pobierz pdf. cz. 4

wanej
eresujące
zególnie
macji.
pracy
acowania.
awala
niki
ielementy
lizme
drugiej
scenografów.
zjawisk,
szczególnie
meritum
animacji.
udoskonalać
się
Wykraczałoby
indywidualizmem
końcowy
strony
interesujące
które
zajmuję.
i iRówni
nimi
zbliżać
opracowania.
interesujące
Wykraczałoby
Dlatego
pomijam
nie
efekt
wuwagę
cudowności,
cudowności,
Film
końcowy
poniższej
te
wniosły
to
ku
ielementy
też
poza
animowany
tu
ideałowi.
twórcy
iRównież
skupiam
nimi
wiele
innowacji
efekt
w
to
meritum
pracy
poniższej
jaki
poza
jaki
w
i zjawisk,
samodzielnej
zbliżać
ku
poniższej
Tego
się
może
swą
rozmiar
to
może
meritum
ideałowi.
opracowania.
w
zajmuję.
współgranie
uwagę
typu
sferze
pracy
dać
końcowy
które
dać
pracy
ożywianie
poszukiwania
opracowania.
Tego
ożywianie
na
techniki
się
nie
pracy.
Film
autorskim
się
nie
zajmuję.
efekt
wniosły
ruchu,
typu
Również
animowany
zajmuję.
pozwala
Zwytworów
animacji.
drugiej
ku
poszukiwania
wytworów
obrazu,
innowacji
są
Również
Film
ideałowi.
filmie
rozmiar
Film
możliwe
na
strony
animowany
to
Wykraczałoby
tak
animowanym,
muzyki
animowany
wyobraźni.
współgranie
rozmiar
wyobraźni.
pracy
wTego
szczegółową
są
tylko
sferze
pomijam
możliwe
i nie
typu
treści.
wtedy,
pracy
to
techniki
Następnie
pozwala
to
to
współgranie
Następnie
poszukiwania
ruchu,
który
współgranie
tu
Tylko
tylko
poza
nie
anal
gdy
wiele
animacji.
opiera
na
wtedy,
obrazu,
pozwala
ciągłe
praca
meritum
animacja
tak
zjawisk,
animacja
ruchu,
się
szczegółową
ruchu,
nad
eksperymentowanie
są
gdy
na
Wykraczałoby
muzyki
udoskonalać
na
opracowania.
możliwe
tak
filmem
wkroczyła
praca
nacechowanej
które
obrazu,
obrazu,
wkroczyła
szczegółową
irzeszy
nad
treści.
obywa
nie
anal
tylko
muzyki
muzyki
w
filmem
te
to
wniosły
etap
pozRównież
Tylko
w
wtedy,
elementy
poza
się
anal
etap
indywidpozwala
iiwyprabez
obywa
treści.
ciągłe
meriinno
wygdy
rorzżliwe
ać
ruchu,
też
też
końcowy
skupiam
skupiam
tylko
obrazu,
wtedy,
efekt
swą
swą
muzyki
ku
gdy
uwagę
ideałowi.
praca
inimi
treści.
na
na
autorskim
nad
autorskim
Tylko
Tego
filmem
ciągłe
typu
filmie
filmie
obywa
poszukiwania
eksperymentowanie
animowanym,
animowanym,
się
bez
rzeszy
są
który
możliwe
który
animatorów,
pozwala
opiera
tylko
opiera
się
udoskonalać
wtedy,
na
się
rysowników,
nacechowanej
na
gdy
nacechowanej
praca
tepozwala
elementy
scenografów.
nad
indywidualizmem
się
iindywidualizmem
zbliżać
bez
Dlatego
końcowy
twórcy
animatorów,
też
skupiam
efekt
twórcy
samokui
wywania
oskonalać
yca
cowywania
bez
aar
zmem
owności,
animatorówm
udoskonalać
nad
rzeszy
twórcy
filmem
konkretnych
te
jaki
animatorów,
konkretnych
elementy
może
samodzielnej
obywa
tetwórcy
elementy
dać
technik
się
iDlatego
samodzielnej
rysowników,
zbliżać
ożywianie
technik
bez
pracy.
iw
zbliżać
rzeszy
końcowy
medium
w
wytworów
Zmedium
animatorów,
drugiej
scenografów.
końcowy
pracy.
efekt
typowo
Ztypowo
strony
drugiej
wyobraźni.
ku
efekt
filmowym
ideałowi.
rysowników,
Dlatego
pomijam
ku
strony
ideałowi.
Następnie
też
Tego
-końcowy
pomijam
tu
taśmie
skupiam
-scenografów.
wiele
typu
Tego
celuloidowej.
animacja
zjawisk,
tu
poszukiwania
typu
swą
celuloidowej.
wiele
uwagę
poszukiwania
Dlatego
które
wkroczyła
zjawisk,
Wtedy
na
nie
są
też
Wtedy
autorskim
które
możliwe
wniosły
skupiam
wideałowi.
też
są
etap
nie
też
upatrywano
możliwe
tylko
innowacji
wniosły
upatrywano
wypracowywania
filmie
swą
wtedy,
uwagę
animowanym,
tylko
innowacji
w niej
sferze
wtedy,
gdy
w
na
niej
nadziei
autorskim
praca
konkretw
techniki
nadziei
sferze
który
nad
naZ
żać
końcowy
efekt
ku
ideałowi.
Tego
typu
poszukiwania
sąszczegółową
możliwe
tylko
wtedy,
gdy
praca
nad
filmem
obywa
cudowności,
m
modzielnej
ąko
elnej
owników,
ałowi.
perymentowanie
uwagę
opracowania.
ciągłe
pracy
pracy.
Tego
na
eksperymentowanie
nie
scenografów.
pracy.
autorskim
Ztypu
pozwala
drugiej
Również
poszukiwania
Zpozwala
druretnych
strony
na
filmie
tak
rozmiar
udoskonalać
pom
szczegółową
animowanym,
pozwala
technik
są
też
tu
pracy
możliwe
wiele
skupiam
udoskonalać
nie
wteanal
zjawisk,
medium
pozwala
elementy
tylko
który
swą
wtedy,
opiera
uwagę
które
typowo
na
te
ifilmowym
zbliżać
tak
elementy
gdy
nie
się
na
filmowym
autorskim
wniosły
na
praca
nacechowanej
itaśmie
nad
zbliżać
innowacji
-filmie
filmem
efekt
anal
taśmie
końcowy
animowanym,
ku
indywidualizmem
w
obywa
celuloidowej.
ideałowi.
sferze
efekt
się
techniki
ku
bez
Tego
który
rzeszy
animacji.
typu
animacji.
twórcy
opiera
animatorów,
poszukiwania
Tego
Wykraczałoby
samodzielnej
się
Wykracza
typu
na
nacechowanej
poszukiwania
rysowników,
są
wkroczyła
możliwe
pracy.
to
poza
mie
mem
unek
macji.
hniki
era
ratunek
hgiej
może
praca
technik
animowanym,
się
obywa
kinematografii
animacji.
Wykraczałoby
dać
na
nad
kinematografii
w
nacechowanej
ożywianie
się
filmem
medium
bez
Wykraczałoby
który
rzeszy
obywa
od
to
wytworów
typowo
poza
opiera
od
służebnej
indywidualizmem
animatorów,
służebnej
się
meritum
filmowym
to
się
bez
wyobraźni.
poza
roli
na
rzeszy
nacechowanej
roli
opracowania.
wobec
meritum
rysowników,
- wobec
taśmie
animatorów,
twórcy
Następnie
literatury
opracowania.
literatury
celuloidowej.
samodzielnej
Również
indywidualizmem
scenografów.
animacja
irysowników,
teatru.
itak
teatru.
rozmiar
Również
Wtedy
Przed
wkroczyła
pracy.
