System polityczny a rozwój społeczno – gospodarczy w Azji

System polityczny a rozwój społeczno – gospodarczy w Azji

System polityczny a rozwój społeczno –
gospodarczy w Azji Centralnej
Przypadek Kirgistanu
dr Nartsiss Shukuralieva
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych
wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez
Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP
w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
System polityczny a rozwój społeczno - gospodarczy w Azji Centralnej1.
Przypadek Kirgistanu
Nartsiss Shukuralieva
Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy
Kirgiski Narodowy Uniwersytet im. Żusupa Balasagyna
Spis treści
Wprowadzenie
I. W poszukiwaniu modelu systemu politycznego
1. Pod wpływem standardów zachodnich
2. Model rosyjski: od sterowanej do suwerennej demokracji
3. Model azjatycki: priorytet gospodarki
II. Kirgistan: gra stabilnością i chaosem
1. Zawiedziona szansa demokratyzacji
2. Chaos prawny a wzmocnienie władzy prezydenckiej
3. Od retorycznych „rządów prawa” do rzeczywistych rządów struktur nieformalnych
III. System polityczny a rozwój społeczno-gospodarczy
1. Kontrolowana elita
2. Złe zarządzanie państwem
Podsumowanie
1
W polskiej literaturze równolegle używane są terminy Azja Środkowa i Azja Centralna. W niniejszym tekście
posługuję się tym drugim terminem.
2
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
Wprowadzenie
Po rozpadzie Związku Radzieckiego w republikach centralno azjatyckich – w
Kazachstanie, Kirgistanie, Tadżykistanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie kształtować się
zaczęły hybrydowe systemy polityczne. Mimo różnic w posiadanych zasobach naturalnych
oraz w poziomie wolności obywatelskich kraje te sporo łączyło. Przede wszystkim powstały
systemy prawne, które łączyły pozostałości radzieckie z niektórymi elementami demokracji
zachodnich oraz naśladowały model rosyjski uzupełniając go o elementy lokalnych
zwyczajów. W praktyce jednak wprowadzane normy nie miały wielkiego znaczenia.
Konstytucje i oprzyrządowanie prawne, tak jak wybory i referenda miały służyć
autolegitymizacji reżimu oraz utrzymywaniu fikcji praworządności. Po drugie, systemy
obudowując się układami nieformalnymi o różnej logice posługiwały się podwójną (formalną
i nieformalną), wewnętrznie sprzeczną metodą regulacji życia społeczno-politycznego2.
Mocno spersonalizowane, wsparte na woli polityczno-ekonomicznej prezydentów systemy
prawne współistniały wraz z decyzjami arbitralnego, samowolnego kierowania państwem. Po
trzecie, niestabilność zabezpieczeń prawnych i niestabilność reżimów nie sprzyjały
długoterminowym inwestycjom. W rezultacie powstawała gospodarka oparta na sprzedaży
surowców, bowiem tylko ta forma mogła przynieść szybki zysk zarówno lokalnej elicie, jak i
międzynarodowym kontrahentom.
W poszukiwaniu modelu systemu politycznego
Pod wpływem standardów zachodnich
Standardy zachodnie z jej wartościami liberalnej demokracji, rządów prawa i wolnego
rynku wydawały się atrakcyjne dla krajów, które po rozpadzie Związku Radzieckiego
uzyskały niepodległość. Republiki azjatyckie, starając się nie dopuszczać do ingerencji i
wpływów Rosji, jedna po drugiej ogłaszały się krajami demokratycznymi, świeckimi, którym
przyświecała zasada rządów prawa. Dekomunizacji symboliki narodowej, czy zawieszaniu
funkcjonowania instytucji radzieckich towarzyszyły inne zadania związane z budowanie
państwa od podstaw. Mowa na przykład o ochronie granic, wprowadzeniu własnego systemu
monetarnego, czy ustanowieniu samodzielnej polityki zagranicznej. Uchwalone konstytucje
wzorowane na modeli zachodnich demokracji uznawały prymat praw człowieka,
gwarantowały własność prywatną
i
zatwierdzały zasadę
trójpodziały władzy na
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Prezydent oraz deputowani parlamentu byli
wybierani w wyborach bezpośrednich i tajnych, a ich pozycję ograniczała kadencyjność.
