udział w przygotowaniu publikacji nie miał
miejsca lub jej udział był znikomy.
5. Oświadczenie o źródłach finansowania publikacji
Autor (autorzy) oświadcza(ją), że jednostki będące źródłem finansowania publikacji „financial disclosure” oraz podmioty
mające istotny wkład w przygotowanie publikacji są wymienione w „Podziękowaniach” [Uwaga: jeżeli takie przypadki nie występują, proszę przekreślić to oświadczenie i parafować przez głównego Autora].
6. Oświadczenie ujawniające wkład poszczególnych Autorów w powstanie publikacji
Autor (autorzy) oświadcza(ją) zgodnie, że ich udział procentowy w powstaniu publikacji wynosi:
– Autor główny ................................................................... udział .....................%
Imię i Nazwisko
– Współautorzy:
..............................................................................................udział ......................%
Imię i Nazwisko
..............................................................................................udział ......................%
Imię i Nazwisko
..............................................................................................udział ......................%
Imię i Nazwisko
..............................................................................................udział ......................%
Imię i Nazwisko
7. Autor (autorzy) oświadcza(ją), że powyższe informacje są zgodne z rzeczywistością oraz zdają sobie sprawę, że nieprawdziwe oświadczenia będą, zgodnie z tekstem Komunikatu MNiSzW, „demaskowane włącznie z powiadomieniem
odpowiednich podmiotów”.
Podpisy
Autor główny
Współautorzy
...............................................
.......................................
...............................................
........................................
.................................................
PRZEGLĄD GÓRNICZY
2015
Prenumerata na 2015 rok
Cena jednego egzemplarza pojedynczego 25 zł + 5% VAT
Prenumerata całoroczna 300 zł + 5% VAT
Zamawiający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................
Dokładny adres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................
Nr NIP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dnia . . . . . . . . . . . . .
Redakcja miesięcznika
„Przegląd Górniczy”
ul. Powstańców 25
40-952 Katowice
Zamówienie
na prenumeratę . . . . . . . . . . . (liczba egzemplarzy) miesięcznika „Przegląd Górniczy”
na 2015 rok
Kwotę
zł . . . . . . . . . .
(słownie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
wpłacono na konto: ING Bank Śląski o/Katowice 63 1050 1214 1000 0007 0005 6898
Załączamy kopię dowodu wpłaty.
Oświadczamy, że jesteśmy płatnikami podatku VAT i upoważniamy Was do wystawienia faktur VAT bez podpisu osoby uprawnionej z naszej strony.
Zamówione egzemplarze miesięcznika proszę przesłać na adres:
....................................................................
....................................................................
....................................................................
Imię i nazwisko oraz telefon osoby kontaktowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pieczątka i podpis
" ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
"
120
Nr 8/2015
Dr hab. inż. Edyta Brzychczy
Dr inż. Aneta Napieraj
Dr inż. Marta Sukiennik
„Modelowanie i optymalizacja wydobycia w kopalniach węgla
kamiennego z wykorzystaniem struktur gridowych”.
2
Dr inż. Artur Bator
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa
Dr hab. inż. Marek Kęsek
Dr inż. Mieczysław Ślósarz
„Zarządzanie produkcją odchudzoną - kierunkiem działań dla
poprawy funkcjonowania kopalń”.
8
Dr hab. Patrycja Bąk
Dr inż. Mariusz Kapusta
„Zarządzanie ryzykiem korporacyjnym z uwzględnieniem ryzyka
zawodowego”.
11
Paweł Bogacz
„Wykorzystywanie metody szacowania kosztu cyklu życia (LCC)
w podejmowaniu decyzji o zakupie maszyn górniczych”.
15
„Ocena wykorzystania nakładów na działalność innowacyjną
w górnictwie”.
19
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa
Dr hab. inż. Marek Kęsek
Dr inż. Mieczysław Ślósarz
Dr inż. Artur Bator
„Koncepcja zintegrowanego systemu transportu poziomego
w kopalniach węgla kamiennego”.
23
Dr hab. inż. Marek Kęsek
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa
Dr inż. Mieczysław Ślósarz
Dr inż. Artur Bator
„Wykorzystanie środowiska LabView do monitorowania elementu
procesu wydobywczego”.