Przed
pracy
scenografów.
twórcy
filmem,
też
rozmiar
Z drugiej
upatrywano
nie
też
w
etap
samodzielnej
pozwala
skupiam
pracy
strony
który
wypracowywania
Dlatego
obywał
nie
na
w
swą
pomijam
obywał
niej
tak
pozwala
też
pracy.
uwagę
się
szczegółową
nadziei
skupiam
bez
się
tuZnacechowanej
na
na
drugiej
wiele
bez
całej
konkretnych
na
tak
autorskim
całej
swą
ratunek
machiny
szczegółową
zjawisk,
anal
strony
uwagę
machiny
cudowności,
kinematofilmie
technik
które
pomijam
wytwórwytanal
aninie
w
możliwe
ywidualizm
ritum
nografów.
otap
wtedy,
strony
wypracowywania
opracowania.
tylko
gdy
Dlatego
pomijam
animacji.
praca
wtedy,
też
nad
Również
tu
gdy
Wykraczałoby
konkretnych
skupiam
wiele
filmem
praca
zjawisk,
rozmiar
nad
obywa
swą
filmem
technik
to
uwagę
które
pracy
się
poza
bez
obywa
nie
w
na
nie
meritum
rzeszy
medium
autorskim
wniosły
pozwala
się
animatorów,
bez
opracowania.
typowo
innowacji
na
rzeszy
filmie
szczegółową
filmowym
animatorów,
animowanym,
rysowników,
wDlatego
sferze
Również
-filmem,
techniki
taśmie
anal
rysowników,
rozmiar
scenografów.
który
pozwala
animacji.
celuloidowej.
opiera
pracy
scenografów.
udoskonalać
nie
się
Dlatego
Wykraczałoby
na
pozwala
animacji.
też
te
Dlatego
skupiam
na
elementy
Wykraczałoby
to
tak
poza
szczegółową
też
swą
indywidumeritum
skupiam
i uwagę
zbliżać
to
dać
ożywianie
wytworów
wyobraźni.
Następnie
animacja
wkroczyła
w
etap
wypracowywania
konkretnych
technik
wZi
dium
owności,
zjawisk,
typowo
jaki
cudowności,
filmowym
które
może
wroli
sferze
nie
dać
techniki
wniosły
jaki
-ożywianie
taśmie
może
animacji.
innowacji
celuloidowej.
dać
wytworów
ożywianie
Wykraczałoby
wktóry
sferze
wyobraźni.
Wtedy
wytworów
techniki
też
to upatrywano
poza
Następnie
animacji.
wyobraźni.
meritum
animacja
Wykraczałoby
wpozwala
opracowania.
niej
Następnie
nadziei
wkroczyła
to
animacja
na
Również
poza
ratunek
w
meritum
etap
wkroczyła
rozmiar
kinematografii
wypracowywania
opracowania.
pracy
w
etap
nie
od
pozwala
służebnej
Również
konkretna
ąwiele
autorskim
rczej
fii
wanym,
mem
acowania.
aosły
cowy
lmoże
uwagę
filmu
pozwala
meritum
odinnowacji
filmu
służebnej
twórcy
efekt
aktorskiego,
na
który
udoskonalać
filmie
Również
aktorskiego,
autorskim
opracowania.
kusamodzielnej
opiera
ideałowi.
animowanym,
wobec
rozmiar
postawiono
się
filmie
te
postawiono
Tego
na
elementy
Również
literatury
pracy.
animowanym,
nacechowanej
pracy
typu
który
zadanie
Znie
poszukiwania
rozmiar
idrugiej
i zadanie
zbliżać
teatru.
opiera
pozwala
oczyszczenia
indywidualizmem
pracy
strony
końcowy
się
Przed
oczyszczenia
na
na
opiera
są
nie
tak
filmem,
nacechowanej
pomijam
możliwe
efekt
pozwala
szczegółową
gatunku
się
na
gatunku
który
ku
tu
tylko
twórcy
nacechowanej
ideałowi.
na
iwiele
wyniesienia
obywał
indywidualizmem
tak
wtedy,
anal
i wyniesienia
samodzielnej
zjawisk,
szczegółową
Tego
się
gdy
bez
indywidualizmem
typu
go
praca
które
całej
do
udoskonalać
go
poszukiwania
anal
pracy.
nad
rangi
nie
twórcy
machiny
do
filmem
pozwala
wniosły
rangi
sztuki.
Z drugiej
samodzielnej
te
wytwórczej
sztuki.
twórcy
obywa
są
innowacji
elementy
Ostatni
udoskonalać
możliwe
strony
Ostatni
samodzielnej
się
etap,
pracy.
filmu
pomijam
bez
iw
tylko
zbliżać
sferze
etap,
rzeszy
te
jaki
aktorskiego,
Zwyelementy
wtedy,
drugiej
animacja
końcowy
tu
jaki
techniki
pracy.
animawiele
anigdy
stów,
miar
cja
dium
cowywania
yh
szczegółową
wobec
pomijam
technik
przeszła,
rysowników,
pracy
typowo
literatury
wnie
tukonkretnych
by
medium
anal
filmowym
wiele
pozwala
dojść
scenografów.
pozwala
iku
zjawisk,
teatru.
do
typowo
na
-dzisiejszej
technik
taśmie
tak
udoskonalać
Przed
które
filmowym
szczegółową
Dlatego
celuloidowej.
nie
w
filmem,
formy,
wniosły
też
te
skupiam
to
taśmie
elementy
który
anal
wdrażanie
innowacji
typowo
Wtedy
pozwala
obywał
celuloidowej.
swą
itylko
zbliżać
też
filmowym
uwagę
nowych
w
udoskonalać
się
upatrywano
sferze
końcowy
bez
na
Wtedy
materiałów
techniki
autorskim
całej
-gdy
taśmie
efekt
w
też
machiny
eldialog
niej
animacji.
upatrywano
celuloidowej.
cudowności,
ku
ipoza
nadziei
przekraczanie
ideałowi.
wytwórczej
idei
Wykraczałoby
na
dialog
w
ratunek
Tego
jaki
Wtedy
niej
ram
idei
może
filmu
typu
nadziei
dialog
gatunkowych.
kinematografii
to
też
dać
poszukiwania
aktorskiego,
poza
upatrywano
na
ożywianie
idei
meritum
ratunek
dialog
Ram
od
postawiono
są
wytworów
kinematoidei
służebnej
w
opracowmożliwe
wyznacdTego
wisk,
macji.
eszła,
kt
ca
żać
giej
tawiono
ku
nad
końcowy
strony
które
ideałowi.
by
Wykraczałoby
filmem
dojść
zadanie
pomijam
efekt
wniosły
do
obywa
Tego
oczyszczenia
dzisiejszej
tu
to
typu
ideałowi.
się
innowacji
wiele
poza
bez
poszukiwania
formy,
meritum
zjawisk,
rzeszy
gatunku
Tego
w
sferze
tomedium
animatorów,
typu
które
opracowania.
wdrażanie
i-są
techniki
wyniesienia
poszukiwania
nie
możliwe
wniosły
nowych
animacji.
rysowników,
Również
go
innowacji
są
materiałów
do
wtedy,
możliwe
Wykraczałoby
rozmiar
rangi
scenografów.
w
sztuki.
sferze
tylko
ite
praca
przekraczanie
wtedy,
to
Ostatni
techniki
nad
Dlatego
gdy
filmem
meritum
etap,
animacji.
praca
ram
też
jaki
obywa
skupiam
gatunkowych.
nad
opracowania.
animacja
Wykraczałoby
filmem
się
swą
bez
przeszła,
obywa
uwagę
Ram
rzeszy
Również
to wyznaczonych
poza
się
na
animatorów,
by
bez
autorskim
rozmiar
meritum
dojść
rzeszy
do
fii
uanie
ych
owobec
nadziei
poszukiwania
wtedy,
od
przez
oczyszczenia
służebnej
literatury
na
gdy
dwa
ratunek
praca
główne
roli
są
gatunku
możliwe
iwobec
nad
teatru.
kinematografii
rodzaje
filmem
literatury
itylko
wyniesienia
Przed
teeż
obywa
wtedy,
filmem,
iod
rozmiar
teatru.
służebnej
się
gdy
go bez
który
do
praca
Przed
pracy
rangi
rzeszy
obywał
nad
filmem,
nie
sztuki.
wobec
animatorów,
filmem
pozwala
się
Ostatni
który
bez
literatury
obywa
na
obywał
całej
etap,
tak
rysowników,
się
szczegółową
machiny
i bez
jaki
się
teatru.
bez
rzeszy
animacja
całej
Przed
scenografów.
wytwórczej
Ogólnopolski
audoskonalać
machiny
przeszła,
filmem,
filmu
wytwórczej
Dlatego
który
by
dialog
dojść
te
aktorskiego,
obywał
elementy
też
idei
doprzez
filmu
Formacja
dialog
dzisiejszej
się
iaktorskiego,
postawiono
bez
zbliżać
idei
Arsenał
formy,
dialog
ego
siejszej
owników,
ez
dwa
formy,
główne
scenografów.
to
rodzaje
wdrażanie
Dlatego
teeż
nowych
rozmiar
też
skupiam
materiałów
pracy
nie
swą
pozwala
uwagę
iroli
przekraczanie
na
na
autorskim
tak
szczegółową
ram
filmie
gatunkowych.
animowanym,
anal
animacji.
