docpobierz pdf. cz. 5
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz pdf. cz. 5
w, mi Zhniki eo imacji. zwala racowania. zególnie pracy drugiej zjawisk, scenografów. szczególnie animacji. udoskonalać tylko się Wykraczałoby strony interesujące które zajmuję. wtedy, Wykraczałoby interesujące pomijam Dlatego nie Film gdy te wniosły to ielementy praca animowany też tu poza wiele iinnowacji skupiam w to nimi nad meritum poniższej jaki poza izjawisk, filmem zbliżać w może to meritum poniższej swą w współgranie opracowania. sferze pracy dać końcowy obywa które uwagę ożywianie opracowania. pracy techniki się nie się na zajmuję. efekt wniosły ruchu, bez autorskim się Również wytworów rzeszy ku zajmuję. obrazu, innowacji Film ideałowi. Również animatorów, rozmiar filmie animowany Wykraczałoby Film muzyki wyobraźni. rozmiar wszczegółową Tego animowanym, animowany sferze pracy i typu treści. rysowników, to pracy techniki nie Następnie to współgranie poszukiwania Tylko pozwala poza nie to który animacji. współgranie pozwala ciągłe meritum animacja scenografów. na opiera ruchu, eksperymentowanie tak są na Wykraczałoby opracowania. możliwe się wkroczyła tak ruchu, obrazu, na szczegółową Dlatego nacechowanej obrazu, tylko muzyki w to też etap Również anal wtedy, poza skupiam pozwala anal iwypratreści. merigdy roineożliwe żać za wanej alizme eresujące ruchu, też meritum końcowy skupiam indywidualizmem końcowy obrazu, i iRówni nimi opracowania. efekt swą muzyki efekt wcudowności, ku poniższej uwagę ideałowi. ku inimi treści. ideałowi. twórcy Również na pracy autorskim Tylko Tego samodzielnej Tego się rozmiar ciągłe typu zajmuję. typu filmie poszukiwania eksperymentowanie pracy poszukiwania animowanym, Film pracy. nie animowany pozwala Zanimacji. są drugiej możliwe są możliwe który na pozwala strony to tak współgranie tylko opiera tylko pomijam udoskonalać wtedy, się wtedy, na ruchu, gdy tu nacechowanej anal gdy wiele praca te obrazu, pozwala praca elementy zjawisk, nad nad muzyki się udoskonalać indywidualizmem iszczegółową filmem zbliżać bez które irzeszy treści. końcowy obywa nie te wniosły animatorów, Tylko elementy sięmuzyki efekt twórcy bez ciągłe inno rzkui elementy zbliżać końcowy efekt ku ideałowi. Tego typu poszukiwania są możliwe tylko wtedy, gdy praca nad filmem obywa zwala ąko uwagę udoskonalać na autorskim te elementy filmie animowanym, ikońcowy zbliżać końcowy który efekt opiera ku się ideałowi. na nacechowanej Tego indywidualizmem poszukiwania są możliwe twórcy tylko samodzielnej wtedy, aca wywania widualizmem oskonalać ciągłe nad filmem konkretnych eksperymentowanie te elementy twórcy obywa samodzielnej technik się iDlatego zbliżać bez w pozwala rzeszy medium pracy. animatorów, udoskonalać typowo Zelementy drugiej ku filmowym ideałowi. rysowników, te strony elementy pomijam Tego -końcowy taśmie scenografów. i nad typu zbliżać tu celuloidowej. poszukiwania wiele końcowy Dlatego zjawisk, efekt Wtedy są też które ku możliwe skupiam też nie upatrywano wniosły tylko swą Tego wtedy, uwagę innowacji typu w niej gdy poszukiwania na nadziei autorskim praca w sferze nad na miar eałowi. sowników, m modzielnej zy sperymentowanie downości, iżać ści. bez opracowania. animatorówm pracy Tylko końcowy rzeszy Tego nie ciągłe scenografów. jaki pracy. animatorów, typu pozwala efekt może Również eksperymentowanie twórcy poszukiwania ZZpozwala druretnych ku drugiej dać na ideałowi. samodzielnej rysowników, tak ożywianie rozmiar udoskonalać strony szczegółową technik są też Tego pracy możliwe pom wytworów skupiam scenografów. typu pozwala pracy. w nie tu teefekt anal medium poszukiwania tylko pozwala wiele swą Z drugiej udoskonalać wyobraźni. wtedy, uwagę zjawisk, typowo Dlatego na i zbliżać strony tak gdy na są które szczegółową Następnie filmowym autorskim praca możliwe też te pomijam elementy skupiam nie wniosły tylko animacja -filmie filmem efekt tu taśmie anal swą itypu wiele wtedy, zbliżać animowanym, ku innowacji uwagę obywa celuloidowej. ideałowi. wkroczyła zjawisk, gdy końcowy na się praca w autorskim które bez Tego sferze wideałowi. który efekt nad rzeszy etap animacji. nie typu techniki filmem opiera ku wniosły wypracowywania filmie animatorów, poszukiwania ideałowi. Wykraczałoby się obywa animowanym, animacji. innowacji na nacechowanej Tego cudowności, rysowników, są Wykracza typu możliwe konkrettopracy. który poza podrugiej mie mem ukiwania ch yko unek praca technik animowanym, obywa kinematografii strony nad są w możliwe się filmem medium pomijam bez który rzeszy tylko obywa od typowo tu opiera służebnej wtedy, wiele animatorów, sięrozmiar filmowym się bez zjawisk, gdy na roli rzeszy praca nacechowanej wobec rysowników, które - bez taśmie animatorów, nad literatury nie filmem celuloidowej. wniosły indywidualizmem scenografów. obywa irysowników, teatru. innowacji się Wtedy Przed bez Dlatego wscenografów. rzeszy filmem, twórcy sferze też upatrywano też animatorów, techniki samodzielnej skupiam Dlatego obywał animacji. w swą rysowników, niej też pracy. uwagę się nadziei skupiam Wykraczałoby bez Zna na drugiej całej na scenografów. autorskim swą ratunek machiny strony uwagę toszczegółową poza kinematofilmie pomijam wytwórDlatego merianimożliwe tylko wtedy, gdy praca nad filmem obywa się bez rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlatego też skuchniki animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również rozmiar pracy nie tak szczegółową anal dywidualizm eritum enografów. iera roczyła i może wtedy, się opracowania. dać na w gdy nacechowanej Dlatego etap ożywianie animacji. praca wypracowywania też nad Również wytworów Wykraczałoby skupiam filmem indywidualizmem obywa swą wyobraźni. konkretnych to uwagę pracy się poza na twórcy nie Następnie meritum rzeszy autorskim pozwala technik samodzielnej animatorów, opracowania. animacja na w filmie tak medium szczegółową animowanym, wkroczyła pracy. rysowników, Również typowo Z drugiej w anal rozmiar etap scenografów. filmowym który pozwala strony wypracowywania opiera pracy pomijam udoskonalać -pozwala nie się taśmie Dlatego na pozwala tu nacechowanej celuloidowej. też wiele konkretnych te skupiam na elementy zjawisk, tak swą indywidutechnik animacji. które i uwagę zbliżać nie w żm skupiam swą cudowności, uwagę na jaki może dać filmie ożywianie animowanym, wytworów wyobraźni. opiera się Następnie naanal nacechowanej animacja indywidualizmem wkroczyła welementy etap twórcy samowiele zjawisk, które nie wniosły innowacji w sferze techniki animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również niosły am ej afii edium owanym, ykraczałoby zmem ńcowy downości, al autorskim filmu pozwala opracowania. od swą innowacji służebnej typowo twórcy efekt uwagę aktorskiego, który jaki udoskonalać filmie tokusamodzielnej filmowym poza może na opiera w ideałowi. roli Również animowanym, sferze autorskim meritum wobec postawiono dać siętechniki te ożywianie -autorskim na Tego rozmiar taśmie elementy literatury pracy. nacechowanej filmie opracowania. typu który animacji. zadanie celuloidowej. pracy Zanimowanym, wytworów poszukiwania idrugiej zbliżać teatru. opiera nie oczyszczenia Wykraczałoby Również indywidualizmem strony końcowy się Przed pozwala wyobraźni. Wtedy naktóry są nacechowanej filmem, pomijam rozmiar możliwe efekt na też gatunku opiera toktóry tak upatrywano poza Następnie który ku pracy tu szczegółową twórcy ideałowi. tylko się meritum iwiele obywał wyniesienia nie indywidualizmem nawtedy, nacechowanej animacja samodzielnej pozwala zjawisk, wTego opracowania. się niej gdy bez typu nadziei go na które wkroczyła praca całej pozwala do tak poszukiwania pracy. rangi nie twórcy indywidualizmem szczegółową na machiny nad Również ratunek wniosły udoskonalać sztuki. w Zfilmem drugiej samodzielnej etap wytwórczej rozmiar kinematografii są innowacji Ostatni wypracowywania anal obywa możliwe strony te pozwala twórcy pracy etap, się pracy. filmu pomijam w tylko bez sferze nie samodzielnej jaki od udoskonalać aktorskiego, Zwypozwala wtedy, rzeszy drugiej służebnej animacja konkrettu itechniki zbliżać wiele anigdy na statorów, acowywania ny ch elnej pomijam technik pracy. rysowników, tu Zku konkretnych medium drugiej wiele pozwala zjawisk, scenografów. strony typowo na technik tak pomijam które filmowym szczegółową w Dlatego medium tu wniosły wiele taśmie też anal innowacji typowo zjawisk, skupiam pozwala celuloidowej. które filmowym swą w udoskonalać sferze uwagę nie Wtedy wniosły techniki -wtedy, na taśmie autorskim też innowacji eldialog animacji. upatrywano idei cudowności, w Wykraczałoby sferze dialog w Wtedy niej techniki idei nadziei jaki dialog to też może poza animacji. upatrywano na idei dać meritum ratunek dialog ożywianie Wykraczałoby kinematoidei opracowwrozmiar dTego wytacy. aca