docŚciągnij - Instytut Wschodni
download 
Reklamacja Transkrypt
Ściągnij - Instytut Wschodni
Transformacja bez restrukturyzacji. Rynek pracy i ubóstwo transformacyjne w krajach Kaukazu Południowego dr Ivan Peshkov Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Ivan Peshkov Instytut Wschodni UAM Transformacja bez restrukturyzacji. Rynek pracy i ubóstwo transformacyjne w krajach Kaukazu Południowego. Uwagi wstępne Kraje Południowego Kaukazu są postrzegane przede wszystkim w kategoriach szeroko pojętej geopolityki, gdzie dyskursy normatywne (demokratyzacja regionu oraz jego emancypacja spod kontroli Rosji) łączą się z bardziej pragmatycznym podejściem zorientowanym na surowce. Łączą się w sposób naturalny, gdyż szczególna rola regionu w wydobyciu i tranzycie surowców węglowodorowych wzmacnia zainteresowanie procesami emancypacji regionu spod rosyjskich wpływów gospodarczych i politycznych. Tak zdefiniowany sposób postrzegania regionu pomija cały szereg problemów, które w znacznym stopniu określają codzienne wybory zarówno jego mieszkańców, jak i elit. Przede wszystkim w krajach tego regionu mamy do czynienia z gospodarką transformującą się o niezakończonej restrukturyzacji w warunkach nieustabilizowanej bazy prawnej o jednoznacznej dominacji instytucji nieformalnych. W takiej sytuacji procesy alokacji zasobów, dystrybucja praw własności oraz realizacja bazowych uprawnień przebiegają w sposób radykalnie odmienny od standardów krajów o ustabilizowanej gospodarce rynkowej. Sama skala migracji i emigracji z regionu pokazuje skalę wyzwań, z którymi muszą się mierzyć nowe formy państwowości. Celem artykułu jest analiza wpływów specyfiki strukturalnej gospodarek regionu na funkcjonowanie rynku pracy oraz dynamikę pauperyzacji transformacyjnej. Opiera się ona na kilku założeniach. Pierwszym jest ukształtowanie się w analizowanych krajach modelu gospodarki uniemożliwiającego powtórzenie ścieżki rozwojowej Europy Środkowej oraz warunkującego wysokie koszty społeczne reform. Najważniejszym wśród 2 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl nich jest wymuszona czynnikami gospodarczymi, etnicznymi oraz politycznymi migracja znacznej części mieszkańców regionu. Drugim założeniem jest zasadniczy charakter cech strukturalnych tego modelu dla zrozumienia jednoczesnego występowania relatywnie niskiego bezrobocia oraz masowej pauperyzacji. Trzecie to z kolei ukształtowanie w trakcie realizacji gradualistycznej ścieżki reform modelu adaptacji konserwatywnej do gospodarki rynkowej, w ramach którego znaczna część podmiotów gospodarczych będzie obawiała się radykalnych zmian. W warunkach modelu transformacji realizacja nie tylko wysokich aspiracji międzynarodowych, ale i poszukiwanie bardziej zrównoważanego modelu wzrostu gospodarczego napotyka przeszkody natury politycznej i społecznej. Pomiędzy transformacją a rozwojem Wbrew obiegowym opiniom problemy transformacji i rozwoju nie są tożsame. Nie są również tożsame cele polityki transformacyjnej i rozwojowej. Z tego powodu może zaistnieć sytuacja częściowej lub całkowitej niezgodności tych celów. Ze względu na specyfikę okresu transformacji systemowej w literaturze przedmiotowej nie ma konsensusu co do tego, czy proces wyboru celów priorytetowych jest prerogatywą rządu, czy ma być przedmiotem dyskusji publicznej1. W przypadku krajów analizowanej grupy poradzieckie struktury władzy narzuciły społeczeństwu określoną hierarchię celów na bazie istniejących priorytetów elit politycznych, oczekiwań społecznych oraz pozycji międzynarodowej. Warto zaznaczyć, że specyfiką tego modelu państwowości jest imperatyw rozwiązywania uwarunkowanych historycznie problemów oswojenia własnego terytorium – przemiany radzieckiej republiki w państwo narodowe (łącznie