Ram
wyznaczonych
który
Wykraczałoby
opiera
się
na
to
nacechowanej
poza
dwa
meritum
główne
wdrażanie
o
ej
anie
tawiono
skupiam
dialog
dialog
machiny
oczyszczenia
idei
idei.
zadanie
swą
nowych
wytwórczej
dialog
Formacja
uwagę
oczyszczenia
gatunku
idei
materiałów
na
talnik
Arsenał
filmu
autorskim
i wyniesienia
artystyczny
aktorskiego,
ijako
gatunku
przekraczanie
filmie
dialog
go
iogólnopolski
wyniesienia
animowanym,
postawiono
idei.
do
ram
rangi
Formacja
gatunkowych.
sztuki.
kwartalnik
go
zadanie
który
Arsenał
do
Ostatni
rangi
opiera
oczyszczenia
anej
Ram
jjjjjjkj
etap,
sztuki.
pracy.
się
wyznaczonych
pracy.
jaki
na
Ostatni
Zanimacja
nacechowanej
gatunku
drugiej
Zzjawisk,
drFormac
etap,
przez
istrony
przeszła,
wyniesienia
jaki
Arsenał
dwa
indywidualizmem
pomijam
animacja
by
główne
dojść
jako
goetap
tu
do
przeszła,
dialog
do
rodzaje
wiele
rangi
dzisiejszej
idei.
twórcy
zjawisk,
sztutesię
by Formacja
dojść
bez
formy,
samoktóre
do
rzywidualizmem
twórcy
samodzielnej
pracy.
Z wytworów
drugiej
strony
pomijam
tu
wiele
które
niete
wniosły
innowacji
wego
sferze
acowania.
zaje
te
cudowności,
Również
rozmiar
jaki
może
pracy
dać
ożywianie
nie
pozwala
na tak
szczegółową
wyobraźni.
anal
Następnie
pozwala
animacja
udoskonalać
wkroczyła
elementy
w
wypracowywania
i zbliżać
też
wdrażanie
siejszej
Ostatni
yenał
wniosły
animatorów,
jako
formy,
etap,
innowacji
dialog
nowych
jaki
to
rysowników,
idei.
wdrażanie
animacja
materiałów
Formacja
sferze przeszła,
techniki
scenografów.
nowych
iArsenał
przekraczanie
animacji.
by
materiałów
jako
dojść
Dlatego
dialog
Wykraczałoby
do
ram
dzisiejszej
iteż
idei.
przekraczanie
gatunkowych.
skupiam
Formacja
formy,
to swą
poza
Arsenał
ram
Ram
uwagę
tomeritum
wdrażanie
gatunkowych.
wyznaczonych
jako
na autorskim
opracowania.
dialog
nowych
idei
Ram
przez
filmie
Formacja
materiałów
wyznaczonych
Również
dwa
animowanym,
Arsenał
rozmiar
i przekraczanie
rodzaje
przez
jako
pracy
który
dwa
teopiera
nie
animacji.
główne
resię
hniki
animacji.
Wykraczałoby
to
poza
meritum
Również
rozmiar
nie
pozwala
na
tak
szczegółową
anal
kretnych
technik
ww
medium
typowo
filmowym
-opracowania.
taśmie
celuloidowej.
Wtedy
teżpracy
upatrywano
w główne
niej
nadziei
nadiDrajwer,
ratunek
kinmnacechowanej
kraczałoby
gatunkowych.
to
poza
indywidualizmem
Ram
meritum
wyznaczonych
opracowania.
twórcy
przezdialog
samodzielnej
dwa
Również
główne
rozmiar
rodzaje
pracy
Zdialog
te
drugiej
filmie
niediei
pozwala
strony
animowanym,
pomijam
na
tak
szczegółową
który
tu wiele
opiera
zjawisk,
anal
się
na
pozwala
które
nacechownieudoskonalać
wniosły
inzaje
og
idei
te
diei
dialog
idei
dialog
diei
idei
dialog
idei
dialog
idei
atografii
ling,
owności,
hitdialog
-od
wyrazy
jaki
służebnej
może
angielskie
dać
roliożywianie
wobec
we
współczesnym
literatury
wytworów
i teatru.
jęalbo
wyobraźni.
Przed
o pracy.
Pamięć
filmem,
Następnie
mitycznej
który
animacja
obywał
przeszłości.
się
wkroczyła
bezPamięć
całej
wmachiny
etap
mitycznej
wypracowywania
wytwórczej
przeszłości.
filmu
konkretPamięć
aktorwacji
elementy
ego,
hj indywidualizmem
technik
postawiono
wprzeszłości.
sferze
iw
zbliżać
medium
techniki
zadanie
końcowy
twórcy
typowo
animacji.
oczyszczenia
efekt
samodzielnej
filmowym
ku
Wykraczałoby
ideałowi.
gatunku
- taśmie
pracy.
Tego
i wyniesienia
toceluloidowej.
ZPamięć
poza
typu
drugiej
poszukiwania
meritum
strony
go do
Wtedy
opracowania.
rangi
pomijam
są
też
sztuki.
możliwe
upatrywano
tu Ostatni
wiele
Również
tylkozjawisk,
etap,
w
wtedy,
rozmiar
niejjaki
nadziei
które
gdy
animacja
pracy
praca
nie
nanie
wniosły
nad
ratunek
przeszła,
pozwala
filmem
inkinematobyobywa
na
dojść
tak
ycznej
Pamięć
mitycznej
przeszłości.
mitycznej
przeszłości.
Pamięć
mitycznej
przeszłości.
Pamięć
mitywacji
zegółową
fii
dzisiejszej
ej
bez
od
przeszłościa.
rzeszy
w
służebnej
sferze
anal
formy,
animatorów,
techniki
animacji.
roli
otokupujących
wobec
wdrażanie
animacji.
rysowników,
Wykraczałoby
literatury
inowych
kupowanych.
Wykraczałoby
i scenografów.
teatru.
to
materiałów
poza
Przed
Dyskretny
meritum
to poza
filmem,
Dlatego
i przekraczanie
meritum
opracowania.
anty(urok)
który
też skupiam
obywał
opracowania.
ram
agory
Również
gatunkowych.
swą
sięektualistów.
bez
uwagę
rozmiar
całej
Również
namachiny
Ram
autorskim
Koniec
prac
rozmiar
wyznaczonych
ego
wytwórczej
„Lucyferowy
też
cudowności,
pracy
skupiam
nie
przez
filmu
pozwala
pośpiech”,
swą
jaki
dwa
aktorskiego,
uwagę
może
główne
czyli
dać
na
tak
orskim
wianie
zaje
tawiono
dnej
szczegółową
tez cech
filmie
wytworów
zadanie
nowożytności.
animowanym,
anal
oczyszczenia
wyobraźni.
animacji.
„Lucyferowy
który
Następnie
Wykraczałoby
gatunku
opieraipośpiech”,
się
animacja
wyniesienia
natonacechowanej
poza
czyli
wkroczyła
meritum
goo jednej
do rangi
w
indywidualizmem
opracowania.
etap
z cech
sztuki.
wypracowywania
nowożytności.