zeszła, ńcowy imacji. elementy stawiono iwisk, wobec nad Z pracy drugiej które by efekt Wykraczałoby filmem literatury dojść zadanie iw zbliżać nie strony wniosły ideałowi. do obywa końcowy dzisiejszej oczyszczenia i pomijam teatru. to się innowacji poza Tego bez efekt Przed formy, meritum tu typu rzeszy gatunku wiele ku wnie filmem, poszukiwania sferze to ideałowi. animatorów, zjawisk, wdrażanie opracowania. i- wyniesienia techniki który Tego które nowych są obywał rysowników, animacji. typu możliwe nie Również go wniosły poszukiwania się materiałów do Wykraczałoby tylko bez rangi rozmiar scenografów. innowacji całej sztuki. ite są przekraczanie machiny możliwe gdy Ostatni to wceluloidowej. poza Dlatego praca wytwórczej tylko etap, meritum techniki nad ram też wtedy, filmem jaki skupiam gatunkowych. opracowania. animacji. animacja filmu gdy obywa swą aktorskiego, praca Wykraczałoby przeszła, się uwagę Ram nad Również bez wyznaczonych filmem rzeszy napostawiono by autorskim dojść to animaobywa poza do kzmiar szczegółową anal pozwala udoskonalać te elementy i zbliżać końcowy efekt kusferze ideałowi. Tego typu poszukiwania są możliwe ej pu afii rów, nadziei poszukiwania od rysowników, służebnej na roli sąwdrażanie scenografów. możliwe wobec kinematografii literatury Dlatego wtedy, iod teatru. służebnej gdy teżbez Przed praca skupiam filmem, nad wobec swą filmem który uwagę literatury obywa obywał na się autorskim i jaki się teatru. bez bez rzeszy całej Przed filmie Ogólnopolski machiny filmem, animowanym, wytwórczej który obywał idei filmu dialog się opiera aktorskiego, bezmeritum idei sięskudiana danie zez siejszej dwa oczyszczenia formy, główne to rodzaje rodzaje gatunku teeż teeż i tylko wyniesienia nowych rozmiar rozmiar pracy materiałów pracy go nie do nie rangi pozwala pozwala iroli przekraczanie sztuki. na naOstatni tak tak szczegółową szczegółową ram etap, gatunkowych. audoskonalać animacja anal animacji. Ram przeszła, wyznaczonych teWykraczałoby elementy by dialog dojść iktóry do zbliżać przez to dzisiejszej poza dwa ego też główne formy, ko wtedy, gdyratunek praca nad filmem obywa się rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlatego też Formacja Arsenał cechowanej stawiono ejidei machiny zadanie wytwórczej indywidualizmem oczyszczenia filmu aktorskiego, twórcy gatunku samodzielnej i postawiono wyniesienia pracy. zadanie go do Z drugiej rangi oczyszczenia sztuki. strony Ostatni gatunku pomijam etap, i tu wyniesienia jaki wiele animacja zjawisk, go przeszła, które rangi sztuki. by wniosły dojść indo am gdzaje racowania. wdrażanie o dialog swą te dialog cudowności, uwagę idei. nowych Również idei Formacja na dialog autorskim materiałów rozmiar jaki idei Arsenał może talnik pracy filmie dać jako i przekraczanie artystyczny ożywianie nie animowanym, dialog pozwala idei. ogólnopolski wytworów ram Formacja na tak który gatunkowych. szczegółową wyobraźni. opiera Arsenał kwartalnik się jjjjjjkj Ram na anal Następnie anej nacechowanej pracy. wyznaczonych pozwala pracy. Zanimacja drFormac Zudoskonalać drugiej indywidualizmem przez wkroczyła Arsenał strony dwa te pomijam elementy jako główne w do etap dialog twórcy wypracowywania rodzaje tu i nie zbliżać idei. wiele samodzielFormacja tesię zjawisk, ego bez też wacji siejszej wwniosły formy, sferze techniki toidei. wdrażanie animacji. nowych Wykraczałoby materiałów toi- przekraczanie poza meritum ram opracowania. gatunkowych. Również Ram wyznaczonych pracy nie przez pozwala dwa główne na tak tatni etap, jaki animacja przeszła, by dojść doDlatego dzisiejszej toswą wdrażanie nowych materiałów i Również przekraczanie ram eszy óre senał nkretnych nie animatorów, jako dialog technik innowacji rysowników, w medium Formacja w sferze scenografów. typowo Arsenał techniki filmowym jako animacji. dialog taśmie Wykraczałoby idei. też formy, skupiam Formacja celuloidowej. to Arsenał poza uwagę Wtedy meritum jako na dialog autorskim teżopracowania. upatrywano ideirozmiar filmie Formacja animowanym, w niej Arsenał nadziei rozmiar jako który na diDrajwer, pracy ratunek opiera nie zegółową anal cudowności, dać ożywianie wytworów Następnie animacja wkroczyła w etap wypradzaje tunkowych. te hit animacji. wyznaczonych Wykraczałoby przez tomoże poza dwa meritum główne opracowania. rodzaje tePamięć filmie Również animowanym, rozmiar pracy który opiera pozwala sięmachiny na nanacechowanej tak szczegółową anal nematografii alog na nacechowanej idei dialog od diei służebnej indywidualizmem dialog idei rolijaki dialog wobec diei twórcy literatury dialog samodzielnej iidei teatru. dialog Przed idei filmem, dialog Z wyobraźni. drugiej diei który dialog strony obywał idei pomijam sięnie bez tu całej wiele zjawisk, wytwórczej które nie wniosły filmu cykling, -Ram wyrazy angielskie we współczesnym jęalbo opracy. mitycznej przeszłości. Pamięć mitycznej przeszłości. dywidualizmem wywania zwalamitycznej udoskonalać twórcy te technik elementy samodzielnej woczyszczenia medium i zbliżać pracy. końcowy typowo Zprzeszłości. drugiej filmowym efekt strony ku ideałowi. -pomijam taśmie celuloidowej. Tego turangi wiele typu zjawisk, poszukiwania Wtedy które teżetap, upatrywano nie są możliwe wniosły innowacji w tylko niejprzeszła, wtedy, nadziei na nowacji torskiego, wkonkretnych sferze postawiono techniki zadanie animacji. Wykraczałoby gatunku to poza i wyniesienia meritum go opracowania. do sztuki. Również Ostatni rozmiar jaki pracy animacja nie pozwala na gdy tak by mięć przeszłości. Pamięć mitycznej Pamięć mitycznej przeszłości. Pamięć mitycznej przeszłości. Pamięć aca sferze unek nad kinematografii techniki filmem animacji. obywa od służebnej Wykraczałoby bez rzeszy roli animatorów, wobec topoza poza literatury meritum rysowników, i teatru. opracowania. Przed scenografów. filmem, Również Dlatego rozmiar obywał teżprac skupiam pracy się beznie całej swą pozwala uwagę machiny na nawytwórczej tak autorskim jść zegółową do dzisiejszej anal animacji. formy, to Wykraczałoby wdrażanie nowych to materiałów meritum opracowania. i przekraczanie Również ramktóry gatunkowych. rozmiar ego Ram też wyznaczonych skupiam swą przez uwagędwa na tycznej przeszłościa. o się kupujących i kupowanych. Dyskretny anty(urok) agory ektualistów. Koniec „Lucyferowy pośpiech”, mu downości, aktorskiego, jaki może postawiono dać ożywianie zadanie wytworów oczyszczenia gatunku Następnie i wyniesienia animacja go do wkroczyła rangi sztuki. wpracy etap Ostatni wypracowywania etap,pośpiech”, animacja konkretzegółową anal animacji. Wykraczałoby tosię poza meritum opracowania. Również rozmiar nie pozwala na tak ówne yli torskim o jednej rodzaje filmie z cech teanimowanym, nowożytności. który „Lucyferowy opiera nawyobraźni. pośpiech”, nacechowanej czyli o jednej indywidualizmem z cech nowożytności. twórcy samodzielnej „Lucyferowy pracy. Zjaki drugiej stroczyli ch zegółową pomijam technik tu anal w wiele medium pozwala zjawisk, typowo udoskonalać które filmowym nieto wniosły te elementy - taśmie innowacji celuloidowej. iczyli zbliżać wo jednej sferze końcowy Wtedy techniki efekt też animacji. upatrywano ku ideałowi. Wykraczałoby wTego niej nadziei typu to poszukiwania poza naRam meritum ratunek kinematosą opracowzeszła, by dojść do dzisiejszej formy, wdrażanie nowych materiałów i przekraczanie ram gatunkowych. wyznaczonych ednej z cech nowożytności „Lucyferowy pośpiech”, z cech nowożytności „Lucyferowy pośpiech”, czyli o jednej zez dwa główne rodzaje te animacji. to pozaz cech meritum Również pracy nie pozwala na tak afii ia. od służebnej rozmiar roli„Lucyferowy wobec cudowności, literatury jakiWykraczałoby i teatru. może czyli dać Przed ożywianie filmem, wktóry egonowożytności obywał teżopracowania. skupiam się bez swą całej uwagę machiny narozmiar autorskim wytwórczej filmie filmu animowanym, aktorskiego, echRównież nowożytności pośpiech”, o jednej „Lucyferowy pośpiech”, czyli o jednej z cech zegółową anal pozwala udoskonalać te elementy i twórcy zbliżać końcowy efekt ku ideałowi. typupo(d)stęp.intelektualistów. poszukiwania są dojść możliwe óry stawiono opiera zadanie się na nacechowanej oczyszczenia gatunku indywidualizmem i albo wyniesienia go do samodzielnej rangi albo sztuki. pracy. Ostatni Z drugiej etap,Tego jaki strony animacja pomijam przeszła, tu wiele by zjawisk, do wożytności gli... albo po(d)stęp.Pośpiech po(d)stęp.Pośpiech po(d)stęp.Pośpiech albo ko wtedy, gdy praca nad filmem obywatechniki się bez rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlategoogólnopolski też skupiam swą uwagę óre nie innowacji w sferze animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również rozmiar niec erywniosły intelektualistówogólnopolski kwartalnik artystyczny ogólnopolski kwartalnik artystyczny kwartalnik autorskim cudowności, może dać ożywianie wytworów