z potwierdzeniem integralności uzyskanego terytorium)2. Cele zarówno transformacji systemowej, jak i rozwoju gospodarczego mogą być realizowane w sposób skuteczny dopiero w drugiej kolejności. Specyfiką krajów analizowanej grupy było występowanie politycznie uwarunkowanych bodźców do wzmocnienia negatywnych cech poradzieckiej 1 W świadomości masowej mieszkańców byłego ZSRR rozpad struktur społeczeństwa socjalistycznego oraz wprowadzenie elementów gospodarki rynkowej jawi się jako przymusowa akcja struktur rządowych, na którą przeciętny obywatel nie miał żadnego wpływu. Bez względu na nikłe uzasadnienie historyczne rozpowszechnienie tego typu postaw wobec przeszłości ma zauważalny wpływ na bieżące wybory polityczne i gospodarcze. 2 O specyfice państwowości poradzieckiej: por. I. Peshkov, A Post-Soviet State, Knowledge-Based Economy and Transition. The Case of Russia, w: Knowledge-Based Economy as Factor of Competitiveness and Economic Growth, Warszawa 2008. 3 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl państwowości oraz tworzenia realnego pola instytucjonalnego z nierynkowym podziałem aktywów, quasi-militaryzacją stosunków gospodarczych oraz tendencją do utrzymania monopolu za każdą cenę. Jednocześnie przykład skuteczności reform w dzisiejszej Gruzji pokazuje, że spuścizna pierwszego okresu reform nie jest wyrokiem i może być przekreślona środkami zdecydowanej polityki reform. Warto jednak podkreślić, że postęp reform jest i będzie hamowany dysfunkcją polityki rozwojowej oraz procesami demodernizacji regionu. Wybrany w regionie model transformacji bez restrukturyzacji był reakcją na rozpad socjalistycznych struktur społecznych oraz próbą adaptacji do rynku z zachowaniem specyficznie rozumianej odpowiedzialności społecznej instytucji państwowych. Niósł on również ze sobą znaczne koszty społeczne w pewnym sensie przerastające krótkookresowe korzyści: pensje nie gwarantujące przekroczenia linii ubóstwa, nieformalny podział aktywów jako kluczowa cecha realnego pola instytucjonalnego, bariery dla modernizacji istniejącej bazy industrialnej. Popularność tego modelu pokazuje jednak, że podmioty gospodarcze próbowały zachować osiągnięcia społeczne modernizacji socjalistycznej w nowych warunkach. W tym kontekście modernizacja socjalistyczna okazała się potężnym uwarunkowaniem historycznym gradualistycznej ścieżki do gospodarki rynkowej. Warto również zaznaczyć, że prawie dwie dekady funkcjonowania w ramach tego modelu w znacznym stopniu określiły specyfikę zachowania podmiotów gospodarczych i instytucjonalnych. Skrócenie horyzontów inwestycyjnych, poszukiwanie renty oraz spadek popytu na wykwalifikowaną siłę roboczą stały się potężnymi czynnikami demodernizacji regionu. Bezpośrednio związana z realizowanym modelem reform nasilająca się migracja zarobkowa była z jednej strony warunkiem jego kontynuacji (transfery zagraniczne), z drugiej zaś w znacznym stopniu zubożyła kapitał ludzki regionu, pozbawiając gospodarki analizowanych krajów całych grup zawodowych. Transformacja długiego trwania: mechanizmy adaptacji konserwatywnej Standardowe założenia ekonomii głównego nurtu przedstawiają świat, w którym racjonalność, nastawienie na zysk oraz zdolność do dokonania właściwego wyboru są 4 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl naturalnymi cechami podmiotów gospodarczych3. W ramach przyjmowanych założeń stabilności instytucjonalnej jest to użyteczny i uzasadniony sposób opisu. Niemniej jednak doświadczenia krajów transformujących się znacznie poszerzają tak zaznaczone ramy zachowań o pozornie nieracjonalne modele zachowania i zasadniczo odmienne reakcje na sygnały cenowe. Na terenach byłego ZSSR w latach 90. można było obserwować przypadki rocznego zatrzymania wypłaty pensji