Ostatni
Również
twórcy
etap,rozmiar
„Lucyferowy
samodzielnej
jaki
konkretnych
animacja
pracypośpiech”,
nie
technik
pracy.
przeszła,
pozwala
Zw
drugiej
czyli
by
medium
nadojść
o jednej
strony
tydo
wo
ech
siejszej
szczegółową
filmowym
nowożytności
to
taśmie
wdrażanie
„Lucyferowy
pozwala
celuloidowej.
nowych
Wtedy
materiałów
teczyli
też
elementy
upatrywano
o jednej
i przekraczanie
i zbliżać
z cech
wtechniki
niej
końcowy
nowożytności
ram
nadziei
gatunkowych.
efekt
na ratunek
ku
„Lucyferowy
ideałowi.
Ram
kinematografii
wyznaczonych
Tego
pośpiech”,
typu
od
poszukiwania
czyli
służebnej
przez
o jednej
dwa
roligłówne
wobec
z cech
mijam
tuformy,
wiele-anal
zjawisk,
któreudoskonalać
niepośpiech”,
wniosły
innowacji
w sferze
animacji.
Wykraczałoby
to poza
meritum
opracowania.
ratury
i animacji.
teatru.
Przed
filmem,
który
obywał
się bezopracowania.
całej
machiny
wytwórczej
filmupracy
aktorskiego,
postawiono
zadanie
wnież
wożytności
zaje terozmiar
„Lucyferowy
cudowności,
Wykraczałoby
pośpiech”,
jaki
to
może
poza
czyli
dać
meritum
o jednej
ożywianie
z cech
w ego
nowożytności
też skupiam
Również
„Lucyferowy
swą
rozmiar
uwagę
na
pośpiech”,
autorskim
nie pozwala
czyli
filmie
nao jednej
tak
animowanym,
szczegółową
z cechoczyszcnowoktóry
anal
ności
era
ia
wala
gatunku
sięgli...
udoskonalać
na albo
nacechowanej
i wyniesienia
po(d)stęp.Pośpiech
te elementy
go
indywidualizmem
do irangi
zbliżać
albo
sztuki.
końcowy
po(d)stęp.Pośpiech
twórcy
Ostatni
efekt
samodzielnej
etap,
ku ideałowi.
jaki
albo
animacja
po(d)stęp.Pośpiech
pracy.
Tegoprzeszła,
Ztypu
drugiej
poszukiwania
by
strony
dojść
albopomijam
po(d)stęp.intelektualistów.
dosądzisiejszej
możliwe
tu wiele
tylko
formy,
zjawisk,
wtedy,
to wdrażanie
które
gdy
Koniec
pranie
nad
osły
intelektualistówogólnopolski
filmem
innowacji
obywa
w sferze
się bez
techniki
rzeszy
kwartalnik
animacji.
animatorów,
artystyczny
Wykraczałoby
rysowników,
ogólnopolski
to poza
scenografów.
meritum
kwartalnik
opracowania.
Dlatego
artystyczny
też skupiam
Również
ogólnopolski
swą
rozmiar
uwagę
kwartalnik
cudowności,
na autorskim
artystycjaki
owności,
jakieO
może
dać spojrzeniach
ożywianie
wytworów
wyobraźni.
animacja
też skupiam
swą
uwagę
naspojrzeniach
autorskim
że
dać ożywianie
wytworów
wyobraźni.
Następnie
animacja
wkroczyła
w
etapego
wypracowywania
konkretnych
technik wfilmmeogólKoniec
dwóch
na przyrodę,
czyli
u Następnie
źródeł
nowej
relacji
człowieka
z naturą.
O
dwóch
na
m
nimowanym,
typowo
który nowej
opiera
- taśmie
się celuloidowej.
naczłowieka
nacechowanej
indywidualizmem
Wykraczałoby
twórcy
to poza
samodzielnej
meritum
pracy.
Z drugiej
Również
strony
rozmiar
pomijam
pracy
tu
yrodę,
czylifilmowym
u źródeł
relacji
z animacji.
naturą.O
dwóch
spojrzeniach
na
przyrodę,opracowania.
czyli
u źródeł
nowej
relacji
człowieka
le
pozwala
zjawisk,
naktóre
takspojrzeniach
szczegółową
nie wniosły na
innowacji
anal
pozwala
w sferze
udoskonalać
te
anielementy
e ego
też iczłowieka
skupiam
zbliżać końcowy
swą
uwagę
efekt
na
ku
autorskim
ideałowi.
filmie
Tegoanimowanym,
typu
poszukiaturą.O
dwóch
przyrodę,
czyli
utechniki
źródeł nowej
relacji
z naturą.O
dwóch
spojrzeniach
na przyrodę,
ry
się
na tylko
nacechowanej
twórcy
samodzielnej
pracy.
Zczyli
drugiej
strony
pomijam
tuczłowieka
wiele zjawisk,
które
nia
są możliwe
wtedy,
gdyindywidualizmem
praca
nad filmem
obywa
się beznarzeszy
animatorów,
rysowników,
scenografów.
Dlatego
też
i uopiera
źródeł
nowej
relacji
człowieka
z naturą.O
dwóch
spojrzeniach
przyrodę,
u źródeł
nowej
relacji
z naturą.O
wniosły
innowacji
sferze techniki
animacji.
Wykraczałoby
to poza
meritumdwóch
opracowania.
Również
rozmiar czyli
cudowności,
óch
spojrzeniach
nawprzyrodę,
czyli u źródeł
nowej
relacji człowieka
z naturą.O
spojrzeniach
na przyrodę,
u źródeł
może
dać człowieka
ożywianie zwytworów
wyobraźni.
Następnienaanimacja
wkroczyła
w etapnowej
wypracowywania
konkretnych
technik
w
wej
relacji
naturą.O dwóch
spojrzeniach
przyrodę,
czyli u źródeł
relacji człowieka
z naturą.O
dwóch
Ponad granicami.
Moryc Welt
i queerowa żydowskość
w Ziemi obiecanej
Andrzeja Wajdy
Agnieszka
Morstin
Dr nauk hum., specjalizuje
się w historii kina polskiego.
Zajmuje się również edukacją
humanistyczną w nowych
mediach.
Nadpobudliwy, wszędobylski i egzaltowany. Wylewny w słowach i pogrążony
niemalże w ekstazie komunikacji; zażarty negocjator i dusza towarzystwa, odważny ryzykant i liryczny adorator – Moryc Welt. Postać ta jest kimś więcej, niż tylko
jednym z bohaterów Ziemi obiecanej Andrzeja Wajdy1, to spiritus movens całego
widowiska. Bez niego film Wajdy stałby prawie w miejscu, a ukazana w nim Łódź
byłaby tylko ponurym robotniczym miastem, ożywianym od czasu do czasu przez
środowisko nuworyszy. Dzięki fenomenalnej kreacji Wojciecha Pszoniaka jest
jednak inaczej: to w dużym stopniu stworzony przezeń bohater, napędza rozgorączkowany rytm narracji filmowej, uparcie pragnąc naznaczyć swoją indywidualnością przestrzeń świata przedstawionego – jest bowiem Moryc uosobieniem
witalności. Choć w jego oczach najpełniej odbija się szaleństwo pogoni za pieniądzem wydalanym przez łódzkie inferno, dostrzegamy przecież w tym spojrzeniu
jeszcze co innego: głęboką fascynację Karolem Borowieckim i jego kulturą, do
której Moryc aspiruje i której ufa. Jednak „ta lepsza” Polska Borowieckiego i sam
Borowiecki pozostanie dla młodego żydowskiego spekulanta pięknym marzeniem
i niespełnioną miłością – jego własną ziemią obiecaną. Jest wreszcie Moryc pogrążonym w ekstazie zarabiania łącznikiem między filmem a widzem, o którego serce
potrafi zagrać vabank.