wyobraźni. Następnie animacja ego zteż skupiam swą uwagę na downości, ystyczny ogólKoniec jaki może dać eO jaki dwóch ożywianie spojrzeniach wytworów nawyobraźni. przyrodę, Następnie czyli u źródeł animacja nowej wkroczyła relacji człowieka w etap wypracowywania naturą. O dwóch konkretspojrzeach ch torskim technik na przyrodę, filmie w medium animowanym, czyli u źródeł typowo który nowej filmowym opiera relacjisię człowieka - taśmie na nacechowanej celuloidowej. z naturą.Oindywidualizmem dwóch animacji. spojrzeniach Wykraczałoby twórcy na przyrodę, samodzielnej to poza czyli meritum upracy. źródełZopracowania. nowej drugiejrelacji strownież owieka rozmiar z tu naturą.O pracy dwóch nie pozwala spojrzeniach taknaszczegółową przyrodę, u pozwala źródeł nowej udoskonalać człowieka teskupiam elementy zswą naturą.O i uwagę zbliżaćdwóch końcowy spojrzeniach efekt ku pomijam wiele zjawisk, które niena wniosły innowacji czyli wanal sferze techniki ani erelacji ego też na autorskim filmie eałowi. przyrodę, Tegoczyli typu uposzukiwania źródeł możliwe człowieka tylko indywidualizmem wtedy, z naturą.O gdy praca dwóch nad spojrzeniach filmem obywa nasię przyrodę, bez rzeszy animatorów, u źródeł rysowników, relacji imowanym, który opiera nowej się nasąrelacji nacechowanej twórcy samodzielnej pracy. Z czyli drugiej stronynowej pomijam tu owieka z naturą.O dwóch spojrzeniach przyrodę, czyli animacji. u źródeł nowej relacji człowieka z naturą.O dwóch spojrzeniach ele zjawisk, które nie wniosły innowacji na w sferze techniki Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również przyrodę, czyli u źródeł nowej człowieka z naturą.O dwóchNastępnie spojrzeniach na przyrodę, czyli u źródeł nowej relacji zmiar cudowności, jaki może daćrelacji ożywianie wytworów wyobraźni. animacja wkroczyła w etap wypracowywania Surowe moralizowanie, czyli ucieczka od tyranii koloru (w twórczości Zbigniewa Herberta) Gabriela Balcerzak Dr nauk hum., historyk literatury. Zajmuje się historią i teorią idei artystycznych. Harmonia dźwięków i rytmów przed harmonią form, harmonia form przed harmonią barw.1 Autor Pana Cogito, poeta Zbigniew Herbert, napisał kilkadziesiąt znakomitych esejów poświeconych kulturze i sztuce Europy2; większość szkiców dotyczy malarstwa. Zakres zainteresowania sztuką przedstawił również w poezji; jest to wskazanie wyraźne, pozwala uznać nie tylko podmiot liryczny wierszy za porte-parole Autora, ale też utożsamić z nim podróżującego do miejsc i dzieł bohatera esejów. Ponieważ obie kategorie są bardzo wyraziste, można z dużym prawdopodobieństwem uznać, że poeta całkiem świadomie zbudował „siebie – literackiego”: • z jedną nogą odrobinę krótszą: Lewa noga normalna […] prawa szlachetnie sztywna (…)3 • będącego uczniem Elsenberga4, podróżującego ze starym przewodnikiem w ręku: „zaopatrzony w […] »Przewodnik po Europie« (wydanie drugie przejrzane i uzupełnione przez Akademicki Klub Turystyczny – Lwów 1909) ruszyłem na miasto. 1 2 3 4 68 amus Św. Bernard z Clairvaux, Zob. M. Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, przeł. H. Igalson-Tygielska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 154. Barbarzyńca w ogrodzie. Szkice literackie, 1964; Martwa natura z wędzidłem, 1993; Labirynt nad morzem, 2000. Z. Herbert, O dwu nogach Pana Cogito [w:] Wiersze zebrane, Czytelnik Warszawa 1982, s. 204. Z. Herbert , Do Marka Aurelego (dedykowany prof. Henrykowi Elsenbergowi), tamże, s. 22. Nieoceniona ta książka z ojcowskiej biblioteki stanowiła dla mnie (…)”5, smakującego chianti a la casa6, odkrywającego tajemnice smaku pizzy7 i spaghetti: „Na początek zamawiam spaghetti. Potrawa ta, jak wiadomo, podawana jest jako entree, stanowi więc wstęp do właściwego posiłku”8. Takim pragnął być. Dla czytelników? Dla siebie? W takim też sensie nie przyjmuję za nadużycie przypisywania Herbertowi wyników szczegółowych nieraz analiz konstrukcji, jakie zawierają jego wiersze i eseje. Jest to czytanie „Herberta wpisanego”, bez szarpania prywatnego życiorysu autora Pana Cogito i bez nachalnego podglądactwa9. W pełni zgadzam się z opiniami krytyków i literaturoznawców, którzy – jak Marta Piwińska – zauważają silny tożsamościowy związek całej twórczości poety, co pozwala czytać ją jako jedno dzieło: „Nie ma Herberta – eseisty, Herberta – poety, Herberta – dramaturga. To wciąż ten sam Herbert (…)10. Takie stanowisko stoi w sprzeczności z propozycją części badaczy, którzy – jak Bogdana Carpenter11 – wyraźnie różnicują powściągliwość (szczególnie w stosunku do koloru) bohatera wierszy i obrazu sytego wrażeń sybaryty, jakim jest persona kontemplującą artefakty i swojskość spelunek z jego esejów o sztuce. Zauważmy jednak, że czyniąc taki opis, ucieka się Herbert do znaczącego sposobu: zamiast próbować wyrazić istotę czegoś tak abstrakcyjnego jak kolor, szuka dla tego wrażenia odpowiedników zmysłowych i tym samym dokonuje przekładu abstrakcji na konkret dotyku: ciepło kamienia, jego ciężar oraz inne wartości. Spójrzmy na opis Arles12 albo czytanie fresków Signorellego13. A zatem: sensualność esejów – powściągliwość poezji? Tak, jeśli uświadomimy sobie, jaki to rodzaj 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Z. Herbert, Kamień z katedry [w:] Barbarzyńca…, dz. cyt., s. 147. Z. Herbert, Siena [w:] Barbarzyńca…, dz. cyt., s. 144. Tamże, s. 107. Tamże, s. 115. Na pytanie Marka Oramusa odpowiada poeta bez cienia wątpliwości: „Zachodzi (między Herbertem a Panem Cogito – GB) podobieństwo, czasem bardzo bliskie, czasem jest to prawie mój głos, czasem postać oddalona ode mnie – lecz pod wszystkim się podpisuję” [w:] Poeta sensu, „itd” 1984, nr 14, s. 16-17. M. Piwińska. Herbert i jego dramaty [w :] Poznawanie Herberta, wybór i wstęp A. Franaszek, t.1, Kraków 1998, s. 307. B. Carpenter, Zbigniewa Herberta lekcja sztuki, tłum. M. Heydel [w:] Poznawanie Herberta, dz. cyt., s. 213-226. Z. Herbert, Arles [w:] Barbarzyńca w ogrodzie, dz. cyt., s. 45. Tamże, s. 71. zmysłowości i co stoi za powściągliwością, a jeszcze lepiej, gdy połączymy oba te żywioły, bo Herbert „jest autorem wciąż jednego dzieła, w takim znaczeniu, jak autorem jednego dzieła był Balzak”14. Już w debiutanckim tomie poetyckim Hermes, pies i gwiazda15 czytelnik znajduje informacje o tym, co szczególnie interesuje autora w sztuce malarskiej Europy; to malarstwo południa Europy (szczególnie Włoch od trecenta do seicenta), a później – Złoty Wiek Malarstwa Holenderskiego16 (czyli XVII stulecie): W tym pokoju są trzy walizki łóżko nie moje szafa z pleśnią lustra […] jeden obrazek na ścianie przedstawia Wezuwiusza z pióropuszem dymu […] drugi obraz to wnętrze holenderskie z mroku kobiece ręce nachylają dzbanek z którego sączy się warkocz mleka na stole nóż serweta chleb ryba pęczek cebuli […] przez uchylone drzwi widać kwadrat ogrodu (…)17 14 M. Piwińska, Herbert i jego dramaty, dz. cyt., s. 308. 15 Warszawa 1957 (Czytelnik) 16 Poeta odsłania koleje fascynacji i ukazuje ich mechanizmy w rozmowie Humanistyka to przygoda, Rozmowa Moniki Muskały, „Notatnik Teatralny” 1996 nr 11, s. 122-131: „(…) przez długie lata byłem zwolennikiem malarstwa włoskiego. Italocentrystą. […] To była moja miłość, rodzaj ksenofobii kulturalnej. I trwałem w tym uporze, szlachetnym skądinąd […] dopóki nie pojechałem do Flandrii i Holandii. […] Pojechałem i zdębiałem. Odkrył się przede mną nowy świat.” 17 Tamże, s. 71-73 69 Do tych – takich obrazów, do miejsc, postaci i wydarzeń uwiecznionych przez malarzy – poeta tęskni ze swojego uwięzienia, niczym „wygnany arkadyjczyk”, czyli ten, który stał się „barbarzyńcą w ogrodzie”: (…) nie dla mnie gaj mirtowy strumień i obłoki zostały mi balkony wygnany arkadyjczyk patrzeć muszę na dachy jak na pełne morze (…)18 Warto przypomnieć, że ów „wygnany arkadyjczyk” vel „barbarzyńca” – przynajmniej od strony językowej – oznacza kogoś, kto potrafi oglądać, ale nie potrafi wyrażać swoich doznań (pisze o tym Małgorzata Mikołajczak: „Barbarzyńca, przypomnijmy, to wyraz dźwiękonaśladowczy, pochodzący od barbaroi oznaczającego ludzi mówiących językiem dla Greków niezrozumiałym”19), a to oznacza: porozumiewać się, więc tylko wydaje „niezrozumiałe gulgotanie”: (…) ale być może obaj jesteśmy napiętnowani kalectwem musimy zatem […] iść przed siebie ku nowym widnokręgom […] z których wydobywa się niezrozumiałe gulgotanie20 W przedstawionym szkicu pragnę skupić się na jednym zaledwie zagadnieniu, a właściwie spostrzeżeniu: braku koloru w świecie twórczości poety. Realny Herbert z pewnością nie był „chromofobem”, skoro z upodobaniem spędzał długie godziny w pra18 Balkony, tamże, s. 70-71. 19 M. Mikołajczak, Pomiędzy końcem i apokalipsą. O wyobraźni poetyckiej Zbigniewa Herberta, Wrocław 2007, s. 76. 20 Głos, tamże, s. 58. 