2
J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 9-22.
3
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
Wprowadzany w symbiozie z „kulturą i tradycją” lokalną model liberalnej demokracji
był jednak zbyt niepewną instytucją legitymizacji reżimu dla byłych komunistycznych
działaczy. Nie minęło wiele czasu, jak „demokracja” i „wolny rynek” stały się synonimami
chaosu i braku porządku, tym bardziej bolesnego, iż związanego z pogorszającym się
gwałtownie stanem gospodarki. Związek Radziecki powoli przestawał być główną przyczyną
wszystkich nieszczęść. Przeciwnie, pamięć o przeszłości komunistycznej przekształcać się
zaczynała w naczelny laitmotiv nostalgii za dostatnim życiem.
Model rosyjski: od sterowanej do suwerennej demokracji
W warunkach pogorszającej się relacji ze Stanami Zjednoczonymi otrzymywanie
pomocy zagranicznej od Rosji bez zobowiązań politycznych takich jak demokratyzacja, czy
obrona praw człowieka przypadło do gustu azjatyckim przywódcom. Co więcej, odpowiadało
im również wybiórcze wykorzystywanie niektórych instytucji demokratycznych, takich, jak
referenda czy wyborów, które to służyły autolegitymizacji władzy3. Model rosyjski dostarczał
wzorów do naśladowania, ułatwiając rezygnację z części swobód i wolności obywatelskich,
uzasadniając budowę „stabilnego” państwa, konieczność walki z terroryzmem, czy potrzebę
silnych, scentralizowanych rządów. Pretekstu do ograniczenia roli opozycji oraz rozszerzenia
pełnomocnictw sił bezpieczeństwa w republikach azjatyckim dostarczyły wojna domowa w
Tadżykistanie, konflikt afgański oraz fundamentalizm islamski. Było to powtórzeniem
mechanizmów, z których korzystała Rosja, czyniąca z konfliktu czeczeńskiego pretekst do
centralizacji i wzmocnienia władzy. Koncentrację władzy prezydenckiej w republikach
środkowoazjatyckich, gdzie dużą rolę odgrywali członkowie rodziny lokalnego przywódcy
wraz za rosyjskimi analitykami tłumaczono regionalną odmianą demokracji4. Od 2000 r.
wpływ Rosji na działalność ustawodawczą krajów Azji Centralnej stał się mniej
zawoalowany5. Kulminacją współpracy było stwierdzenie, że model zachodniej demokracji
3
Wybory w Azji Centralnej pełniły rolę nie tyle społecznej legitymizacji władzy, lecz autolegitymizacji elit.
Dlatego też to one a nie społeczeństwo przywiązywało dużą rolę do procedury wyborczej. W pierwszych latach
niepodległości Kirgistan wydawał się wyjątkiem od reguł w regionie, lecz od referendum 1994 r. wyraźnie
powrócił do towarzystwa.
4
Według jednego z krytyków „suwerennej demokracji” Michaiła Kasjanowa (premier Federacji Rosyjskiej w
latach 2000-2004) prawdziwym celem tej doktryny była nie tylko legitymizacja koncentracji władzy, ale i
akceptacja dla utrzymywania władzy politycznej i nabytej własności za wszelką cenę. Widoczne skutki to triumf
populizmu, stopniowe niszczenie instytucji społeczno - politycznych oraz odejście od pryncypiów szacunku do
prawa, demokracji i wolności rynku. Patrz szerzej: М. Касьянов, Империя Свободы, в: Коммерсантъ,
№ 159(3490), 29.08.2006.