Ponieważ filmową postać Moryca Welta stworzył człowiek – aktor Wojciech
Pszoniak, chcę najpierw poświęcić mu kilka słów i udowodnić, jak bardzo osobowość aktora łączy się tu z jego filmową kreacją. Zapytany podczas wywiadu
w 1997 r., czy uważa się za człowieka spełnionego, Pszoniak udzielił następującej
odpowiedzi:
Raczej tak, choć do osiągnięcia pełni brakuje mi latania, za którym bardzo tęsknię. (…)
Nie przypadkiem człowiek zawsze próbował oderwać się od ziemi. Lubię samoloty.
1
56
amus
W niniejszym tekście opieram swoją analizę na pierwszej wersji Ziemi obiecanej z 1974 roku.
Całkowicie zgadzam się z Konradem Swinarskim, który zapytany o to, gdzie czuje się
najlepiej, odpowiedział, że w samolocie. Uwielbiam, gdy otacza mnie niczym nieskrępowana przestrzeń. (…) W powietrzu czuję się po prostu wolny jak ptak.2
W Ziemi obiecanej Pszoniak-aktor oderwał się od ziemi, wzbijając się na bardzo
wysoki pułap swoich możliwości artystycznych. Dzięki tym możliwościom stworzył
postać nie do podrobienia: Moryca Welta, czyli mężczyznę, który pragnie przekroczyć ograniczenia zarówno własne, jak i własnej epoki, środowiska oraz – co dla nas
szczególnie ważne – ograniczenia wynikające z posiadania takiej, a nie innej płci.
W efekcie na ekranie pojawia się zaskakująca i niezwykle barwna postać człowieka,
który tylko pozornie jest wytworem swego czasu, będąc w istocie odeń oderwanym
i unoszącym się ponad nią. Welt w interpretacji Pszoniaka to postać wcale niewspółczesna widzom z lat 70., lecz antycypująca zjawiska i procesy, które miały dopiero
nastąpić w kulturze lat 90. Do stworzenia tego rodzaju postaci – rzadkiej niczym
egzotyczny ptak – trzeba było szczególnego rodzaju wrażliwości, niestandardowego
życiorysu i świadomości wysokiej ceny, którą płaci się za jedno i drugie. Wszystkie
te atuty posiadał Wojciech Pszoniak, który – co tylko świadczy o jego aktorskiej elastyczności – dopiero co zagrał Mieszka I w filmie Jana Rybkowskiego Gniazdo (1974)
i diabła w obrazoburczym Diable Andrzeja Żuławskiego (1972), będąc w chwili realizacji Ziemi obiecanej aktorem-fetyszem Andrzeja Wajdy, mającym za sobą role
Joszui Ha Nocri w Piłacie i innych (1971), Piotra Wierchowieńskiego w teatralnych
Biesach oraz Dziennikarza-Stańczyka w Weselu (1972).
Urodzony w 1942 we Lwowie, skąd wyjechał z rodziną po zakończeniu wojny do Gliwic, Pszoniak w wieku 13 lat stracił ojca. Brak relacji z nim był odtąd
dla późniejszego aktora, zwłaszcza w okresie dojrzewania, bardzo dojmujący.
Więź z matką nie była zaś łatwa i nie dopomagała w odnalezieniu drogi, którą
dojrzewający chłopak chciałby wybrać. Dlatego może pierwsze próby odnalezienia się w świecie były raczej chybione. Najpierw, wzorem jednego ze starszych
braci, młody Pszoniak zgłosił się do Szkoły Kadetów, skąd go odrzucono wskutek
braku miejsc. Zamieszkał zatem w koszarach i zaczął grać w orkiestrze wojskowej
na werblu oraz klarnecie. Wytrzymał tam (z trudem) prawie dwa lata. Jednak to
właśnie w wojsku nabrał przekonania, że tym, co różni go od innych chłopców jest
wrażliwość. Inna wrażliwość. Po powrocie do cywila założył teatr studencki, poznawszy także Tadeusza Różewicza, który w dużym stopniu ukształtował młodego
Pszoniaka, odgrywając rolę ojca i przewodnika, której kiedyś tak bardzo brakowało mu w dzieciństwie. Później, już w Szkole Teatralnej, rolę tę w życiu dojrzewającego artystycznie aktora zaczął pełnić Konrad Swinarski, prowadząc swego ucznia
do sukcesów na deskach Teatru Starego w Krakowie.
Mając w pamięci drogę aktora do jednej z jego najgłośniejszych kreacji, wróćmy zatem do Ziemi obiecanej. Relacja trojga przyjaciół – Karola, Moryca i Maksa
– będących bohaterami filmu, stanowi niezwykle ciekawy materiał do analizy
pod kątem wartości kulturowych, męskich wzorców zachowań oraz przewidzianych (i nieprzewidzianych) dla mężczyzn strategii życia w społeczeństwie. Z uwagi
na fakt, że interesuje mnie przede wszystkim postać Moryca, skupię się przede
wszystkim na relacji Welt – Borowiecki, pozostawiając sentymentalnego Niemca
innym badaczom.
Zgodnie z przyjętą przeze mnie optyką poszukującą tego, co queerowe w filmie Andrzeja Wajdy – „normalność” nie istnieje bez „queerowości” – jedna żywi
się drugą i na niej – w procesie nieustannego pojedynku, a czasem dialogu – buduje swoją tożsamość. Zajmę się najpierw tym, co na użytek tego tekstu nazwę
„queerową żydowskością” w wydaniu Moryca Welta oraz „heteronormatywną
polskością” w wydaniu Karola Borowieckiego.
2
Niecodzienność. Z Wojciechem Pszoniakiem rozmawia Katarzyna Zimmerer, „Tygodnik Powszechny”
1997, nr 42, s. 12.
57
Zastanówmy się zatem, kim jest Moryc w Kurowie – co znaczy w tej przestrzeni owa postać. Jej pierwsze „wejście” do polskiej Arkadii wiąże się oczywiście
z sekwencją wprowadzającą do opowieści filmowej trójkę głównych bohaterów.
Na tle sielskiego pejzażu brzeziny pojawia się trójkąt: Polak – Karol Borowiecki,
Niemiec – Maks Baum i Żyd – Moryc Welt.
Moryc, jak zawsze, jest blisko Karola: jedzie na bagażniku jego roweru w białym
letnim garniturze, trzymając w ręku bukiet kwiatów. Gdy kompania wjeżdża do
dworskiego parku – „nowe” spotyka się ze „starym”. Spostrzegamy wówczas konfrontację dwóch zespołów postaci: wielokulturowego, nowoczesnego trójkąta łódzkich „fabrykancików” (Polak, Niemiec, Żyd) i tradycyjnego (dziedzic, ksiądz, chłop).
„Niemęski” i egzaltowany Moryc boi się psa, a na szyi ma zawiązaną kolorową
kokardę.
W Kurowie po raz pierwszy wygłasza swą sakramentalną frazę wyrażającą
nietajoną fascynację Borowieckim: „Karol, ty jesteś największy Lodzermensch!”.
Innym razem dodaje, że z jego twarzą, z jego „von”, Borowiecki mógłby mieć miliony. Do Maksa, Moryc ma natomiast stosunek więcej niż ambiwalentny i to nie
tylko z przyczyn emocjonalnych – Baum jest niepotrzebnym trzecim w układzie
z Karolem. Pewną rolę odgrywają tu wszakże narodowe resentymenty: „Wy,
Niemcy, jesteście dobrzy, ale do gadania!”. Gdy później dojdzie między przyjaciółmi do bójki, Moryc, będzie rzecz jasna, po stronie Karola. Innym razem z kolei,
nie bez złośliwej satysfakcji, Maks „zdekonspiruje” Moryca wyciągnąwszy z jego
kieszeni fotografię Borowieckiego, którą zafascynowany Karolem wspólnik nosi
nieustannie przy sobie...
Jeśli więc teoria queer kładzie nacisk na otwartość i stosuje kategorie płci
oraz seksualności nie tylko w refleksji nad sferą prywatną, ale i publiczną, to bardzo znacząca wydaje się relacja pomiędzy heteroseksualnym polskim ziemianinem Borowieckim, reprezentującym dominującą kulturowo warstwę społeczną
a Morycem Weltem – Żydem, którego seksualna tożsamość jest cokolwiek niejednoznaczna i który pragnie wydostać się z kulturowego getta dzięki nowym pieniądzom i nowym kontaktom.