setkom tysięcy pracowników nie powodujących masowych dobrowolnych zwolnień, wyraźną preferencję raczej renty niż zysku w strategiach przedsiębiorstw oraz oportunizmu jako makroekonomicznego czynnika generowania kosztów. Struktury państwowe zachowywały się również w sposób zasadniczo odmienny od modelu „stróża nocnego” koncepcji neoliberalnych, ingerując w gospodarkę, narzucając zamknięte modele podziału aktywów oraz stosując potencjał represyjny władzy w interesach instytucji nieformalnych. Oprócz tego nierynkowa adaptacja sektora państwowego miała istotny wpływ na kształt polityki gospodarczej: zachowywanie dualistycznej struktury cen, imperatywy proeksportowej polityki kursowej oraz ograniczenie autonomii władz monetarnych zarówno na poziomie instytucjonalnym (prywatyzacja i umiędzynarodowienie sektora bankowego), jak i organizacyjnym (poszerzone cele polityki pieniężnej). W większości krajów byłego ZSRR obserwowano masowe stosowanie nierynkowych strategii adaptacji, w ramach których przedsiębiorstwa państwowe weszły na rynek, nie dokonując restrukturyzacji oraz zachowując nierynkową strukturę kosztów4. Nierynkowa ścieżka adaptacji przedsiębiorstw przyjmowała zróżnicowane formy ze względu na miejsce i czas występowania oraz zastosowany model reform. Niemniej, można wyszczególnić zbiór wspólnych cech oraz przedstawić podstawowe mechanizmy adaptacji konserwatywnej: a) jednoczesne stosowanie rynkowych i nierynkowych strategii administracyjnych; b) zachowanie nierynkowej struktury kosztów (transfer kosztów na otoczenie); c) kontynuacja zależności od technologii radzieckich (wysoka surowcochłonność i niska wydajność pracy); d) tendencja do zmiękczenia twardych ograniczeń budżetowych przez dotacje, kredyty o niskim prawdopodobieństwie zwrotu oraz przywileje podatkowe. 3 Por. T. Kowalski, Proces formułowania oczekiwań a teoria cyklu wyborczego Implikacje dla polityki gospodarczej, Poznań 2001. 4 Ю. Г. Александров , Переходная экономика: Российская версия, Москва 1999. 5 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Na poziomie makroekonomicznym adaptacja konserwatywna jest mniej lub bardziej kontrolowanym procesem degradacji przestrzeni przemysłowej pozostałej po poprzednim modelu gospodarowania poprzez powolne urynkowienie jej elementów o wysokim potencjale monetyzacji i likwidację pozostałych. Oznacza to utratę znacznej części istniejącego potencjału przemysłowego kraju. Cechą tego procesu jest nasilenie nierynkowych modeli alokacji zasobów oraz rozpowszechnienie się praktyk poszukiwania renty. Ten model rozwoju różni się zasadniczo zarówno od nowej industrializacji w krajach Europy Środkowej, jak i od ścieżki gradualistycznej w warunkach stabilności instytucjonalnej. Na poziomie mikroekonomicznym celem przedsiębiorstwa jest transfer kosztów na otoczenie oraz adaptacja do nieustabilizowanego pola instytucjonalnego. Jest to mieszany reżym funkcjonowania, w którym utrzymanie się na rynku jest możliwe tylko przy istnieniu miękkich ograniczeń budżetowych, zaburzeń praw pracowniczych oraz systematycznych dotacji państwowych (o różnym stopniu legitymizacji). Warto także podkreślić subiektywny wymiar tego procesu: przedsiębiorstwo jest oceniane przez pracowników i zarządy jako wartość sama w sobie bez względu na osiągnięte rezultaty ekonomiczne. W tym kontekście zysk jest deklarowanym, lecz nie jedynym (a często i nie najważniejszym) motywem jego działalności. Z punktu widzenia zarządów może on być wyłącznie warunkiem działania na rynku administracyjnym. Poza tym rozpowszechnienie strategii adaptacji konserwatywnej ma cały szereg konsekwencji społeczno-gospodarczych. Ze względu na brak radykalnych zmian technologicznych oraz zmian organizacyjnych, podstawową formą utrzymania się na