5
Deputowany do kirgiskiego parlamentu Bakyt Beshimov twierdził w swoim wystąpieniu 14 września 2009 r.
na Uniwersytecie John Hopkins, że z zaskoczeniem obserwował prawie pełne podobieństwo zmian
wprowadzanych do kirgiskiego ustawodawstwa do ustaw uchwalonych przez Państwową Dumę Federacji
Rosyjskiej.
4
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
parlamentarnej
jest
nie
do
www.polskapomoc.gov.pl
zastosowania
w
danym
regionie.
W
republikach
centralnoazjatyckich, gdzie prezydenci, mimo ograniczeń kadencji, nie zamierzali opuszczać
swoich stanowisk, rosyjski model przekazywania władzy prezydenckiej nie drogą wyborów,
lecz „mianowania” (Borysa Jelcyna namaścił Władimira Putina, a W. Putin aktualnie
sprawującego urząd Dmitrija Miedwiediewa) był jednym z najpilniej obserwowanych
wydarzeń6.
Model azjatycki: priorytet gospodarki
Autorytarne tendencje republik były wspierane również przez Chiny7. Będąc w Azji
Centralnej jednym z głównych konkurentów gospodarczych UE m.in. w branży energetycznej
Chiny nie drażniły lokalnych przywódców wymogami reform polityczno-prawnych.
Opierając się na idei, że współpraca gospodarcza łagodzi napięcia polityczne systematycznie
wzmacniały one swoją pozycję na rynku centralno azjatyckim. Promując język i tradycję
chińską wśród wyższych warstw społeczeństwa zdobywały również zwolenników chińskiego
modelu rozwoju8. Ciekawe, że „azjatycki rozwój” rozumiano przede wszystkim jako
ograniczenie reform demokratycznych oraz legitymizację rządów autorytarnych jako
najlepszego ustroju, gwarantującego wzrost gospodarczy. W takiej perspektywie, krytyka
rządu przyjmowana była jako przeszkoda na drodze do społecznego dobrobytu. Prezydenci
republik mieli być tymi przezornymi liderami, nosicielami nadzwyczajnych cech, którzy
zapewnią stabilność polityczną i dostatnie życie dla każdego. To wymogami rozwoju
gospodarki oraz jej priorytetem nad reformami politycznymi uzasadniano ograniczanie
działalności organizacji pozarządowych, swobody działania mediów, a więc także
marginalizację opozycji.
Kirgistan: gra stabilnością i chaosem
Zawiedziona szansa demokratyzacji
6
М. Ларуэль, Россия в Центральной Азии: давняя история, новые трудности? Рабочий доклад EUCAM
2009 г., No. 3, s. 6-7.
7
Dobitnie ukazały to chociażby ostatnie wybory prezydenckie (odbyły się 23.07.2009 r.) w Kirgistanie, gdy
chińskie czasopisma udzieliły poparcie prezydentowi Kurmanbek Bakijewowi. K. Bakijew zwyciężył w
wyborach dzięki naciskom politycznym, wykorzystaniu zasobów administracyjnych oraz fałszowaniu wyników
głosowania. W czasie gdy OBWE ogłosiło, że wybory nie odpowiadały standardom demokratycznym,
„pozytywne wrażenia” jednoczyły obserwatorów WNP oraz Szanghajskiej Organizacji Współpracy. To dwie
ostatnie organizacje były podstawą dla legitymizacji reżimu Bakijewa. Patrz szerzej np. chińskie czasopismo
„Żenmin Żypau” (ros. „Жэньминь жибао”), http://russian.peopledaily.com.cn/31519/6708588.html, 24.07.2009;
Айзада Кутуева, Миссия ШОС: Выборы президента Кыргызстана прошли прозрачно и честно, w:
http://www.24.kg/election2009/53567-2009/07/24/116631.html, 24.07.2009; Kyrgyz presidential election failed
to meet key OSCE commitments, despite some positive elements, in: http://www.osce.org/item/39014.html,
11.10.2009.
8
С. Пейруз, Центральная Азия и Китай: растущее партнерство, Рабочий доклад EUCAM 2009 г., No. 4,
s. 4.