Kurów w oczach Moryca uosabia te wartości, które za pozytywne uznaje autor
wewnętrzny filmu: stabilizację i etos szlachecki, a więc to, co za chwilę stanie się
dla wszystkich – nie wyłączając Moryca i Maksa – symbolem przedindustrialnego
raju utraconego. I właśnie w oczach Moryca szczególnie wyraźnie odbije się świadomość owej straty. Tymczasem Karol od tego właśnie świata stanowczo się odcina, nazywając postawę ojca „zmumifikowaną szlachetczyzną”. Filmowy portret tej
postaci znacznie różni się od powieściowego: zerwanie z tradycją jest u Reymonta
umotywowane nieuchronnością procesów cywilizacyjnych, nie nosząc znamion
zdrady wartości szlacheckich i zaprzedania się złotemu cielcowi. Wręcz przeciwnie
– Borowiecki staje się w powieści ofiarą sprytnych a pazernych środowisk żydowskich oraz niemieckich, uosobionych przez postaci Maksa i Moryca. Ten ostatni
został zresztą ukazany przez pisarza w sposób szczególnie zjadliwy, jako niesolidny, niesłowny i przebiegły zdrajca, żerujący na uczciwości i honorowej mentalności kryształowego Polaka.
W filmie Wajdy jest inaczej – powieściową uczciwość Karola Borowieckiego
zastępuje tu jego pragmatyzm – tępy i absolutny, wprost proporcjonalny do męskiego samozadowolenia i bezrefleksyjności granej przez Olbrychskiego postaci.
Ewidentna słabość Moryca do Karola idzie więc u niego w parze z fascynacją
kulturą, którą Borowiecki reprezentuje. Wykreowaną przez Wojciecha Pszoniaka
postać można postrzegać jako figurę łączącą żydowskość z queerowością – aktorowi udało się wręcz wykreować coś, co można by nazwać queerową żydowskością, która jednak zaczyna być dopiero zauważalna na tle, które tworzy tradycyjne
grono polsko-szlacheckich „normalsów”, wśród których okazem szczególnie interesującym okaże się Karol. Dopiero w odniesieniu do nich – a najpełniej w relacji do
58
amus
Karola – dostrzegamy barwność, seksualną niejednoznaczność, labilność i odmienność postaci Moryca Welta. Można zaryzykować wniosek, że dominująca pozycja
Karola w społeczeństwie stymuluje pożądanie Borowieckiego jako atrakcyjnego
mężczyzny i aktora społecznego, dla którego kultura rezerwuje główne role – aktora
pierwszoplanowego, z którym chciałoby się grać w duecie. Bliskość i współdziałanie
z dziedzicem Kurowa nie jest zresztą pragnieniem jedynie Moryca, ale wielu innych
postaci filmu, w oczach których Borowiecki ze swą kulturową ogładą, pozycją, wykształceniem i urodą jest społeczno-seksualnym fetyszem – jego posiadanie staje
się nie tylko źródłem przyjemności erotycznej, ale i prestiżu społecznego, przy czym
jedno warunkuje tu drugie: to, co seksualne pobudza to, co społeczne i odwrotnie.
Spróbuję teraz naszkicować portret Karola, który będzie stanowił niezbędną
płaszczyznę odniesienia dla tego, by dopełnić wizerunek Moryca. Queerowość
Welta staje się bowiem widoczna i nabiera znaczeń, dopiero w odniesieniu do sylwetki Borowieckiego, będącego tu swoistym okazem seksualnym, a tym samym
uosobieniem cech postrzeganych za atrakcyjne i pożądane, zgodnie z tradycyjnym
porządkiem heteronormatywnym. Zauważmy, że bohaterowie filmu, bez względu
na orientację i narodowość, pożądają Borowieckiego jako kochanka, narzeczonego, partnera w interesach, pracownika, czy wreszcie męża.
Moryc nie tylko świetnie czuje się w kurowskim dworze, pozostając w serdecznych stosunkach z jego gospodarzem, ale także z entuzjazmem wyraża się o polskiej
kulturze. Deklaruje nawet fascynację estetyczną stroną katolicyzmu, co czyni w trakcie słynnej sceny pogrzebu Bucholca, wyznając, że lubi „ładne ceremonie”, których
w kościele katolickim nie brakuje, w przeciwieństwie do protestanckiego. Zachwyt
obrządkiem rzymskokatolickim i urodą Matki Boskiej ma być także przytykiem dla
Maksa Bauma reprezentującego – w mniemaniu Moryca – srogą surowość i ascetyczną drętwotę protestantyzmu. Spojrzenie Welta jest bowiem inne – estetyczne
i szukające zmysłowej przyjemności, nawet wówczas, gdy idzie o religię.
Zakochany Moryc wszystko, co ma związek z Karolem, a więc i jego religię, widzi w pozytywnym świetle. Borowiecki jest dlań przedstawicielem lepszego świata – świata, do którego ów łódzki Żyd nie tylko aspiruje, ale także, a może przede
wszystkim, świata, któremu zaufał. Tym niemniej, jako człowiek miasta, Moryc
Welt wypada w Kurowie dosyć egzotycznie: jego postać na tle polskiego dworu jest
w szczególnie interesujący sposób queerowa: sielskie, dworskie i arcypolskie otoczenie podkreśla jego żydowską odmienność – jest przybyszem z miasta-molocha;
dzieckiem nowoczesności i rodzącego się na ziemiach polskich społeczeństwa industrialnego, jest także prawie już wykorzenionym Żydem, niechętnie pamiętającym
o dzieciństwie przeżytym w biedzie; Żydem, który szuka dla siebie nowego miejsca.
To, co w przypadku Karola jest zdradą własnych korzeni, w przypadku Moryca jest
tylko naturalnym dążeniem do awansu społecznego, który nikogo nie dziwi.
W Kurowie, pozostając odmieńcem i żydowskim Innym, przyjmowany jest dobrze, a jego dziwaczność jest akceptowana. Karol zaś w swym tępym narcyzmie zupełnie lekceważy afekt Moryca, gdyż w oczach Borowieckiego Żydowi to uchodzi
– jest wszakże tylko synem łódzkiej handlarki, a przez to Obcym, którego ocenia się
wedle innych kryteriów i od którego nie wymaga się postępowania zgodnie z kodeksem honorowym. Ten sam afekt i nieskrywana fascynacja ze strony równego
Karolowi mężczyzny – innego polskiego szlachcica – byłyby już nie do pomyślenia.
Tym samym Moryc funkcjonuje w kulturowym zawieszeniu. Jest postacią łącząca skrajnie różne światy, co jednak daje mu większą swobodę i więcej wolności
– żyje w rzeczywistości przeobrażającej się i zdystansowanej wobec tradycyjnych
reguł. Mimo determinacji i uporu Borowieckiego w dążeniu do sukcesu, to Moryc
jest postacią najlepiej z całej trójki przystosowaną do życia w świecie ciągłej zmiany. Jego seksualność – otwarta na to, co inne – sama w sobie jest nośnikiem zmiany. Moryc, znacznie mniej skrępowany obyczajem i pokładanymi w nim nadziejami aniżeli Karol, jest paradoksalnie w największym stopniu wolny i twórczy, czego
59
efektem jest być może właśnie labilna, nieskrępowana sztywną normą tożsamość
seksualna i kulturowa.
Sam choćby wygląd zewnętrzny postaci niesie ze sobą ważne informacje: fizyczność Welta nie poddaje się łatwej klasyfikacji – jego wygląd nie jest już typowo żydowski, ale jeszcze nie swoiście polski; już nie tradycyjny, ale jeszcze nie
nowoczesny; już nie typowo hetero-męski ale jeszcze nie otwarcie i jednoznacznie
homo-estetyczny.