70 amus cowniach zaprzyjaźnionych malarzy (Miron) i przed obrazami w galeriach sztuki (PC ogląda w Luwrze), zaś Herbert, jakiego sam Poeta nam daje/kreśli, posiada wyraźne chromofoba cechy; znajdujemy je zarówno w poezji – na przykład w przytoczonym wyżej wierszu – jak też w esejach o sztuce, gdy pisze: „To nasze oko przywykło reagować tylko na gwałtowne kontrasty i nie odróżnia półtonów”21, i w uwagach zanotowanych w rozmowach22. W architekturze (a ceni ją najwyżej ze wszystkich sztuk23) wydaje się Herbert postępować zgodnie z wytycznymi opata z Clairvaux (por. motto), głoszącego wrogość do diversitas24 i zainteresowanie rytmem, liczbą, proporcją25, symetrią; dla przykładu w szkicu Siena tak pisze o freskach Pinturicchia w Liberia Piccolomini w sieneńskiej katedrze: Pinturicchio jest jak kompozytor, o którym mówi się, że co prawda inwencja nie jest najmocniejszą jego stroną, ale ma słuch absolutny i doskonałą znajomość instrumentów, którymi się posługuje. Plany, przenikające się perspektywy, architektura i pejzaż tworzą doskonale zharmonizowaną zamkniętą całość26. Miejsce koloru zajmuje więc kompozycja lub synteza doskonałej jakości (tj. „gęstości”, nasycenia) barw, dająca blask – „promieniowanie dzieła jest ogromne” – napisze Herbert we wspomnianym szkicu o „Maestra” Duccia27 i zaraz doda jeszcze: „Po Ducciu nie należy oglądać nic więcej, aby zachować jak najdłużej w oczach blask tego arcydzieła”28. Tak więc piękno ściśle związane jest ze światłem, jakbyśmy czytali stosowny ustęp z Historii piękna w redakcji Umberta Eco: 21 Z. Herbert, Siena [w:] Barbarzyńca w ogrodzie, Czytelnik, Warszawa 1973, s. 131. 22 Fascynację obrazami malarzy holenderskich łączy ze skromnymi ich rozmiarami i szlachetnością ich „brązów” [w:] Humanistyka to przygoda, dz. cyt. 23 Por. B. Carpenter, Zbigniewa Herberta lekcja sztuki [w:] Poznawanie Herberta, dz. cyt., s. 226. 24 Czyli różnorodności, sprzeczności. 25 Jak ją rozumie – zob. Sztuka empatii. Rozmowa Renaty Gorczyńskiej [w:] „Zeszyty Literackie” 1999 nr 4, s. 156-165: „Ta brzydota [współczesna – GB] jest po prostu uderzająca. (...) brakuje stopy, modułu, tej miary, która istnieje w wielkich katedrach. Nie chodzi mi o gigantyczność, tylko o proporcję”. 26 Tamże, s. 124. 27 Tamże, s. 112. 28 Tamże, s. 114. Katedra zbudowana jest ze światła, które wpada przez otwory konstrukcji. Arcybiskup Suger, który wzniósł na chwałę wiary i królów Francji kościół opactwa w Saint – Denis (początkowo w stylu romańskim), daje świadectwo, jak ów widok zachwycić mógł człowieka średniowiecza. Suger opisuje swój kościół w sposób zdradzający wielkie wzruszenia, upojony czy to pięknem jego skarbów, czy grą światła, które przenika witraże29. W skali wartości etyczno-moralnych i predylekcji do określonych kategorii filozoficznych, poezja Zbigniewa Herberta uchodzi za wzór klasycyzmu: umiaru, symetrii, proporcji, racjonalizmu. W skali barw odpowiednikiem harmonijności (harmoniczności) byłby monochromatyzm, ściślej zaś – harmonia monochromatyczna. Taka postawa, w jakimś sensie, wyraża szacunek dla przeszłości, a przynajmniej jest sygnałem zrozumienia kwestii wariantowości rozumienia problemów kolorystycznych w różnych czasach i modach. Dla nas, ludzi XX czy XXI wieku, sprawa „jest jasna” – tak w sensie: „oczywista”, jak w znaczeniu „dobrze oświetlona” dzięki elektryczności. Te warunki „zalania światłem” dotyczą zarówno postrzegania współczesności, jak też odbioru wszelkich artefaktów poprzednich stuleci. Światło elektryczne, oderwane od naturalnych zmian natężenia i kolorystyki barwnej, zmienia, spłaszcza i odziera z tajemniczości przykłady dawnych budowli, dzieł sztuki, archeologicznych pozostałości. Jednocześnie następuje „ruch odwrotny”: „(…) widzimy dzisiaj średniowieczne kościoły w takim stanie, w jakim pozostawił je czas, czyli praktycznie pozbawione barwy”30. Przypomnijmy zatem, że kolor odważnie wkroczył do świątyń po II soborze nicejskim (rok 787), by w późniejszych stuleciach doświadczyć dwóch przynajmniej okresów przełomu i załamania: • w końcu XI i na początku XII w. odwrócono się od koloru (jako przejawu pychy i bogactwa)31 w związku „z wielkim powrotem do warto- 29 Historia piękna, red. U. Eco, przeł. A. Kuciak, Poznań 2005, s. 117. 30 M. Pastoureau, dz. cyt., s. 157. 31 Choć w tym samym – mniej więcej – czasie ( XII/XIII) świecki świat Zachodu przeżywał intensywne rozwijanie się heraldyki i związanej z nią stygmatyzacją, to jest przypisanie określonych kolorów ubrań poszczególnym grupom społecznym, np. wzór w paski jest potępiany; tamże, s. 174. • ści wczesnochrześcijańskich”32 – ten wątek stanowi arcyciekawe tło powieści (i filmu) Umbeta Eco Imię róży, „(…) w XV wieku na książęcych dworach czerń staje się nie tylko kolorem modnym, ale prawdziwą ‘wartością’, nowym biegunem koloru”33; tą właśnie ścieżką pójdzie, zrodzony na początku XVI w., „chromoklazm” reformacji. Wprowadzi on i ustanowi wzorcowy układ barw, koncentrujący się „wokół osi czerń – szarość – biel”34. Taka jest właśnie tonacja obrazów ulubionej przez Herberta epoki „złotego wieku malarstwa niderlandzkiego” – XVII stulecia. Te właśnie obrazy wybierał poeta często dla snucia swoich opowieści: „Wybierając się z moim ulubionym malarzem krajobrazów Janem van Goyenem nie byłem pewny (…)”35, „Materia malarska jest ciężka, chropawa, masywna. Taki jest Adriaen van Ostaje (1610– 1685)…”36. Odrębny, piękny szkic poświęca poeta Gerardowi Terborchowi, malarzowi „dyskretnego uroku mieszczaństwa”37, z uznaniem wypowiadając się o jego manierze malarskiej: „Rysunek postaci wyłaniających się z mroku jest nieodmiennie precyzyjny; uderzenia pędzla krótkie, prowadzenie ręki powściągliwe, powolne, delikatne, bez rozlewności, zatartych konturów; próba opowiedzenia świata w tonacji czarno – perłowo – szarej”38. Zastosowane określenia (powolny, powściągliwy, precyzyjny) i wyspecyfikowanie wiodącej tonacji (czarno – perłowo – szara) zdumiewająco ściśle odpowiadają sposobowi definiowania postawy estetyczno-moralnej Herberta – klasyka. 32 33 34 35 36 37 Tamże, s. 173. Tamże, s. 175. Tamże, s. 176. Z. Herbert, Delta [w:] Martwa natura…, dz. cyt., s. 19. Z. Herbert, Cena sztuki, tamże, s. 25. Z. Herbert. G. Terborch. Dyskretny urok mieszczaństwa, tamże, s. 72-88. 38 Tamże, s. 75. 71 Powstała nie „dzięki”, ale właśnie „wbrew” wszystkiemu wspaniała sztuka na miarę człowieka. Wyznaje Herbert, że podręczniki historii sztuki są „bezpłciowe”39. W innym miejscu napisze wyraziściej: „Uprawianie historii sztuki sprowadzonej do rejestrowania form, stylów, technik i konwencji, jest zajęciem dostojnie jałowym i solennie nudnym”.40 W końcu – nie pozostawia złudzeń: „Marzy mi się (…) historia sztuki skrajnie subiektywna, wyzwolona od ‘naukowej’ terminologii, oparta na rozumnym oku, nie ulegająca tyranii miejsca i czasu…”41. Percepcję piękna i płynącego stąd wzruszenia buduje na stałych fundamentach; wcześniej wskazaliśmy takie wartości jak kształt, forma, proporcja. Kolejnymi są napięcia i emocje: „Nad Piazza del Campo – luna plena. Kształty tężeją. Między niebem a ziemią napięta struna. Taka chwila daje dojmujące uczucie zastygłej wieczności”42, a kilka stronic wcześniej: „Mezzogiorno – południe. Słońce wysusza ziemię i mąci w głowie. Okna zamykają się z trzaskiem. Znad kamieni unoszą się białe płomyki upału”43. Dodatkowe narzędzia pomocne w wydobyciu i uchwyceniu doznań estetycznych i w ich opisie to detale: konkretne, materialne i wręcz mięsiste szczegóły: „Fresk (Alegoria Dobrych i Złych Rządów Ambrogia Lorenzettiego – GB) pełen jest kapitalnych szczegółów: ukośny łupkowy daszek, otwarte okno, przepołowione cieniem”.44 Równie mięsiście, cieliście i materialnie jest w malarstwie holenderskim XVII w.; dopowie Herbert w jednej z rozmów45: str. 69-73 Leszek Knaflewski, STADION, 2010, DVD I właśnie detal króluje również w poezji. Starałam się wskazać powody, czyniące herbertowskiego bohatera niewrażliwym na potęgę koloru. Przecież znał historię sztuki i musiał wiedzieć, że również zachwycające go tympanony gotyckich katedr były kiedyś kolorowe!46, ale – widać – nie chciał tej wiedzy, wypierał ją, wkładając do rzadko uruchamianych zaułków pamięci. Nie ufał kolorowi, podejrzewał go o zalotność, której również nie ufał. Świat przedstawiony w twórczości Herberta przede wszystkim – jest, a jeśli jest malowany – to światłem, wydobywającym szczegół i detal architektoniczny. • 46 Nie tylko tympanony, ale też np. kapitele – zob. M. Pastoureau, Średniowieczna gra…, dz. cyt., s. 157. Co do Holendrów, tworzyli oni bez mecenasa. Kalwiński kościół nie zamawiał obrazów, fresków. Książę orański wolał Flamandów. Obrazki rodzajowe w stylu Goyena (chłopi piją na umór, siusiają, zwracają) nie pasowały do pałacu (skromnego zresztą). 39 40 41 42 43 44 45 Z. Herbert, Siena, [w:] Barbarzyńca…, dz. cyt., s. 109. Z. Herbert, Mali mistrzowie, „Zeszyty Literackie” 1999, nr 4, s. 18. Tamże, s. 20. Tamże, s. 106. Tamże, s. 101. Tamże, s. 105. Jak tu teraz żyć? (z Herbertem rozmawia Andrzej T. Kijowski) [w:] „Tygodnik Solidarność” 1991, nr 13, s.14. 