5
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
W przeciwieństwie do Kazachstanu, Uzbekistanu czy Turkmenistanu Kirgistan nie jest
szczególnie atrakcyjnym obiektem zainteresowań dla poszukiwaczy ropy naftowej i gazu
ziemnego. Nie graniczy on z Afganistanem gdzie lokalny konflikt o znaczeniu globalnym
skupia światową uwagę, ani nie doświadczył wojny domowej jak Tadżykistan. Z tych samych
powodów jednak kraj ten dawał nadzieje na udany eksperyment z demokratyzacją. Republika,
w której nie zachodził konflikt między krótkotrwałymi interesami komercyjnymi zachodnich
korporacji oraz długoterminowymi interesami demokratyzacji wydawał się idealnym
miejscem dla budowy ładu opartego na rządów prawa.
Gdy w bratnich republikach dochodziło do zamiany pozycji pierwszego sekretarza
narodowej partii komunistycznej na pozycję prezydenta, w Kirgistanie na to stanowisko
wybrany zostaje naukowiec Askar Akajew. W kraju panował również względnie swobodny
klimat dla działania wolnych mediów oraz organizacji pozarządowych finansowanych przez
Zachód. Jednak żywot wizerunku „wysepki demokracji” nie trwał nazbyt długo. Pierwsze
rozczarowanie pojawiło się wraz z próbą przedłużenia kadencji prezydenta A. Akajewa,
zbrojnym stłumieniem strajku zakończonego śmiercią kilku osób oraz próbami uzurpacji
władzy przez rodzinę prezydenta. Kolejne rozczarowanie nadeszło, wraz ze zwyrodnieniem
„rewolucji tulipanowej” w pałacowy przewrót, kiedy to nowy prezydent Kurmanbek Bakijew
podjął próby całkowitej eliminacji realnych oponentów.
Chaos prawny a wzmocnienie władzy prezydenckiej
Kształtujący się w Kirgistanie system polityczny miał charakter „ruchomego,
chaotycznego” reżimu, będącego swoistym eksperymentem politycznym. Zmiany i
uzupełnienia do konstytucji, w ciągu 18 lat niepodległości wprowadzano osiem razy9.
Właściwie za każdym razem zmieniano gruntownie relacje organów władzy oraz ich
kompetencje. Wszelkie zmiany były jednak wprowadzane w trybie, który naruszał
konstytucyjne zasady wprowadzania zmian i poprawek. Co więcej, mimo tych zmian,
działalność systemu politycznego faktycznie była regulowana nie konstytucją, lecz ustawą o
wprowadzeniu w życie konstytucji. Ustawa ta, z kolei, ustalała zupełnie inne, tymczasowe w
deklaracjach, rozwiązania. Nakładały się na to również rozbieżności tekstów w językach
kirgiskim (państwowym) i rosyjskim (oficjalnym)10. W ten sposób kształtowała się sytuacja,
9
W czasach rządów Akajewa nowelizacje konstytucyjne wprowadzano niemal co dwa lata (tj. kolejno w latach:
1994, 1996, 1998, 2001, 2003). Czteroletnie rządy Bakijewa przyniosły trzy następne zmiany (2006, dwukrotnie
w 2007 r.). Ponadto, w trakcie przygotowywania tego tekstu trwały prace nad kolejną reformą konstytucyjną.
10
Teoretycznie, konstytucja w języku kirgiskim, tj. w języku państwowym traktowana była jako oficjalna,
zasadnicza wersja. Kirgijski język, jako język państwowy, miał w porządku językowo – prawnym, z założenia
dominującą pozycję. W praktyce jednak, bez względu na zasadnicze różnice między wersjami oba warianty
6
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
w której formalno-prawna strona życia politycznego miała kilka poziomów: konstytucyjny,
ustawowy, prezydenckich dekretów z mocą ustawy oraz aktów niższego rzędu 11. Każdy
wymiar w pionowej i poziomej relacji był niestabilny i ruchomy, co nierzadko wyradzało się
w żyjące własnym życiem sprzeczności, czyniąc literę prawa martwą w wielu miejscach
systemu prawnego.