Z kolei Karol ma tak zwany rasowy wygląd: charakterystyczną dumną postawę, niespieszną motorykę, oszczędną mimikę i gestykulację polskiego ziemianina,
który z racji statusu społecznego i – co nie mniej ważne – doskonałych warunków
zewnętrznych w tym akurat przypadku – przywykł do tego, by być obiektem spojrzenia innych. Borowiecki nie zwraca już nawet uwagi na fakt, że budzi pożądanie:
to zblazowana nadmiarem urody gruboskórna męska świnia, która niewiele sobie
robi z adoracji Moryca.
Urodzie Karola, jego tężyźnie fizycznej i nieco samczemu seksapilowi przeciwstawia Moryc swą skromną żydowską fizyczność: rude włosy, bladą, ale za to jakże
ożywioną fizjonomię i posturę cherlaka wychowanego na Piotrkowskiej. Wybitnie
kontrastuje także motoryka obu postaci: rozparty w leniwych pańskich pozach
Karol to figura reprezentująca tak społeczno-kulturową, jak i seksualną dominację: inni są po to, by go zadowolić i nie sposób oprzeć się wrażeniu, że Moryc
bardzo chciałby znaleźć się w ich gronie. Dlatego zawsze jest gotowy do działania
i współpracy, jak choćby wtedy, gdy po pijaństwie w pałacu Keslera błyskawicznie
otrzeźwiony przez Karola oświadcza: „- Jestem fertig!”. Wydaje się wówczas wulkanem energii – wszędzie go pełno, jest niczym dorosły z nadaktywnością psychoruchową, odbierający wszystkie te bodźce zewnętrzne, na które – z racji swego
gruboskórnego pancerza – całkowicie nieczuły jest Karol.
O ile Borowiecki reprezentuje w filmie awangardę kapitalizmu, zerwanie z tradycją i zimną kalkulację, o tyle Moryc będzie postacią wnoszącą doń wartości
odmienne: bezwzględności Karola przeciwstawi swą emocjonalność i spontaniczność, żelaznej konsekwencji ziemianina swą żydowską elastyczność i niezawodną inteligencję społeczną, a sztywności Borowieckiego w kontaktach z ludźmi –
błyskotliwość i zdolność negocjacji. Łatwo więc dostrzec, że Karol reprezentuje
tradycyjne męskie wartości: siłę i władzę. Postępowanie i styl zachowań Moryca
uosabia już jednak wartości post-tradycyjne, atrakcyjne dla mężczyzny nieskrępowanego obowiązkiem pełnienia ról heteroseksualnego małżonka szykującego się
do roli ojca rodziny.
Moryc Welt nie ma z tym wzorcem nic wspólnego. Z uwagi na swe aspiracje
i pragnienie zasymilowania się z wyższymi warstwami społeczeństwa, żyje on
w świecie jak on sam dynamicznym i pędzącym do przodu. Jego nieokreślony status społeczny i swoiście queerowa pozycja w trójcy przyjaciół, okazują się wielkim
społecznym atutem. Dzięki naturze kameleona i brakiem jakichkolwiek oporów
natury towarzyskiej Moryc jest kimś, kogo można by wysłać wszędzie – ujdzie mu
wszystko, bo takim jak on – obcym – wolno więcej.
Filmowy Welt to postać pełniąca bardzo szczególną rolę, bo antycypująca
swym wyglądem i zachowaniem zmiany, które dopiero za jakiś czas uobecnią się
w kulturze. To, co w połowie lat 70. mogło jeszcze bardzo zdumiewać, a niektórych
wręcz razić, dziś jest rzeczywistością. Innym przykładem postaci odgrywającej tę
samą, antycypująca rolę, wskazującą widzom nadchodzące zmiany w konstruowaniu tożsamości seksualnej, jest postać Agnieszki z Człowieka z marmuru, która
– jak wiadomo – wzbudzała ogromne kontrowersje wprawiając część publiczności
w absolutne osłupienie nowym i jakże dalekim od heteronormatywnego ideału
modelem kobiecości.
To na nich dwojgu – Morycu i Agnieszce – ciąży odpowiedzialność za komunikację z widzem. W każdym z trzech filmów Wajdy z Ziemią obiecaną na czele, owi
60
amus
bohaterowie transgresyjni znajdują się w ekstazie komunikacji. Niejednoznaczna
tożsamość seksualna Moryca i Agnieszki tylko pomagają w tej komunikacji, która
odbywa się zarówno na płaszczyźnie świata przedstawionego, jak i na linii spektakl – widz, o czym świadczy brawurowy gest Pszoniaka puszczającego oko w kierunku kamery. Queerowość i komunikacja idą więc w parze, co więcej – jedna
sprzyja drugiej, bo wiąże się z poszukiwaniem nowych możliwości interakcji międzyludzkich i nowych strategii życia. Wiąże się też z kulturową i społeczną zmianą, bo to, co dziś jest queer, jutro będzie zjawiskiem już oswojonym. Łączy je fakt
ignorowania obowiązujących stylów zachowań oraz status Hermesa: czyli pełnienie funkcji łącznika pomiędzy dwoma różnymi światami i wznoszenie się ponad
obowiązujące normy po to, by przekroczyć granice i stworzyć nową jakość, a tym
samym poczuć się wolnym jak ptak. •
str. 57-61
Leszek Knaflewski,
obiekt wykorzystany
w filmie: DOBRY ARTYSTA
TO MARTWY ARTYSTA, 2003
61
w,
mi
Zhniki
eo
imacji.
zwala
racowania.
zególnie
pracy
drugiej
zjawisk,
scenografów.
szczególnie
animacji.
udoskonalać
tylko
się
Wykraczałoby
strony
interesujące
które
zajmuję.
wtedy,
Wykraczałoby
interesujące
pomijam
Dlatego
nie
Film
gdy
te
wniosły
to
ielementy
praca
animowany
też
tu
poza
wiele
iinnowacji
skupiam
w
to
nimi
nad
meritum
poniższej
jaki
poza
izjawisk,
filmem
zbliżać
w
może
to
meritum
poniższej
swą
w
współgranie
opracowania.
sferze
pracy
dać
końcowy
obywa
które
uwagę
ożywianie
opracowania.
pracy
techniki
się
nie
się
na
zajmuję.
efekt
wniosły
ruchu,
bez
autorskim
się
Również
wytworów
rzeszy
ku
zajmuję.
obrazu,
innowacji
Film
ideałowi.
Również
animatorów,
rozmiar
filmie
animowany
Wykraczałoby
Film
muzyki
wyobraźni.
rozmiar
wszczegółową
Tego
animowanym,
animowany
sferze
pracy
i typu
treści.
rysowników,
to
pracy
techniki
nie
Następnie
to
współgranie
poszukiwania
Tylko
pozwala
poza
nie
to
który
animacji.
współgranie
pozwala
ciągłe
meritum
animacja
scenografów.
na
opiera
ruchu,
eksperymentowanie
tak
są
na
Wykraczałoby
opracowania.
możliwe
się
wkroczyła
tak
ruchu,
obrazu,
na
szczegółową
Dlatego
nacechowanej
obrazu,
tylko
muzyki
w
to
też
etap
Również
anal
wtedy,
poza
skupiam
pozwala
anal
iwypratreści.
merigdy
roineożliwe
żać
za
wanej
alizme
eresujące
ruchu,
też
meritum
końcowy
skupiam
indywidualizmem
końcowy
obrazu,
i iRówni
nimi
opracowania.
efekt
swą
muzyki
efekt
wcudowności,
ku
poniższej
uwagę
ideałowi.
ku
inimi
treści.
ideałowi.
twórcy
Również
na
pracy
autorskim
Tylko
Tego
samodzielnej
Tego
się
rozmiar
ciągłe
typu
zajmuję.
typu
filmie
poszukiwania
eksperymentowanie
pracy
poszukiwania
animowanym,
Film
pracy.
nie
animowany
pozwala
Zanimacji.
są
drugiej
możliwe
są
możliwe
który
na
pozwala
strony
to
tak
współgranie
tylko
opiera
tylko
pomijam
udoskonalać
wtedy,
się
wtedy,
na
ruchu,
gdy
tu
nacechowanej
anal
gdy
wiele
praca
te
obrazu,
pozwala
praca
elementy
zjawisk,
nad
nad
muzyki
się
udoskonalać
indywidualizmem
iszczegółową
filmem
zbliżać
bez
które
irzeszy
treści.
końcowy
obywa
nie
te
wniosły
animatorów,
Tylko
elementy
sięmuzyki
efekt
twórcy
bez
ciągłe
inno
rzkui
elementy
zbliżać
końcowy
efekt
ku
ideałowi.