rynku jest nierynkowa struktura kosztów. Transmisja kosztów na otoczenie może być regulowana wyłącznie w ramach kontraktacji nieformalnej i jest podstawową przyczyną selektywnej reintegracji i tworzenia konglomeratów przemysłowych. Ukształtowanie się konglomeratów postsocjalistycznych umożliwiało przetrwanie bez narażania się na praktyki egzekutorskie postsocjalistycznych formalnych i nieformalnych konglomeratów z władzami instytucji. lokalnymi Synteza została tych nazwana „industrialnym feudalizmem” i była trwałą cechą struktury społecznej wielu regionów Rosji, Ukrainy i Kazachstanu 5. Dodatkowym skutkiem jest ograniczona legitymizacja ładu instytucjonalnego. Decentralizacja systemu prawnego oraz zaburzenia egzekwowania 5 R. E. Ericson, The Post-Soviet Russian Economic System: An Industrial Feudalism?, BOFIT Online, 8, 2000. 6 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl prawa w znacznym stopniu ograniczały możliwości realizacji podstawowych funkcji państwa. Spowodowało to powstanie nieformalnego rynku bezpieczeństwa, celem którego było umożliwienie kontynuacji życia gospodarczego w warunkach zaniku państwa. Skutkiem była błyskawiczna retradycjonalizacja oraz kryminalizacja relacji społecznych. Struktury władzy ze względu na potencjał przymusu przejęły kontrolę nad tym procesem, w znacznym stopniu wzmacniając dominację instytucji nieformalnych w gospodarce. W związku z tym obserwujemy bezprecedensową skalę degradacji społecznej oraz rozpowszechnienia się quasi-feudalnych zależności. Społeczeństwo błyskawicznie staje się klientem władzy, oczekując powrotu do poprzednio spełnianych funkcji. Daje to niezwykłe pole manipulacji dla wszystkich sił politycznych, a jednocześnie znacznie ogranicza pole możliwości dla konsekwentnej polityki reform. Model „transformacji bez restrukturyzacji” w sposób radykalny zmienia pozostałą po poprzedniej gospodarce siłę roboczą. Podmioty gospodarcze bez względu na radziecki rodowód ich map mentalnych oraz postaw wobec rzeczywistości zasadniczo się różnią od podmiotów gospodarki socjalistycznej. Ponieważ doświadczenia reform były dla przytłaczającej większości przedstawicieli analizowanej grupy pierwszym poradzieckim doświadczeniem, wpłynęły one w sposób konstytutywny na ukształtowanie się postaw wobec gospodarki i społeczeństwa. Należały do nich: utrata imperatywu zdobywania kwalifikacji, oportunizm, paternalizm, militaryzacja relacji oraz spiskowe interpretacje rzeczywistości, preferencja szarej strefy, psychologiczna adaptacja do gospodarki podziemnej6. Ubóstwo transformacyjne W perspektywie społecznej najważniejszą cechą tego modelu jest połączenie masowej pauperyzacji z ukrytym bezrobociem. Załamanie się systemu dotacji społecznych ZSSR (utrzymującego praktycznie każde gospodarstwo domowe) bez pojawienia się możliwości samodzielnego utrzymania się na rynku pracy, przy jednoczesnym drastycznym spadku popytu na wykwalifikowaną (w poprzednim systemie gospodarowania) siłę roboczą, powoduje radykalne zmiany w funkcjonowaniu 6 I. Peshkov, Specyfika doświadczeń społeczno-gospodarczych analizowanej grupy, w: Postawy religijne jako jeden z czynników warunkujących migrację i utrudniających asymilację w społeczeństwie przyjmującym/tranzytowym na przykładzie migrantów z muzułmańskich regionów byłego ZSRR, Poznań 2006, s. 16. 