Większość nowelizacji konstytucyjnych bez względu na różnicę społecznopolitycznych kontekstów, w których były przyjmowane, miały wspólne rysy i były
przeprowadzane wedle powtarzalnego schematu. Przede wszystkim, zmiany i uzupełnienia
konstytucyjne wprowadzano drogą referendum. Niemal przed każdym z nich przyszłe zmiany
prezentowane były w pompatycznym tonie jako kolejny krok ku demokratyzacji. W celu
prowadzenia „dialogu z opozycją oraz tryumfu władzy narodu” inicjowano ogólnonarodowe
debaty, a dla przygotowania projektu zmian i uzupełnień do konstytucji powoływano Radę
Konstytucyjną. Tworzył ją prezydent, przy czym, ani konstytucja, ani ustawodawstwo nie
przewidywało istnienia takiego gremium. Zakładano, że przygotowany przez to ciało projekt
powinien był być wniesiony pod referendum, więc cała uwaga było skoncentrowana wokół
jego prac. Pod referendum jednak wnoszono nie szczegółowo omówiony i opublikowany
projekt Rady Konstytucyjnej, lecz skrycie przygotowaną wersję administracji prezydenckiej.
Manipulację ułatwiało towarzyszące procesowi szybkie tempo, tj. bardzo krótki odstęp
czasowy, dzielący moment ogłoszenia referendum i jego przeprowadzenia, niejasne
sformułowanie pytań na karcie do głosowania, stosowanie nacisków administracyjnych.
Manipulacja obecna była również na etapie przebiegu referendum i ustalania jego wyników.
Od retorycznych „rządów prawa” do rzeczywistych rządów struktur nieformalnych
Formowaniu takiej chaotycznej struktury, w czasach rządów A. Akajewa,
towarzyszyły równocześnie kampanie polityczne, opiewające znaczenie konstytucjonalizmu i
zasady rządów prawa. Nawet jeśli zwierzchnictwo norm konstytucyjnych nie było realne, to
jednak wielką wagę przydawano tworzeniu iluzji takiegoż zwierzchnictwa. Pozwalało to w
selektywny sposób wykorzystywać normy prawne, ale równocześnie nie doprowadzać do
otwartego nihilizmu prawnego. W ten sposób utrzymywano społeczne poczucie znaczenie
prawa, jako regulatora stosunków społecznych i politycznych. Jednak niezwykle trudna do
językowe traktowane były jako wyposażone w jednakową moc prawną, Р. Есембаева, Конституция покыргызски..., в: Общественный рейтинг, №44, Бишкек 18.11.2004.
11
Dekrety prezydenta, mające moc ustaw, umieszczam na osobnym poziomie, bowiem miały one charakter
odmienny od pozostałych uchwalonych przez parlament kirgiski - Dżogorku Kenesz (DżK) ustaw.
7
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
uchwycenia, skomplikowana gra stabilności i zmiany ustąpiło miejsce otwartej ignorancji
wszelkich dotąt obowiązujących norm polityczno-prawnych.
Ostatnie nowelizacje konstytucji przyjęte przy użyciu manipulacji, kłamstw i szantażu
nie tylko nie mogły stać się dokumentami zapewniającymi konsensus polityczny, ale również
utraciły swoją główną rolę – utrzymywania fikcji państwa prawa. Nieskrywane lekceważenie
ustawy zasadniczej przez obóz władzy i związanego z tym otwartego przenoszenia ośrodków
decyzyjnych do sfery nieformalnej, kosztem formalnej struktury instytucjonalnej (parlament,
rząd, sądownictwo) pogłębiało tylko spiralę bezprawia. Według deputowanego parlamentu
Bakyt Beshimova (opuścił kraj po nieudanej próbie zamachu na jego życie), kwestie o
strategicznym znaczeniu narodowym były rozstrzygane nie przez kirgiskie organy
państwowe, lecz przez nieformalny związek klanu Bakijewa, grup finansowych oraz
określonych kręgów z państw trzecich12.