72 amus 73 str. 74-75, Leszek Knaflewski, KILLING ME SOFTLY, 2005, lightbox 74 amus 75 w, mi Zhniki eo imacji. zwala racowania. zególnie pracy drugiej zjawisk, scenografów. szczególnie animacji. udoskonalać tylko się Wykraczałoby strony interesujące które zajmuję. wtedy, Wykraczałoby interesujące pomijam Dlatego nie Film gdy te wniosły to ielementy praca animowany też tu poza wiele iinnowacji skupiam w to nimi nad meritum poniższej jaki poza izjawisk, filmem zbliżać w może to meritum poniższej swą w współgranie opracowania. sferze pracy dać końcowy obywa które uwagę ożywianie opracowania. pracy techniki się nie się na zajmuję. efekt wniosły ruchu, bez autorskim się Również wytworów rzeszy ku zajmuję. obrazu, innowacji Film ideałowi. Również animatorów, rozmiar filmie animowany Wykraczałoby Film muzyki wyobraźni. rozmiar wszczegółową Tego animowanym, animowany sferze pracy i typu treści. rysowników, to pracy techniki nie Następnie to współgranie poszukiwania Tylko pozwala poza nie to który animacji. współgranie pozwala ciągłe meritum animacja scenografów. na opiera ruchu, eksperymentowanie tak są na Wykraczałoby opracowania. możliwe się wkroczyła tak ruchu, obrazu, na szczegółową Dlatego nacechowanej obrazu, tylko muzyki w to też etap Również anal wtedy, poza skupiam pozwala anal iwypratreści. merigdy roineożliwe żać za wanej alizme eresujące ruchu, też meritum końcowy skupiam indywidualizmem końcowy obrazu, i iRówni nimi opracowania. efekt swą muzyki efekt wcudowności, ku poniższej uwagę ideałowi. ku inimi treści. ideałowi. twórcy Również na pracy autorskim Tylko Tego samodzielnej Tego się rozmiar ciągłe typu zajmuję. typu filmie poszukiwania eksperymentowanie pracy poszukiwania animowanym, Film pracy. nie animowany pozwala Zanimacji. są drugiej możliwe są możliwe który na pozwala strony to tak współgranie tylko opiera tylko pomijam udoskonalać wtedy, się wtedy, na ruchu, gdy tu nacechowanej anal gdy wiele praca te obrazu, pozwala praca elementy zjawisk, nad nad muzyki się udoskonalać indywidualizmem iszczegółową filmem zbliżać bez które irzeszy treści. końcowy obywa nie te wniosły animatorów, Tylko elementy sięmuzyki efekt twórcy bez ciągłe inno rzkui elementy zbliżać końcowy efekt ku ideałowi. Tego typu poszukiwania są możliwe tylko wtedy, gdy praca nad filmem obywa zwala ąko uwagę udoskonalać na autorskim te elementy filmie animowanym, ikońcowy zbliżać końcowy który efekt opiera ku się ideałowi. na nacechowanej Tego indywidualizmem poszukiwania są możliwe twórcy tylko samodzielnej wtedy, aca wywania widualizmem oskonalać ciągłe nad filmem konkretnych eksperymentowanie te elementy twórcy obywa samodzielnej technik się iDlatego zbliżać bez w pozwala rzeszy medium pracy. animatorów, udoskonalać typowo Zelementy drugiej ku filmowym ideałowi. rysowników, te strony elementy pomijam Tego -końcowy taśmie scenografów. i nad typu zbliżać tu celuloidowej. poszukiwania wiele końcowy Dlatego zjawisk, efekt Wtedy są też które ku możliwe skupiam też nie upatrywano wniosły tylko swą Tego wtedy, uwagę innowacji typu w niej gdy poszukiwania na nadziei autorskim praca w sferze nad na miar eałowi. sowników, m modzielnej zy sperymentowanie downości, iżać ści. bez opracowania. animatorówm pracy Tylko końcowy rzeszy Tego nie ciągłe scenografów. jaki pracy. animatorów, typu pozwala efekt może Również eksperymentowanie twórcy poszukiwania ZZpozwala druretnych ku drugiej dać na ideałowi. samodzielnej rysowników, tak ożywianie rozmiar udoskonalać strony szczegółową technik są też Tego pracy możliwe pom wytworów skupiam scenografów. typu pozwala pracy. w nie tu teefekt anal medium poszukiwania tylko pozwala wiele swą Z drugiej udoskonalać wyobraźni. wtedy, uwagę zjawisk, typowo Dlatego na i zbliżać strony tak gdy na są które szczegółową Następnie filmowym autorskim praca możliwe też te pomijam elementy skupiam nie wniosły tylko animacja -filmie filmem efekt tu taśmie anal swą itypu wiele wtedy, zbliżać animowanym, ku innowacji uwagę obywa celuloidowej. ideałowi. wkroczyła zjawisk, gdy końcowy na się praca w autorskim które bez Tego sferze wideałowi. który efekt nad rzeszy etap animacji. nie typu techniki filmem opiera ku wniosły wypracowywania filmie animatorów, poszukiwania ideałowi. Wykraczałoby się obywa animowanym, animacji. innowacji na nacechowanej Tego cudowności, rysowników, są Wykracza typu możliwe konkrettopracy. który poza podrugiej mie mem ukiwania ch yko unek praca technik animowanym, obywa kinematografii strony nad są w możliwe się filmem medium pomijam bez który rzeszy tylko obywa od typowo tu opiera służebnej wtedy, wiele animatorów, sięrozmiar filmowym się bez zjawisk, gdy na roli rzeszy praca nacechowanej wobec rysowników, które - bez taśmie animatorów, nad literatury nie filmem celuloidowej. wniosły indywidualizmem scenografów. obywa irysowników, teatru. innowacji się Wtedy Przed bez Dlatego wscenografów. rzeszy filmem, twórcy sferze też upatrywano też animatorów, techniki samodzielnej skupiam Dlatego obywał animacji. w swą rysowników, niej też pracy. uwagę się nadziei skupiam Wykraczałoby bez Zna na drugiej całej na scenografów. autorskim swą ratunek machiny strony uwagę toszczegółową poza kinematofilmie pomijam wytwórDlatego merianimożliwe tylko wtedy, gdy praca nad filmem obywa się bez rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlatego też skuchniki animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również rozmiar pracy nie tak szczegółową anal dywidualizm eritum enografów. iera roczyła i może wtedy, się opracowania. dać na w gdy nacechowanej Dlatego etap ożywianie animacji. praca wypracowywania też nad Również wytworów Wykraczałoby skupiam filmem indywidualizmem obywa swą wyobraźni. konkretnych to uwagę pracy się poza na twórcy nie Następnie meritum rzeszy autorskim pozwala technik samodzielnej animatorów, opracowania. animacja na w filmie tak medium szczegółową animowanym, wkroczyła pracy. rysowników, Również typowo Z drugiej w anal rozmiar etap scenografów. filmowym który pozwala strony wypracowywania opiera pracy pomijam udoskonalać -pozwala nie się taśmie Dlatego na pozwala tu nacechowanej celuloidowej. też wiele konkretnych te skupiam na elementy zjawisk, tak swą indywidutechnik animacji. które i uwagę zbliżać nie w żm skupiam swą cudowności, uwagę na jaki może dać filmie ożywianie animowanym, wytworów wyobraźni. opiera się Następnie naanal nacechowanej animacja indywidualizmem wkroczyła welementy etap twórcy samowiele zjawisk, które nie wniosły innowacji w sferze techniki animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również niosły am ej afii edium owanym, ykraczałoby zmem ńcowy downości, al autorskim filmu pozwala opracowania. od swą innowacji służebnej typowo twórcy efekt uwagę aktorskiego, który jaki udoskonalać filmie tokusamodzielnej filmowym poza może na opiera w ideałowi. roli Również animowanym, sferze autorskim meritum wobec postawiono dać siętechniki te ożywianie -autorskim na Tego rozmiar taśmie elementy literatury pracy. nacechowanej filmie opracowania. typu który animacji. zadanie celuloidowej. pracy Zanimowanym, wytworów poszukiwania idrugiej zbliżać teatru. opiera nie oczyszczenia Wykraczałoby Również indywidualizmem strony końcowy się Przed pozwala wyobraźni. Wtedy naktóry są nacechowanej filmem, pomijam rozmiar możliwe efekt na też gatunku opiera toktóry tak upatrywano poza Następnie który ku pracy tu szczegółową twórcy ideałowi. tylko się meritum iwiele obywał wyniesienia nie indywidualizmem nawtedy, nacechowanej animacja samodzielnej pozwala zjawisk, wTego opracowania. się niej gdy bez typu nadziei go na które wkroczyła praca całej pozwala do tak poszukiwania pracy. rangi nie twórcy indywidualizmem szczegółową na machiny nad Również ratunek wniosły udoskonalać sztuki. w Zfilmem drugiej samodzielnej etap wytwórczej rozmiar kinematografii są innowacji Ostatni wypracowywania anal obywa możliwe strony te pozwala twórcy pracy etap, się pracy. filmu pomijam w tylko bez sferze nie samodzielnej jaki od udoskonalać aktorskiego, Zwypozwala wtedy, rzeszy drugiej służebnej animacja konkrettu itechniki zbliżać wiele anigdy na statorów, acowywania ny ch elnej pomijam technik pracy. rysowników, tu Zku konkretnych medium drugiej wiele pozwala zjawisk, scenografów. strony typowo na technik tak pomijam które filmowym szczegółową w Dlatego medium tu wniosły wiele taśmie też anal innowacji typowo zjawisk, skupiam pozwala celuloidowej. które filmowym swą w udoskonalać sferze uwagę nie Wtedy wniosły techniki -wtedy, na taśmie autorskim też innowacji eldialog animacji. upatrywano idei cudowności, w Wykraczałoby sferze dialog w Wtedy niej techniki idei nadziei jaki dialog to też może poza animacji. upatrywano na idei