7 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl gospodarstw domowych i przekreśla osiągnięcia społeczne modernizacji socjalistycznej 7. Destrukcja jedynego znanego dla większości podmiotów gospodarczych i instytucjonalnych świata zaburza zdolność do postrzegania otoczenia społecznogospodarczego, pojawiają się symptomy masowej utraty zdolności do łączenia osiągnięcia społecznie akceptowalnych rezultatów z konstruktywnym wysiłkiem (tolerancja wobec ubóstwa jako czynnik zewnętrzny wobec postaw podmiotów gospodarczych, tolerancja wobec kryminalnych modeli zachowania)8. W związku z tym można sugerować, że mamy do czynienia z niepowtarzalnym i nieodwracalnym zderzeniem historycznym w postaci jednoczesnej dysfunkcji zarówno gospodarki centralnie zarządzanej, jak i rynkowej9. Możemy tutaj mówić o uwarunkowanym historycznie specyficznym fenomenie ubóstwa transformacyjnego, wynikającego z jednoczesnego ukształtowania się specyficznego rynku pracy oraz dysfunkcji dotacji społecznych. Ubóstwo transformacyjne jest rezultatem systemu, w którym zarówno wartość pracy proponowanej przez gospodarstwa domowe, jak i skuteczność ich praw do dochodów, emerytur, świadczeń i oszczędności zostają drastycznie obniżone. „Nowi ubodzy” mają mało wspólnego z ubogimi z innych części świata pod względem aspiracji życiowych oraz kwalifikacji. Od krajów rozwiniętych „nowe ubóstwo” różni się skalą, brakiem instytucji wsparcia oraz paradoksalnie mniej sztywnymi barierami wyjścia z tego położenia. Zasadnicze cechy tego zjawiska można przedstawić przy pomocy tabeli. Baza zjawiska Przerwany socjalistycznej tradycyjnych bieg (destrukcja instytucji, modernizacji lub mutacja wysoki poziom wykształcenia i aspiracji życiowych ludności, całkowita zależność od państwa – szczególnie w krajach byłego ZSSR, specyficzne postawy wobec rynku pracy, konsumpcji i oszczędzania ukształtowane w poprzednim systemie). 7 Por. J. Klugman, J. Braithwaite, Poverty in Russia during the Transition: An Overview, w: The World Bank Research Observer, 1998, t. 13, Nr 1; М. Гуцул, СНГ за чертой бедности, http://www.centrasia.ru, 2003. 8 К. Муздыбаев, Переживание бедности как социальной неудачи: атрибуция ответственности, стратегии совладания и индикаторы депривации, Социологический журнал. 2001, nr 1, сс. 5-32. 9 Por. I. Peshkov, Specyfika ubóstwa na przestrzeni poradzieckiej: aspekty metodologiczne, w: Sprawy Wschodnie, Zeszyt 1-2 (14-15), 2007. 8 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Zasięg Alarmująco wysoki ( od 30 do 70% ludności). Wpływ rynku pracy Znaczna część ludności nie posiadająca aktywów musi dużą część dochodu uzyskiwać z rynku pracy. Specyfika tego rynku polega na braku gwarancji dochodów przekraczających linię ubóstwa, a nawet systematycznego otrzymywania 10 dochodów w formie pieniężnej . Pracochłonny charakter gospodarki oraz dominacja instytucji nieformalnych powodują niski poziom zarobków. Warunki rekrutacji Otwarte kryteria rekrutacji (bez względu na miejsce zamieszkania, wykształcenie lub motywacje). Stabilność skupiska Bardzo niska. Statystycznie istotna część ubogich (w tym pokoleniu) ma predyspozycje do zmiany sytuacji życiowej przy sprzyjających okolicznościach, a może nawet do wejścia do niższych warstw klasy średniej. Warto zaznaczyć, że podobna porowatość granic społecznych jest niemożliwa zarówno w rozwiniętych, jak i rozwijających się gospodarkach. Źródło: I. Peshkov, Specyfika ubóstwa, op.cit. W perspektywie dochodowej podstawową przyczyną pauperyzacji jest jednak pojawienie się w wyniku niedokończonej restrukturyzacji zjawiska dochodów nie gwarantujących wyjścia ze stanu ubóstwa. W tym kontekście przed drugą połową „dekady wzrostu gospodarczego” (2000-2007) nawet przeciętna pensja nie gwarantowała obywatelom WNP przekroczenia progu absolutnego ubóstwa według kryteriów ONZ (dochód 4 dolary dziennie na osobę)11. Bezpośrednio związany z niską wydajnością gospodarki fenomen płac „nie gwarantujących przekroczenia linii ubóstwa” tylko częściowo wyjaśnia wysoką dynamikę ubóstwa w krajach WNP. Problemem dla funkcjonujących na rynku pracy podmiotów gospodarczych były również zaburzenia gospodarki monetarnej generujące wysokie ryzyko