System polityczny a rozwój społeczno – gospodarczy
Kontrolowana elita
Ścisły związek gospodarki i polityki w Azji Centralnej wyraźnie można było
zaobserwować
podczas
kryzysu
gospodarczego,
który
pogłębiając
poziom
biedy,
jednocześnie wpływał na wzmocnieniu tendencji autorytarnych. Ograniczanie wolności
politycznej, systematyczna pokazowa walka z korupcją w celu likwidacji przeciwników
władzy, a także brak gwarancji własności prywatnej nie sprzyjały inwestycjom. Wtórnie
zjawiska te jeszcze bardziej pogłębiały socjalno – ekonomiczne problemy ludności.
Wszystkie republiki, mimo wielu różnic miedzy nimi, charakteryzowało ścisłe
uzależnienie sukcesu indywidualnych inicjatyw gospodarczych od aprobaty politycznej
prezydenckiego klanu wymuszającego relacje klientelistyczne. Własność prywatna, majątek
oraz możliwość prowadzenia biznesu przez przedsiębiorców (np. poprzez licencjonowanie)
mogły być w każdej chwili skonfiskowane, odebrane lub zmuszone do sprzedania za
symboliczną kwotę w ramach kary za nielojalność polityczną. Sankcjonowanie nielojalności
obejmowało szerszy kontekst powiązań społecznych, kiedy za nieposłuszeństwo (np. poparcie
opozycji) wobec swojego lidera płacili ludzie z nim związani (np. przyjaciele lub krewni).
Pozostałej, akceptującej status quo elicie umożliwiano z kolei dostęp do ograniczonych
zasobów. Utrzymywano ich lecz pod kontrolą dzięki karuzeli stanowisk, częstych dymisjach
rządowych, administracji państwowej oraz mechanizmie wspólnoty brudnych interesów.
Źródłem spójności władzy, w pewnym sensie nawet gwarantem jej stabilności, było także
12
B. Beshimov, Wystąpienie na Uniwersytecie John Hopkins z dnia 14 września 2009 r.
8
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
uczestniczenie we wspólnej „zbrodni” (np. działaniu korupcyjne). Awansowanie na
odpowiedzialne stanowiska osób według kryterium lojalności i „umoczenia13”, ciągłość
układu i reprodukcja bezkarności deformowały funkcje państwa14.
W wielu aspektach problemy z egzekwowaniem prawa, brak odpowiedniej struktury
organizacyjnej
czy
selektywność
stosowanych
mechanizmów
wyradzały
się
w
„niekompletność” instytucjonalizacji. Luki w organizacji życia społeczno – gospodarczego
były więc wypełniane czynnikiem personalnym, np. w postaci relacji patron – klient. W takiej
sytuacji związek między posiadaniem władzy, układów a uprawnieniami jednostek
gwarantowanymi ustawodawstwem (np. wolność wypowiedzi, prawo własności) był bardzo
ścisły.
Bez
„wzmocnienia”
uzyskiwanego
dzięki
personalnym
powiązaniom
klientelistycznym czy władczym trudno było o egzekwowanie prawa15. Nieodłączną cechą
powyższych zależności było zacieranie granicy między sferą publiczną a prywatną oraz
zachowanie pozornej różnicy między własnością prywatną a państwową.