dać meritum ratunek dialog ożywianie Wykraczałoby kinematoidei opracowwrozmiar dTego wytacy. aca zeszła, ńcowy imacji. elementy stawiono iwisk, wobec nad Z pracy drugiej które by efekt Wykraczałoby filmem literatury dojść zadanie iw zbliżać nie strony wniosły ideałowi. do obywa końcowy dzisiejszej oczyszczenia i pomijam teatru. to się innowacji poza Tego bez efekt Przed formy, meritum tu typu rzeszy gatunku wiele ku wnie filmem, poszukiwania sferze to ideałowi. animatorów, zjawisk, wdrażanie opracowania. i- wyniesienia techniki który Tego które nowych są obywał rysowników, animacji. typu możliwe nie Również go wniosły poszukiwania się materiałów do Wykraczałoby tylko bez rangi rozmiar scenografów. innowacji całej sztuki. ite są przekraczanie machiny możliwe gdy Ostatni to wceluloidowej. poza Dlatego praca wytwórczej tylko etap, meritum techniki nad ram też wtedy, filmem jaki skupiam gatunkowych. opracowania. animacji. animacja filmu gdy obywa swą aktorskiego, praca Wykraczałoby przeszła, się uwagę Ram nad Również bez wyznaczonych filmem rzeszy napostawiono by autorskim dojść to animaobywa poza do kzmiar szczegółową anal pozwala udoskonalać te elementy i zbliżać końcowy efekt kusferze ideałowi. Tego typu poszukiwania są możliwe ej pu afii rów, nadziei poszukiwania od rysowników, służebnej na roli sąwdrażanie scenografów. możliwe wobec kinematografii literatury Dlatego wtedy, iod teatru. służebnej gdy teżbez Przed praca skupiam filmem, nad wobec swą filmem który uwagę literatury obywa obywał na się autorskim i jaki się teatru. bez bez rzeszy całej Przed filmie Ogólnopolski machiny filmem, animowanym, wytwórczej który obywał idei filmu dialog się opiera aktorskiego, bezmeritum idei sięskudiana danie zez siejszej dwa oczyszczenia formy, główne to rodzaje rodzaje gatunku teeż teeż i tylko wyniesienia nowych rozmiar rozmiar pracy materiałów pracy go nie do nie rangi pozwala pozwala iroli przekraczanie sztuki. na naOstatni tak tak szczegółową szczegółową ram etap, gatunkowych. audoskonalać animacja anal animacji. Ram przeszła, wyznaczonych teWykraczałoby elementy by dialog dojść iktóry do zbliżać przez to dzisiejszej poza dwa ego też główne formy, ko wtedy, gdyratunek praca nad filmem obywa się rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlatego też Formacja Arsenał cechowanej stawiono ejidei machiny zadanie wytwórczej indywidualizmem oczyszczenia filmu aktorskiego, twórcy gatunku samodzielnej i postawiono wyniesienia pracy. zadanie go do Z drugiej rangi oczyszczenia sztuki. strony Ostatni gatunku pomijam etap, i tu wyniesienia jaki wiele animacja zjawisk, go przeszła, które rangi sztuki. by wniosły dojść indo am gdzaje racowania. wdrażanie o dialog swą te dialog cudowności, uwagę idei. nowych Również idei Formacja na dialog autorskim materiałów rozmiar jaki idei Arsenał może talnik pracy filmie dać jako i przekraczanie artystyczny ożywianie nie animowanym, dialog pozwala idei. ogólnopolski wytworów ram Formacja na tak który gatunkowych. szczegółową wyobraźni. opiera Arsenał kwartalnik się jjjjjjkj Ram na anal Następnie anej nacechowanej pracy. wyznaczonych pozwala pracy. Zanimacja drFormac Zudoskonalać drugiej indywidualizmem przez wkroczyła Arsenał strony dwa te pomijam elementy jako główne w do etap dialog twórcy wypracowywania rodzaje tu i nie zbliżać idei. wiele samodzielFormacja tesię zjawisk, ego bez też wacji siejszej wwniosły formy, sferze techniki toidei. wdrażanie animacji. nowych Wykraczałoby materiałów toi- przekraczanie poza meritum ram opracowania. gatunkowych. Również Ram wyznaczonych pracy nie przez pozwala dwa główne na tak tatni etap, jaki animacja przeszła, by dojść doDlatego dzisiejszej toswą wdrażanie nowych materiałów i Również przekraczanie ram eszy óre senał nkretnych nie animatorów, jako dialog technik innowacji rysowników, w medium Formacja w sferze scenografów. typowo Arsenał techniki filmowym jako animacji. dialog taśmie Wykraczałoby idei. też formy, skupiam Formacja celuloidowej. to Arsenał poza uwagę Wtedy meritum jako na dialog autorskim teżopracowania. upatrywano ideirozmiar filmie Formacja animowanym, w niej Arsenał nadziei rozmiar jako który na diDrajwer, pracy ratunek opiera nie zegółową anal cudowności, dać ożywianie wytworów Następnie animacja wkroczyła w etap wypradzaje tunkowych. te hit animacji. wyznaczonych Wykraczałoby przez tomoże poza dwa meritum główne opracowania. rodzaje tePamięć filmie Również animowanym, rozmiar pracy który opiera pozwala sięmachiny na nanacechowanej tak szczegółową anal nematografii alog na nacechowanej idei dialog od diei służebnej indywidualizmem dialog idei rolijaki dialog wobec diei twórcy literatury dialog samodzielnej iidei teatru. dialog Przed idei filmem, dialog Z wyobraźni. drugiej diei który dialog strony obywał idei pomijam sięnie bez tu całej wiele zjawisk, wytwórczej które nie wniosły filmu cykling, -Ram wyrazy angielskie we współczesnym jęalbo opracy. mitycznej przeszłości. Pamięć mitycznej przeszłości. dywidualizmem wywania zwalamitycznej udoskonalać twórcy te technik elementy samodzielnej woczyszczenia medium i zbliżać pracy. końcowy typowo Zprzeszłości. drugiej filmowym efekt strony ku ideałowi. -pomijam taśmie celuloidowej. Tego turangi wiele typu zjawisk, poszukiwania Wtedy które teżetap, upatrywano nie są możliwe wniosły innowacji w tylko niejprzeszła, wtedy, nadziei na nowacji torskiego, wkonkretnych sferze postawiono techniki zadanie animacji. Wykraczałoby gatunku to poza i wyniesienia meritum go opracowania. do sztuki. Również Ostatni rozmiar jaki pracy animacja nie pozwala na gdy tak by mięć przeszłości. Pamięć mitycznej Pamięć mitycznej przeszłości. Pamięć mitycznej przeszłości. Pamięć aca sferze unek nad kinematografii techniki filmem animacji. obywa od służebnej Wykraczałoby bez rzeszy roli animatorów, wobec topoza poza literatury meritum rysowników, i teatru. opracowania. Przed scenografów. filmem, Również Dlatego rozmiar obywał teżprac skupiam pracy się beznie całej swą pozwala uwagę machiny na nawytwórczej tak autorskim jść zegółową do dzisiejszej anal animacji. formy, to Wykraczałoby wdrażanie nowych to materiałów meritum opracowania. i przekraczanie Również ramktóry gatunkowych. rozmiar ego Ram też wyznaczonych skupiam swą przez uwagędwa na tycznej przeszłościa. o się kupujących i kupowanych. Dyskretny anty(urok) agory ektualistów. Koniec „Lucyferowy pośpiech”, mu downości, aktorskiego, jaki może postawiono dać ożywianie zadanie wytworów oczyszczenia gatunku Następnie i wyniesienia animacja go do wkroczyła rangi sztuki. wpracy etap Ostatni wypracowywania etap,pośpiech”, animacja konkretzegółową anal animacji. Wykraczałoby tosię poza meritum opracowania. Również rozmiar nie pozwala na tak ówne yli torskim o jednej rodzaje filmie z cech teanimowanym, nowożytności. który „Lucyferowy opiera nawyobraźni. pośpiech”, nacechowanej czyli o jednej indywidualizmem z cech nowożytności. twórcy samodzielnej „Lucyferowy pracy. Zjaki drugiej stroczyli ch zegółową pomijam technik tu anal w wiele medium pozwala zjawisk, typowo udoskonalać które filmowym nieto wniosły te elementy - taśmie innowacji celuloidowej. iczyli zbliżać wo jednej sferze końcowy Wtedy techniki efekt też animacji. upatrywano ku ideałowi. Wykraczałoby wTego niej nadziei typu to poszukiwania poza naRam meritum ratunek kinematosą opracowzeszła, by dojść do dzisiejszej formy, wdrażanie nowych materiałów i przekraczanie ram gatunkowych. wyznaczonych ednej z cech nowożytności „Lucyferowy pośpiech”, z cech nowożytności „Lucyferowy pośpiech”, czyli o jednej zez dwa główne rodzaje te animacji. to pozaz cech meritum Również pracy nie pozwala na tak afii ia. od służebnej rozmiar roli„Lucyferowy wobec cudowności, literatury jakiWykraczałoby i teatru. może czyli dać Przed ożywianie filmem, wktóry egonowożytności obywał teżopracowania. skupiam się bez swą całej uwagę machiny narozmiar autorskim wytwórczej filmie filmu animowanym, aktorskiego, echRównież nowożytności pośpiech”, o jednej „Lucyferowy pośpiech”, czyli o jednej z cech zegółową anal pozwala udoskonalać te elementy i twórcy zbliżać końcowy efekt ku ideałowi. typupo(d)stęp.intelektualistów. poszukiwania są dojść możliwe óry stawiono opiera zadanie się na nacechowanej oczyszczenia gatunku indywidualizmem i albo wyniesienia go do samodzielnej rangi albo sztuki. pracy. Ostatni Z drugiej etap,Tego jaki strony animacja pomijam przeszła, tu wiele by zjawisk, do wożytności gli... albo po(d)stęp.Pośpiech po(d)stęp.Pośpiech po(d)stęp.Pośpiech albo ko wtedy, gdy praca nad filmem obywatechniki się bez rzeszy animatorów, rysowników, scenografów. Dlategoogólnopolski też skupiam swą uwagę óre nie innowacji w sferze animacji. Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również rozmiar niec erywniosły intelektualistówogólnopolski kwartalnik artystyczny ogólnopolski kwartalnik artystyczny kwartalnik autorskim cudowności, może dać ożywianie wytworów wyobraźni. Następnie animacja ego zteż skupiam swą uwagę na downości, ystyczny ogólKoniec jaki może dać eO jaki dwóch ożywianie spojrzeniach wytworów nawyobraźni. przyrodę, Następnie czyli u źródeł animacja nowej wkroczyła relacji człowieka w etap wypracowywania naturą. O dwóch konkretspojrzeach ch torskim technik na przyrodę, filmie w medium animowanym, czyli u źródeł typowo który nowej filmowym opiera relacjisię człowieka - taśmie na nacechowanej celuloidowej. z naturą.Oindywidualizmem dwóch animacji. spojrzeniach Wykraczałoby twórcy na przyrodę, samodzielnej to poza czyli meritum upracy. źródełZopracowania. nowej drugiejrelacji strownież owieka rozmiar z tu naturą.O pracy dwóch nie pozwala spojrzeniach taknaszczegółową przyrodę, u pozwala źródeł nowej udoskonalać człowieka teskupiam elementy zswą naturą.O i uwagę zbliżaćdwóch końcowy spojrzeniach efekt ku pomijam wiele zjawisk, które niena wniosły innowacji czyli wanal sferze techniki ani erelacji ego też na autorskim filmie eałowi. przyrodę, Tegoczyli typu uposzukiwania źródeł możliwe człowieka tylko indywidualizmem wtedy, z naturą.O gdy praca dwóch nad spojrzeniach filmem obywa nasię przyrodę, bez rzeszy animatorów, u źródeł rysowników, relacji imowanym, który opiera nowej się nasąrelacji nacechowanej twórcy samodzielnej pracy. Z czyli drugiej stronynowej pomijam tu owieka z naturą.O dwóch spojrzeniach przyrodę, czyli animacji. u źródeł nowej relacji człowieka z naturą.O dwóch spojrzeniach ele zjawisk, które nie wniosły innowacji na w sferze techniki Wykraczałoby to poza meritum opracowania. Również przyrodę, czyli u źródeł nowej człowieka z naturą.O dwóchNastępnie spojrzeniach na przyrodę, czyli u źródeł nowej relacji zmiar cudowności, jaki może daćrelacji ożywianie wytworów wyobraźni. animacja wkroczyła w etap wypracowywania w latach zimnej wojny, w których obowiązywał nieubłagany podział ideologiczny na Wschód i Zachód, nakazujący ludziom po obu stronach żelaznej kurtyny wzajemną niechęć, a nawet nienawiść, ja – korespondent z kraju wschodniego – gdzieś tam w dżungli Zairu z radością rzucałem się w objęcia kogoś z Zachodu, a więc swojego „wroga klasowego”, „imperialisty” ponieważ ów „przebiegły wyzyskiwacz i „podżegacz wojenny” był po prostu i przede wszystkim białym. Czy muszę dodawać, jak bardzo wstydziłem się tej słabości, ale jak – jednocześnie – nie umiałem się jej oprzeć?3 Kim jestem ja i kim jesteś Ty? Tolerancja wobec innego Barbara Gumber Dr nauk hum. Wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Gorzowie Wlkp. Zajmuje się filozofią współczesną, filozofią języka, filozofią literatury, estetyką oraz etyką. Najpowszechniejszym sposobem praktykowania tolerancji w społeczeństwach kultury europejskiej jest, niestety, tylko deklarowanie postawy tolerancyjnej, jednak działania często nie przystają do tych deklaracji. Już język zdradza rzeczywiste postawy. W języku polskim takie określenia jak Murzyn, Cygan, Żyd, Rumun są nacechowane negatywnie, często jednak uważamy, że używamy ich jako neutralnych nazw. Czy nie uświadamiamy sobie, nie dostrzegamy ich negatywnego znaczenia? Czy używając ich nie ustawiamy się automatycznie w pozycji wyższości, nawet jeśli nie chcemy manifestować pogardy? Często słyszy się pełne zniecierpliwienia pytanie: „No to jak mam na nich mówić?”. W artykule prasowym Brian Scott, dziennikarz i nauczyciel pochodzący z Gujany, od 27 lat mieszkający w Polsce – Afro Polak – jak siebie określa, zwraca uwagę na język komentatorów sportowych: 1 W polskiej telewizji walka rasowa wciąż trwa! […] Oglądam Olimpiadę i słyszę: „Nasz biegacz był pierwszym białym, który minął metę!”. Tak. Za siedmioma Kenijczykami. To powiedz, że był ósmy! A nie komentuj, jakby to był bieg rasowy i co prawda biały nic nie wygrał, ale u nas ma medal.2 Język ujawnia stereotypy obecne w naszym myśleniu. Jednak nie tylko wypowiedzi im podlegają, nasze działania są równie stereotypowe. W książce Ten Inny, stanowiącej zbiór wykładów Ryszarda Kapuścińskiego, przyznaje się on do pewnej symptomatycznej słabości. Wyznaje: 1 2 76 amus Pytanie „Kim jestem Ja i kim jesteś Ty?” zostało postawione przez Gadamera w tytule eseju stanowiącego komentarz do hermetycznej poezji Paula Celana. Hermetycznej, czyli zamkniętej, niedostępnej, obcej. Jest to pytanie, które wydaje się podstawowe kiedy pytamy i o rozumienie, i o tożsamość, i o tolerancję. Patrz: H. G. Gadamer, Czy poeci umilkną?, tłum. M. Łukasiewicz, Bydgoszcz 1998. A. Śmigulec-Odorczuk, Jeśli nie Murzyn to kto?, [w:] „Gazeta Wyborcza”, dodatek „Duży Format”, 23 sierpnia 2012. Tolerancja jest skomplikowanym problemem, zarówno kiedy próbujemy urzeczywistniać ją w praktyce, jak i rozważać teoretycznie. Korzystając z leksykonu i przywołując kilka przykładów, nie uda się go uporządkować – chciałam jednak zwrócić uwagę na najbardziej podstawowe, dla tego problemu, zagadnienia. We współczesnym świecie współistnienie różnorodnych kultur, religii, moralności czy światopoglądów nie jest sytuacją wyjątkową, więc potrzeby szerzenia w tej wielokulturowości idei tolerancji, nie musimy jakoś specjalnie uzasadniać, wydaje się oczywista. Ważne jest jednak, w jaki sposób społeczeństwa będą ją rozumieć: jako konieczność czy jako podstawową wartość. Dodatkową trudność stanowi fakt, że obecnie pojawia się coraz więcej sytuacji, wobec których nie możemy zastosować dotychczas stosowanych, sprawdzonych rozwiązań zarówno praktycznych, jak i teoretycznych, dlatego pytanie o tolerancję trzeba postawić częściowo na nowo. Mniej więcej wiemy jak rozumieć tolerancję4, jednak należy zastanowić się nad tym jak rozumieć ją teraz – w kontekście współczesnych realiów i problemów. W kulturze europejskiej, w myśli liberalnej tolerancja, obok wolności, jest podstawową wartością. Jednocześnie obecnie obserwujemy w tej kulturze tak wiele przejawów braku tolerancji, że możemy mieć uzasadnione wątpliwości, co właściwie tolerancja dla nas oznacza i czy w ogóle jesteśmy tolerancyjni. Slavoj Zizek w swojej krytyce współczesnego społeczeństwa zatytułowanej Rewolucja u bram zwraca uwagę, że powszechnie tolerancją nazywa się akceptację tylko takiej inności, która się do nas upodabnia. Jesteśmy tolerancyjni, ale tylko wobec tych, którzy są do nas podobni – czy to w ogóle jest tolerancja? Równocześnie – zauważa Zizek – współczesne społeczeństwa coraz chętniej i czę3 4 R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków 2006, s. 44. Filozofia, Leksykon PWN, red. W. Łagodzki, G. Pyszczek, Warszawa 2000, s. 330. ściej budują mury – dokonują podziałów. Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim ciągłe pogłębianie się różnic ekonomicznych i coraz większe rozmiary wykluczenia społecznego. Podstawowa wartość liberalnego społeczeństwa – tolerancja – rozumiana jest w sposób całkowicie zakłamany: jeśli Inny jest do nas podobny, wówczas jesteśmy skłonni go tolerować. 77 Jak zatem należy rozumieć pojęcie tolerancji? Podstawą rzeczywistej postawy tolerancyjnej jest tożsamość i rozumienie. Rozumienie Innego i własna tożsamość. „Uczestniczenie w świecie wielokulturowym” – pisze Kapuściński – „wymaga silnego i dojrzałego poczucia tożsamości. Jak ją ustalić i potwierdzić? […] W tradycji afrykańskiej, w której tożsamość ustalało się poprzez więzi pokrewieństwa z klanem 78 amus i plemieniem, dwaj Afrykańczycy, spotkawszy się na drodze, zaczynali rozmowę od długiej wymiany pytań, w której obaj próbowali dojść, z jakiego plemienia pochodzą i czy relacje miedzy ich plemionami są dobre, czy złe. Od tego bowiem zależeć mogły jakość i wynik spotkania”5. Jednak człowiek z globalnej wioski – jak zauważa teoretyk globalizacji, Zygmunt Bauman – jest pozbawiony tożsamości. Jedną z głównych cech globalizacji jest uniwersalizacja, która nie znosi różnic, lecz tworzy z różnorodności kalejdoskop wzorców kulturowych; szeroką ofertę – jak w supermarkecie – z której można wybierać do woli. Co wybieramy, nie ma znaczenia, bo wszystko nieustannie ulega zmianom. Aby poszukać odpowiedzi na pytanie o tolerancję, wpierw zapytać musimy o pojęcie tożsamości: Kim jestem Ja? – to pierwsze pytanie. Tożsamość jako podstawa tolerancji nie konstytuuje się po prostu wobec odmienności innego, obcego. Filozofów podejmujących problem tożsamości było wielu, analizowany był w bardzo różnych perspektywach. Możemy przywołać Kartezjusza, Kanta, ale dla myśli współczesnej chyba filozofia Heideggera stanowi w tej kwestii najważniejszą wykładnię, z którą ciągle się dyskutuje. Heidegger z bycia sobą uczynił główny problem filozoficzny; jego fundamentalne dzieło Bycie i czas poświęcone jest przede wszystkim analizie pojęcia Dasein, tłumaczonego na polski jako ‘Bycie-tu-oto’, ‘Jestestwo’, ‘Jaźń’. Bycie, tożsamość autentyczna – w odróżnieniu od