znacznych opóźnień w wypłatach oraz 10 11 Dotyczy okresu przed rokiem 2000. М. Гуцул, op.cit. 9 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl stosowania barteru w procedurach opłaty pracy i usług. Połączenie wysokiej inflacji, załamań systemów oszczędzania oraz demonetyzacji portfela gospodarstw domowych miało katastrofalne skutki i to właśnie z niego w znacznej części wynikła eksplozja ubóstwa w regionie12. Brak liberalizacji rynku pracy spowodował, że zatrudnienie nie gwarantuje ucieczki od ubóstwa, a relatywnie niskiej stopie bezrobocia towarzyszy niewiarygodnie wysoki zasięg ubóstwa. W sytuacji ubóstwa w szerokim sensie tego słowa znajdowała się przez pierwszą dekadę reform prawie połowa mieszkańców analizowanych krajów, w związku z czym konkurencja o państwowe dotacje nie pozostawiała szans grupom o klasycznej rekrutacji (wielodzietne rodziny z jednym żeńskim dochodem, rodziny patologiczne, inwalidzi, osoby niezdolne do pracy z powodów psychicznych lub fizycznych ) w wyścigu z grupami o przymusowej rekrutacji. Działo się tak, ponieważ korzystanie z pomocy społecznej wymagało i wciąż wymaga kwalifikacji, aktywów i potencjału organizacyjnego niedostępnych dla większości osób dotkniętych niedostatkiem13. Wyznaczona powyżej perspektywa pokazuje, że przyczyny sukcesów społecznych dekady wzrostu gospodarczego zostały osiągnięte dzięki wzrostowi dochodów (w tym migrantów zarobkowych) oraz włączenia najbardziej aktywnej części segmentu przymusowego ubóstwa do rynku pracy. Spadek ubóstwa nie był związany bezpośrednio z radykalną zmianą nierówności dochodowych lub skutecznością polityki społecznej. Był on przede wszystkim wynikiem aktywizacji tymczasowo niefunkcjonalnego segmentu siły roboczej poprzez jego włączenie w krajowy lub międzynarodowy (migracja zarobkowa) rynek pracy. Brak radykalnych zmian w wydajności pracy połączony z daleko idącym niedostosowaniem instytucjonalnoorganizacyjnym powodują niestabilność osiągniętych sukcesów oraz ryzyko powrotu fali pauperyzacji po załamaniu się wzrostu gospodarczego. W tym kontekście eksplozja ubóstwa w regionie jest skutkiem słabości struktur państwowych (na wszystkich szczeblach), niedokończonej restrukturyzacji (polityka transformacyjna) oraz demodernizacji regionu (polityka rozwojowa). Ten trójkąt w znacznym stopniu osłabia potencjał rozwojowy regionu oraz przyczynia się do kontynuacji 12 Por. R. Yemtsov, Labor Markets, Inequality and Poverty in Georgia, IZA Discussion Papers 251, Institute for the Study of Labor (IZA), 2001; Poverty of Vulnerable Groups in Armenia, United Nations Office in Armenia, Yerevan, 1999 oraz N. Habibov, L. Fan, Social Protection and Poverty in Azerbaijan, a Low-Income Country in Transition: Implications of a Household Survey , w: Show AbstractInternational Social Security Review, t.60, Nr 4, październik 2007. 13 Г. Гутман., О. Дигилина, В. Старостин, Н. Чукин, Экономический рост и проблемы бедности в регионе, Москва., 2002, s. 40. 10 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl obiektywnego nacisku migracyjnego wobec jego mieszkańców14. Dopiero kompleksowe zmiany we wszystkich trzech kierunkach mogą radykalnie przekształcić sytuację społeczną. Problem polega na tym, że po dwóch dekadach adaptacji konserwatywnej w warunkach masowej pauperyzacji rządy bez względu na poziom legitymizacji mają bardzo ograniczone możliwości liberalizacji życia gospodarczego. Wnioski W perspektywie transformacji systemowej przez gospodarkę rynkową możemy rozumieć sytuację, kiedy w gospodarce dominują zrestrukturyzowane przedsiębiorstwa, prawa własności są jasno zdefiniowane, a obecność konkurencji jest uwzględniana w strategiach przedsiębiorstw15. Przejście do gospodarki rynkowej wymaga radykalnych zmian