Złe zarządzanie państwem
Negatywna selekcja, krążenie elity (a razem z nim pajęczyny układów nieformalnych)
między stanowiskami publicznymi oraz instytucjonalizacja nieodpowiedzialności uruchomiły
procesy deprofesjonalizacji. Kwalifikacje wykształcone w czasach radzieckich przestają
odgrywać znaczenie w nowych warunkach. Brak kadr oraz wynikające z niego niewydajne
zarządzanie państwem wraz nieumiejętnością efektywnego wykorzystania ograniczonych
zasobów tylko powiększały kłopoty ekonomiczne. Ponadto polityka manewrowania, czy
represji kumulowały wiele problemów strukturalnych, takich jak wysoki poziom korupcji w
administracji państwowej, nieprzejrzystość w podejmowaniu decyzji (dotyczących np.
eksportu surowców), quasi – niewolnictwo w niektórych najbiedniejszych regionach,
wykorzystywanie pracy dzieci, zanikanie służby zdrowia oraz poważne problemy
ekologiczne. Mimo potężnych zasobów naturalnych Uzbekistan i Turkmenistan tak samo
13
Według Andrzeja Zybertowicza, zasada „umoczenia” w antyrozwojowych grupach interesu polega na
awansowaniu osób, na których ma się kompromitujące informacje. Patrz: A. Zybertowicz, Antyrozwojowe grupy
interesów: zarys analizy, w: Kręgi integracji tożsamości: Polska. Europa. Świat, pod red. W. Wesołowskiego, J.
Włodarka, Warszawa 2005, s. 312.
14
Ibidem, s. 312-319.
15
Podwójna zależność uwypuklała się zwłaszcza stosunku do kirgiskich przedsiębiorców-posłów,
przedsiębiorców-urzędników. Zajmowanie wysokiego stanowiska wynikało z żywotnej potrzeby ochrony
prowadzonego biznesu, gdyż brak personalnego wsparcia mógł temu zagrozić. Patrz: J. Staniszkis, Czy
rewolucja odgórna jest możliwa, w: Kontynuacja czy przełom? Dylematy transformacji ustrojowej, pod red. W.
Jakóbik, Warszawa 1994, s. 91-92.
9
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
borykały się ze znaczącym pogorszeniem infrastruktury i dostępu do podstawowych usług:
bieżącej wody, systemu kanalizacyjnego, służby zdrowia i edukacji16.
Co więcej, zero jedynkowa gra polityczna wraz z nieustanną karuzelą stanowisk nie
zachęcały do długoterminowych inwestycji. Opłacalne i bardziej pewne krótkoterminowe
szybkie zyski powiększały jedynie problemy rozwoju gospodarczego. Świadectwem
nieudanej polityki, która przerodziła się w cykliczny kryzys energetyczny był Kirgistan.
Systematyczny brak prądu wraz z dysproporcjonalnym wzrostem jej ceny w stosunku do
zarobków hamował przede wszystkim średni i mały biznes - realne źródło dochodów
większości obywateli. Uderza również w i tak już osłabiony system edukacji i ochrony
zdrowia.
Rozwój społeczno-gospodarczy w dłuższej perspektywie uniemożliwiała także
eksploatatorska polityka rolna przynoszący szybki i gwarantowany zysk dla kręgów
rządzących. Priorytetowa uprawa bawełny (np. w Uzbekistanie), znana jeszcze z czasów
radzieckich pogarszała sytuację żywnościową ludności, bo sterowała produkcją rolną
niezgodnie z jej potrzebami. Ponadto uprawa coraz bardziej oparta była na ręcznej pracy
rolników – w niektórych najbiedniejszych wsiach utrzymujących status quasi – niewolnictwa,
w tym przymusowej pracy na polach bawełnianych studentów i dzieci17. Rozmyślna polityka
technologicznej degradacji rolnictwa umożliwiała zająć maksymalną liczbę osób pracami
polowymi. Tym samym władza miała rozwiązany kłopot związany z ewentualną możliwością
powstania konfliktów społecznych. Dylemat między uprawą bawełny (zaspokojeniem potrzeb
elit i struktur korupcyjnych) i rozwiązaniem problemu bezpieczeństwa żywnościowego
(walka z ubóstwem i niedożywieniem) było bardzo wrażliwą kwestią polityczną18.