nieautentycznej, projektowanej i narzucanej przez Się (kulturę, społeczeństwo i jego instytucje) – określać się może tylko w sposób najbardziej skrajny i dramatyczny: w opozycji do śmierci. Przeciwieństwem bycia jest nicość. Człowiek wywodzi swoje istnienie z nieistnienia, a powszedniość, codzienność wcale nie jest rzeczywistością, której należałoby się całkowicie podporządkować. Śmierć, wedle Heideggera, „otwiera jestestwu jego najbardziej własną możność bycia, w której wprost chodzi o bycie jestestwa”6. W ten sposób istnienie uzyskuje możność bycia sobą i pojmuje swoją ostateczną możliwość: śmierć, jako porzucenie samego siebie. Wyzwala się w ten sposób ku śmierci, uwalniając się „od zatraty wśród przypadkowego natłoku możliwości”7. Znakomity, literacki opis tego procesu konstruowania tożsamości w wyniku konfrontacji ze śmiercią, dostajemy w powieści Alberta Camusa Obcy. Mersault, tytułowy Obcy, mieszka w Algierii, jednak nie ma egzotycznego wyglądu czy zwyczajów, nie w tym sensie jest inny. Obcość Mersaulta 5 6 7 R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków 2006, s. 38-39. M. Heidegger, Bycie i czas, przeł. B. Baran, Warszawa 1994, s. 367. Tamże, s. 370 nie jest powierzchowna – to nie ubiór, kolor skóry, sposób zachowania. Mersault pozornie jest do nas podobny, ale wewnętrznie jest Inny – jest zupełnie pozbawiony osobowości. Camus pozbawia go też wielu powszechnych ludzkich cech: możliwości rozumienia, przewidywania, planowania, a przede wszystkim pozbawia go pragnień i uczuć. Życie Mersaulta nie jest ani przypadkowe, ani uporządkowane – wszystko, co go spotyka nie ma żadnego znaczenia. Nie ma tu przyczyn, skutków, zrządzenia losu, pecha, szczęścia i wszelkich innych sposobów na określenie sensu układanki wydarzeń. Wiadomo, że coś się wydarza, ale nie jest szczególnie ważne co, bo przecież zawsze przytrafia się jakieś coś. Camus pisze Obcego po to, by jego dziwaczny bohater doświadczył śmierci. Mersault spotyka się ze śmiercią trzykrotnie: wpierw, na początku powieści, umiera jego matka, później – w połowie – on sam zabija człowieka, aż – na zakończenie – czytelnik towarzyszy mu w oczekiwaniu na wyrok śmierci. Nietrudno zauważyć, że śmierć podchodzi do niego coraz bliżej. Pierwsze spotkanie ze śmiercią to pogrzeb matki. Dwanaście stron zajmuje opis obojętności, lekkiego zakłopotania i narastającego zmęczenia spowodowanego podróżą, upałem i brakiem snu. Nie można powiedzieć, że Mersault kochał matkę, nie można też powiedzieć, że jej nie kochał. Drugie spotkanie jest bardziej dramatyczne, jakby doznanie śmierci jednak zmieniało coś w świecie Obcego. Mersault, bez powodu i bez udziału woli, zabija na plaży Araba, strzela do niego. Camus przedstawia nam irracjonalny impuls, który popycha Obcego do morderstwa: upał. Trzecie spotkanie, to oczekiwanie Mersaulta na wykonanie wyroku. Za zabicie Araba zostaje skazany na karę śmierci. Dopiero teraz Camus pozwala mu na przeżywanie nadziei, złości, strachu, rozpaczy, rezygnacji. Wreszcie, na koniec, pozwala Mersaultowi na zrozumienie i poczucie związku ze światem. 8 Im bliżej pojawiała się śmierć, tym Mersault bliższy stawał się życiu, zaczynał czuć, rozumieć i pragnąć. Również świat wokół niego zmieniał się w magiczny sposób – stawał się pełen znaków i związków. Perspektywa nicości pozwoliła, aby Camus przekształcił Mersaulta w prawdziwego człowieka. Nieodparcie pojawia się pytanie: dlaczego bliskość śmierci, świadomość jej nieuchronności odmieniła Mersaulta? Camus nam tego nie wyjaśnia, ale odpowiedź znajdujemy u Heideggera. Perspektywa śmierci indywidualizuje istnienie, ponieważ stanowi negację właśnie tego, konkretnego istnienia. W ten sposób uwalnia istnienie ku jego własnym możliwościom, rzec można: pozwala być sobą. Perspektywa nicości otwiera przed człowiekiem wszystkie możliwości. Istnienie jest wiec absolutną, niczym nieograniczoną wolnością. Perspektywa śmierci pozwala ujrzeć życie jako autentyczne i odrzucić wszystkie pozorne ograniczenia. Doświadczenie śmierci, które jest udziałem Mersaulta, doprowadza go do tego samego wniosku, do którego docierają spekulacje Heideggera: świadomość śmierci jest świadomością wolności – ukazuje iluzoryczność hierarchii rozmaitych możliwości stojących przed człowiekiem. Niwecząc wszelkie hierarchie darowuje mu absolutną wolność wyboru, wolność bycia sobą. Mersault na parę godzin przed śmiercią gotów jest żyć, otwiera się przed nim nieskończenie wiele możliwości. Przeciwko śmierci układa wszystkie przypadkowe wydarzenia swojego życia w los. I aby wszystko się dopełniło, abym poczuł się mniej samotny, pozostało mi jeszcze pragnąć, by w dniu mojej egzekucji było dużo widzów i by mnie powitali okrzykami nienawiści9. Po raz pierwszy od bardzo dawna pomyślałem o mamie. Wydało mi się, że rozumiałem dlaczego pod koniec życia wzięła sobie „narzeczonego”, dlaczego chciała zagrać od początku. […] Będąc tak bliska śmierci, mama widocznie poczuła się od niej wolna i gotowa zacząć wszystko od początku. […] Ja również czułem się gotów przeżyć wszystko od nowa […]; wobec tej nocy pełnej znaków i gwiazd po raz pierwszy pozwoliłem się ogarnąć tkliwej nieczułości świata. Czując, że tak jest do mnie podobny, tak braterski, pojąłem, że byłem szczęśliwy, że jestem nim nadal.8 Kolejnym filozofem, którego nie sposób pominąć rozważając problem tożsamości jest Levinas. Zwraca on uwagę na rzecz bardzo ważną: nie stawialibyśmy problemu tożsamości, gdyby nie kwestionowało jej to, co Inne, Obce. Ale tożsamość nie może opierać się na odróżnieniu od Innego. Druga część pytania brzmi: Kim jesteś Ty? Tolerancja opierać się musi na własnej tożsamości oraz rozumieniu Innego. Jednak to zrozumienie nie ma czysto poznawczego wymiaru. Wydaje się, że najważniejszą ideą w myśli Levinasa jest nadanie tej relacji charakteru etycznego: rozumienie Innego to odpowiedzialność za niego; to świadomość bycia Innego i wreszcie świadomość bycia dla Innego. Tolerancja to dążenie nie do tożsamości, lecz do różnicy. Proces globalizacji przejawia się między innymi jako uniwersalizacja, ujednolicanie we wszyst- A. Camus, Obcy, przeł. M. Zenowicz, Kraków 1972, s. 92. 9 Tamże, s. 92. 79 Największym szczęściem dzieci Ziemi jest jedynie osobowość: Zawsze pamiętam, że Schleiermacher, twórca nowożytnej hermeneutyki, uważał, że możliwość nieporozumienia jest powszechna i że hermeneutyka jest sztuką unikania nieporozumień. Gadamer w Prawdzie i metodzie cytuje ważną konstatację Schleiermachera, którego metoda ukształtowała się w toku tłumaczenia i komentowania dialogów Platona: „nieporozumienie powstaje samo z siebie, a rozumienie musi być w każdym punkcie pożądane i poszukiwane”, to znaczy, że zawsze istnieje przewaga nieporozumienia nad porozumieniem.10 kich wymiarach. Jednak za uniwersalizacją nie idzie wzrost tolerancji, przeciwnie: proces ujednolicania potęguje brak akceptacji dla różnorodności i odmienności. Levinas zwraca uwagę właśnie na konieczność istnienia różnic, stawiając przed nami moralny obowiązek rozumienia odmienności drugiego człowieka. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Marii Janion, otwierające rozmowę zatytułowaną 80 amus Wysiłek rozumienia inności jest warunkiem jej akceptowania, ale wcale nie jest to łatwe. Przeciwnie, jest to obecnie jeden z najtrudniejszych problemów społecznych. Wydawało się na przykład, że imigranci napływający do Europy powinni się asymilować i przystosowywać do obowiązujących w niej reguł. To oni powinni podjąć ten trud. Częściowo tak się dzieje, ale nie daje to zadowalających rezultatów, a przejawy nietolerancji się nasilają. Co więcej, po obu stronach coraz częściej mamy do czynienia z manifestowaniem postaw separatystycznych. Imigranci interpretują istniejące w krajach europejskich zasady życia społecznego jako represyjne. Obywatele Francji, Niemiec i innych krajów Europy, mówią: – Chcecie tu być? Musicie się dostosować. Jedynie rozumienie stanowiska obu stron, może dać szansę na uniknięcie konfliktu. Dla przykładu: zasady ruchu drogowego obowiązują wszystkich użytkowników dróg, jednak sformułowane zostały przede wszystkim z myślą o samochodach. Wystarczy przesiąść się na rower, by się o tym przekonać. „Konflikt” pomiędzy kierowcami samochodów a rowerzystami jest odwieczny. Rowerzyści muszą się stosować do obowiązujących zasad, ale ponieważ są mniej liczną i słabszą (nie maja twardej karoserii) grupą użytkowników dróg, wprowadza się dla nich zasady specjalne: ścieżki tylko dla rowerów, pasy ruchu z pierwszeństwem ruchu rowerowego, itp. Ten prosty przykład pokazuje, że drogą do rozwiązywania konfliktów jest tworzenie takich zasad, by umożliwiały one akceptowanie inności. I na tym polega tolerancja. • 10 M. Janion, Czy będziesz wiedział co przeżyłeś?, Warszawa 1996, s. 73-74. str. 77-81, Leszek Knaflewski, NAGŁE ZAŁAMANIE TURYSTYKI, 2008, obiekt, DVD 81