w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstw zarówno od strony prawnej, jak i organizacyjnej. W nowych warunkach muszą one (przedsiębiorstwa) być weryfikowane przez rynek oraz działać w ramach twardych ograniczeń budżetowych, co jest dosyć skomplikowane ze względu na specyfikę socjalistycznej bazy produkcyjnej oraz nawyki stworzonej w ramach modernizacji socjalistycznej siły roboczej. W tym kontekście restrukturyzacja pozostawionych po poprzednim systemie gospodarowania przedsiębiorstw jest kluczowym procesem transformacji systemowej. W tak wyznaczonej perspektywie procesy transformacji w krajach analizowanej grupy nie doprowadziły ani do modernizacji bazy przemysłowej, ani do ukształtowania się nowoczesnego rynku pracy. Jednocześnie uwarunkowania polityczne oraz specyfika reżymów instytucjonalnych spowodowały degradację bazy społecznej poprzedniego okresu bez radykalnych zmian jakości życia większości mieszkańców. Połączenie zaniedbań strefy społecznej oraz niskiej wydajności gospodarki gwarantuje kontynuację nierynkowej adaptacji społeczeństw regionu. Kluczową cechą tego modelu jest wzrost oczekiwań społecznych od rządu oraz niechęć do radykalnych reform. Przykład Gruzji pokazuje, że bez względu na wyjątkową skuteczność i konsekwencję reform mogą być one odrzucane oddolnie. Pokazuje to, że wyjście z pułapki „transformacji bez restrukturyzacji” wiąże się ze znacznymi kosztami społecznymi oraz niesie ryzyko dominacji populistycznych projektów politycznych. Dopiero 14 Labor Migration from Armenia in 2002-2005: A Sociological Survey of Households, Erevan 2009; A. Abashdze, Labour migration from Georgia and bilateral migration agreements: Needs and prospects, CIPDD Policy Review 2009, http://cipdd.org/files/40_400_494205_Migr-eng.pdf 15 W. Wilczyński, Polski przełom ustrojowy 1989-2005. Ekonomia epoki transformacji, Poznań 2005. 11 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl harmonizacja polityki transformacyjnej i rozwojowej może stworzyć bazę dla radykalnej zmiany modeli adaptacji społecznej do zmian w regionie. Analizowane kraje łączy nie tylko wspólna przeszłość i lokalizacja geograficzna – łączy je przede wszystkim wspólny problem konfliktu pomiędzy procesami transformacji systemowej (zamykania poprzedniego kontraktu społecznego oraz tworzenia gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego) a procesami błyskawicznej demodernizacji w postaci masowej pauperyzacji (szczególnie na wsi), retradycjonalizacji relacji społecznych, zamkniętych modeli rynków pracy oraz selektywnej deindustrializacji. Oczywiście, znaczną część odpowiedzialności za to niosą czynniki pozaekonomiczne – konflikty zbrojne i związana z nimi utrata terytoriów, migracje uchodźców, popularność haseł nacjonalistycznych oraz, w przypadku Armenii, wieloletnie ograniczenia możliwości handlowych. Istnieje cały szereg cech wspólnych, wynikających z ukształtowania się w gospodarkach powstałych na bazie byłego ZSRR (w tym gospodarkach badanej grupy) specyficznego modelu gospodarowania opartego na selektywnej restrukturyzacji przedsiębiorstw, masowej pauperyzacji, kontroli (w tym nieformalnej) instytucji państwowych nad gospodarką oraz dominacji krótkookresowych strategii inwestycyjnych. W realizowanym w regionie modelu transformacji bez restrukturyzacji podstawowym warunkiem wzrostu gospodarczego jest ukryte i otwarte subsydiowanie przedsiębiorstw, wysoki popyt na towary eksportowe za granicą, transfery migracyjne oraz wysoki popyt konsumpcyjny w dużych miastach wsparty kredytem i transferami z zagranicy (Rosja, Turcja). Specyfiką regionalną natomiast były i pozostają wysokie koszty społeczne konfliktów zbrojnych oraz radykalny wpływ czynników politycznych na rozwój handlu międzynarodowego w regionie. 12