26
Dr inż. Jerzy Kicki
Mgr inż. Dorota Jeziorowska
„Wybrane aspekty zarządzania efektywnością energetyczną
w przedsiębiorstwach sektora górnictwa podziemnego”.
30
Dr hab. inż. Arkadiusz Kustra
Dr inż. Robert Ranosz
„Umowy "off take" jako źródło finansowania alternatywnego
w projektach geologiczno-górniczych”.
35
Mgr inż. Sylwia Lorenc
Dr hab. inż. Arkadiusz Kustra
„Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstw górniczych jako efekt
prowadzenia polityki zrównoważonego rozwoju”.
40
Prof. dr hab. inż. Roman Magda
Inż. Marcin Tinc
„Ocena możliwości obniżenia kosztu jednostkowego wydobycia
węgla poprzez wydłużenie czasu pracy zakładu górniczego z pięciu
do sześciu dni w tygodniu”.
45
Prof. dr hab. inż. Roman Magda
Dr inż. Tadeusz Franik
Dr inż. Tadeusz Woźny
Inż. Marcin Tinc
„Oszacowanie kosztu jednostkowego wydobycia węgla
w przypadku wprowadzenia systemu pracy ciągłej zakładu
górniczego”.
49
Dr inż. Jerzy Mieszaniec
Dr inż. Romuald Ogrodnik
„Wykorzystywanie dostępnych źródeł wiedzy jako czynnika
innowacji w górnictwie”.
54
Marcin Migza
Paweł Bogacz
„Możliwość wykorzystania narzędzi Lean Management
w przedsiębiorstwach sektora górnictwa podziemnego w Polsce”.
58
Mgr inż. Wojciech Miśkiewicz
Dr inż. Arkadiusz Utrata
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak
Dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
„Wykorzystywanie wskaźników płaskości i kształtu do oceny
jakości kruszywa”.
62
Dr inż. Tadeusz Franik
Nr 8/2015
Dr inż. Romuald Ogrodnik
Dr inż. Jerzy Mieszaniec
Dr inż. Anna Wiktor-Sułkowska
„Ocena zasobów wiedzy pracowników przedsiębiorstw górniczych
w obszarze świadomości wpływu działalności górniczej na
środowisko”.
Mgr inż. Marta Podobińska-Staniec
Prof. dr hab. inż. Roman Magda
„Znaczenie kapitału intelektualnego w tworzeniu modelu
biznesowego współczesnego przedsiębiorstwa górniczego”.
72
Dr inż. Robert Ranosz
Sebastian Rożek
„Obligacje zamienne na surowce-aspekt prawny”.
77
Dr inż. Mariusz Sierpień
Dr inż. Utrata Arkadiusz
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak
Dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
„Wykorzystanie podatkowych metod amortyzacji środka trwałego
w kopalni surowców skalnych”.
81
Prof. dr hab. inż. Ryszard Snopkowski
Dr inż. Aneta Napieraj
Dr inż. Marta Sukiennik
„Wybrane aspekty ryzyka w procesie produkcyjnym realizowanym
w przodkach ścianowych kopalń węgla kamiennego”.
86
Dr inż. Mieczysław Ślósarz
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa
Dr hab. inż. Marek Kęsek
Dr inż. Artur Bator
„Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do
zmian formy pracy w nowoczesnym przedsiębiorstwie górniczym”.
90
Dr inż. K. Tobór-Osadnik
Dr inż. M. Wyganowska
„Rola systemu komunikacji wewnętrznej w bezpiecznej pracy na
przykładzie kopalń węgla kamiennego”.
94
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak
Dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
Dr hab. inż. Dariusz Fuksa
Dr inż. Romuald Ogrodnik
„Identyfikacja sezonowości sprzedaży kopalni odkrywkowej
surowców skalnych z wykorzystaniem metod statystycznych”.
99
Dr hab. inż. Beata Trzaskuś-Żak
Prof. dr hab. inż. Zdzisław Gałaś
Dr inż. Mariusz Sierpień
Inż. Rafał Borowiec
„Koszty pracy przedsiębiorstwa górniczego”.
104
Dr inż. Anna Wiktor-Sułkowska
Dr inż. Romuald Ogrodnik
„Źródła finansowania działalności krajowych postindustrialnych
obiektów górnictwa podziemnego (POGP) - zaadaptowanych
w sposób klasyczny”.
108
67