Podsumowanie
Po
dziewiętnastoletnich
rządach,
mimo
bogatych
zasobów
naturalnych19,
odziedziczenia po Związku Radzieckim wykształconej ludności, systemu ochrony zdrowia,
szkolnictwa oraz infrastruktury republiki regionu borykały się drastycznym obniżeniem
poziomu życia. Efektem ubocznym trwałości rządów był również wysoki poziom korupcji w
administracji państwowej, tłumienie energii społecznej, praktykowanie quasi – niewolnictwa,
16
Wyjątkiem jest tu sytuacja w Kazachstanie.
Ręczne zbieranie bawełny jest obowiązkowe dla dzieci w wieku od 11 do 14 lat. Spędzają oni na polu od 51
do 63 dni bez dni wolnych. Patrz szerzej: D. Kandiyoti, Invisible to the World? The Dynamics of Forced Child
Labour in the Cotton Sector of Uzbekistan, London: Center of Contemporary Central Asia and the Caucasus,
2008, p. V.
18
С. Пейруз, Парадоксы сельского хозяйства в Центральной Азии, Рабочий доклад EUCAM 2009, No. 6,
s. 10.
19
Mam tu na myśli Uzbekistan i Turkmenistan.
17
10
Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC
www.iw.amu.edu.pl
www.polskapomoc.gov.pl
wykorzystywanie pracy dzieci, zanikanie służby zdrowia oraz poważne problemy
ekologiczne. Wbrew twierdzeniom o zaletach „azjatyckiego” modelu rozwoju opartego na
rządzie niedemokratycznym, przykład Centralnej Azji nie był dowodem na sukcesy w tym
zakresie20. Wręcz odwrotnie, wydaje się, że władze wpadły w pułapkę stworzonych przez
siebie systemów instytucjonalnych. Z powodu braku legitymizacji, nieprzejrzystości i
niestabilności reguł gry oraz podstaw dla inwestowania, kraje te coraz bardziej pogrążały się
w kryzysie społeczno-gospodarczym. Im bardziej kraje zmagały się z tymi kłopotami, tym
częściej odwoływały się do represji i wzmacniały rządy autorytarne. Bieda oraz załamanie
elementarnej infrastruktury stały się bazą dla potencjalnej destabilizacji regionu. Co więcej,
poczucie niesprawiedliwości, drastyczne ograniczenia możliwości przejawów otwartego
społecznego niezadowolenia, sprzyjały ukrytym formom protestu jak rosnąca popularność
ruchów religijnych. Jednak wprowadzenie mechanizmów, które sprzyjałyby ozdrowieniu
sytuacji społeczno-gospodarczej, nie leży tylko i wyłącznie w sferze dobrych chęci lokalnych
przywódców.
Relacje polityki – ekonomii, wpływ dziedzictwa komunistycznego i ciągłości elit na
przemiany kraju, problem prawno – instytucjonalnej obudowy procesu zmian, krzyżowały się
oddziaływaniami międzynarodowymi. Były one z jednej strony zorientowane na
demokratyzację, z drugiej natomiast na zachowanie status quo. Co więcej, zyski osiągane z
krótkoterminowych umów komercyjnych, orientowały gospodarki analizowanych krajów na
sprzedaż zasobów naturalnych, a nie towarów przetworzonych. Bogactwa wynikające ze
sprzedaży surowców naturalnych nie służyły jednak demokracji. Wpływy osiągnięte z ich
sprzedaży płynęły do państwa. W praktyce zwiększało to władzę biurokracji państwowej i
osłabiało odpowiedzialność władzy przed obywatelami21. Zmiana modelu polityczno gospodarczego oraz struktura wymiany handlowej, konieczna dla rozwoju republik możliwa
jest dzięki wpływom modelu Unii Europejskiej wymuszającej odpowiednie praktyki w sferze
relacji społeczno – politycznych jako część umów gospodarczych.
20
Wyjątkiem był tu Kazachstan, ale wzrost jego gospodarki przez ostanie dziesięciolecia był wynikiem
wysokich cen na ropę naftową oraz na metale.
21
S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 74.
11