Tego
typu
poszukiwania
są
możliwe
tylko
wtedy,
gdy
praca
nad
filmem
obywa
zwala
ąko
uwagę
udoskonalać
na
autorskim
te
elementy
filmie
animowanym,
ikońcowy
zbliżać
końcowy
który
efekt
opiera
ku
się
ideałowi.
na
nacechowanej
Tego
indywidualizmem
poszukiwania
są
możliwe
twórcy
tylko
samodzielnej
wtedy,
aca
wywania
widualizmem
oskonalać
ciągłe
nad
filmem
konkretnych
eksperymentowanie
te
elementy
twórcy
obywa
samodzielnej
technik
się
iDlatego
zbliżać
bez
w
pozwala
rzeszy
medium
pracy.
animatorów,
udoskonalać
typowo
Zelementy
drugiej
ku
filmowym
ideałowi.
rysowników,
te
strony
elementy
pomijam
Tego
-końcowy
taśmie
scenografów.
i nad
typu
zbliżać
tu
celuloidowej.
poszukiwania
wiele
końcowy
Dlatego
zjawisk,
efekt
Wtedy
są
też
które
ku
możliwe
skupiam
też
nie
upatrywano
wniosły
tylko
swą
Tego
wtedy,
uwagę
innowacji
typu
w niej
gdy
poszukiwania
na
nadziei
autorskim
praca
w
sferze
nad
na
miar
eałowi.
sowników,
m
modzielnej
zy
sperymentowanie
downości,
iżać
ści.
bez
opracowania.
animatorówm
pracy
Tylko
końcowy
rzeszy
Tego
nie
ciągłe
scenografów.
jaki
pracy.
animatorów,
typu
pozwala
efekt
może
Również
eksperymentowanie
twórcy
poszukiwania
ZZpozwala
druretnych
ku
drugiej
dać
na
ideałowi.
samodzielnej
rysowników,
tak
ożywianie
rozmiar
udoskonalać
strony
szczegółową
technik
są
też
Tego
pracy
możliwe
pom
wytworów
skupiam
scenografów.
typu
pozwala
pracy.
w
nie
tu
teefekt
anal
medium
poszukiwania
tylko
pozwala
wiele
swą
Z drugiej
udoskonalać
wyobraźni.
wtedy,
uwagę
zjawisk,
typowo
Dlatego
na
i zbliżać
strony
tak
gdy
na
są
które
szczegółową
Następnie
filmowym
autorskim
praca
możliwe
też
te
pomijam
elementy
skupiam
nie
wniosły
tylko
animacja
-filmie
filmem
efekt
tu
taśmie
anal
swą
itypu
wiele
wtedy,
zbliżać
animowanym,
ku
innowacji
uwagę
obywa
celuloidowej.
ideałowi.
wkroczyła
zjawisk,
gdy
końcowy
na
się
praca
w
autorskim
które
bez
Tego
sferze
wideałowi.
który
efekt
nad
rzeszy
etap
animacji.
nie
typu
techniki
filmem
opiera
ku
wniosły
wypracowywania
filmie
animatorów,
poszukiwania
ideałowi.
Wykraczałoby
się
obywa
animowanym,
animacji.
innowacji
na
nacechowanej
Tego
cudowności,
rysowników,
są
Wykracza
typu
możliwe
konkrettopracy.
który
poza
podrugiej
mie
mem
ukiwania
ch
yko
unek
praca
technik
animowanym,
obywa
kinematografii
strony
nad
są
w
możliwe
się
filmem
medium
pomijam
bez
który
rzeszy
tylko
obywa
od
typowo
tu
opiera
służebnej
wtedy,
wiele
animatorów,
sięrozmiar
filmowym
się
bez
zjawisk,
gdy
na
roli
rzeszy
praca
nacechowanej
wobec
rysowników,
które
- bez
taśmie
animatorów,
nad
literatury
nie
filmem
celuloidowej.
wniosły
indywidualizmem
scenografów.
obywa
irysowników,
teatru.
innowacji
się
Wtedy
Przed
bez
Dlatego
wscenografów.
rzeszy
filmem,
twórcy
sferze
też
upatrywano
też
animatorów,
techniki
samodzielnej
skupiam
Dlatego
obywał
animacji.
w
swą
rysowników,
niej
też
pracy.
uwagę
się
nadziei
skupiam
Wykraczałoby
bez
Zna
na
drugiej
całej
na
scenografów.
autorskim
swą
ratunek
machiny
strony
uwagę
toszczegółową
poza
kinematofilmie
pomijam
wytwórDlatego
merianimożliwe
tylko
wtedy,
gdy
praca
nad
filmem
obywa
się
bez
rzeszy
animatorów,
rysowników,
scenografów.
Dlatego
też
skuchniki
animacji.
Wykraczałoby
to
poza
meritum
opracowania.
Również
rozmiar
pracy
nie
tak
szczegółową
anal
dywidualizm
eritum
enografów.
iera
roczyła
i może
wtedy,
się
opracowania.
dać
na
w
gdy
nacechowanej
Dlatego
etap
ożywianie
animacji.
praca
wypracowywania
też
nad
Również
wytworów
Wykraczałoby
skupiam
filmem
indywidualizmem
obywa
swą
wyobraźni.
konkretnych
to
uwagę
pracy
się
poza
na
twórcy
nie
Następnie
meritum
rzeszy
autorskim
pozwala
technik
samodzielnej
animatorów,
opracowania.
animacja
na
w
filmie
tak
medium
szczegółową
animowanym,
wkroczyła
pracy.
rysowników,
Również
typowo
Z drugiej
w
anal
rozmiar
etap
scenografów.
filmowym
który
pozwala
strony
wypracowywania
opiera
pracy
pomijam
udoskonalać
-pozwala
nie
się
taśmie
Dlatego
na
pozwala
tu
nacechowanej
celuloidowej.
też
wiele
konkretnych
te
skupiam
na
elementy
zjawisk,
tak
swą
indywidutechnik
animacji.
które
i uwagę
zbliżać
nie
w
żm
skupiam
swą
cudowności,
uwagę
na
jaki
może
dać
filmie
ożywianie
animowanym,
wytworów
wyobraźni.
opiera
się
Następnie
naanal
nacechowanej
animacja
indywidualizmem
wkroczyła
welementy
etap
twórcy
samowiele
zjawisk,
które
nie
wniosły
innowacji
w
sferze
techniki
animacji.
Wykraczałoby
to
poza
meritum
opracowania.
Również
niosły
am
ej
afii
edium
owanym,
ykraczałoby
zmem
ńcowy
downości,
al
autorskim
filmu
pozwala
opracowania.
od
swą
innowacji
służebnej
typowo
twórcy
efekt
uwagę
aktorskiego,
który
jaki
udoskonalać
filmie
tokusamodzielnej
filmowym
poza
może
na
opiera
w
ideałowi.
roli
Również
animowanym,
sferze
autorskim
meritum
wobec
postawiono
dać
siętechniki
te
ożywianie
-autorskim
na
Tego
rozmiar
taśmie
elementy
literatury
pracy.
nacechowanej
filmie
opracowania.
typu
który
animacji.
zadanie
celuloidowej.
pracy
Zanimowanym,
wytworów
poszukiwania
idrugiej
zbliżać
teatru.
opiera
nie
oczyszczenia
Wykraczałoby
Również
indywidualizmem
strony
końcowy
się
Przed
pozwala
wyobraźni.
Wtedy
naktóry
są
nacechowanej
filmem,
pomijam
rozmiar
możliwe
efekt
na
też
gatunku
opiera
toktóry
tak
upatrywano
poza
Następnie
który
ku
pracy
tu
szczegółową
twórcy
ideałowi.
tylko
się
meritum
iwiele
obywał
wyniesienia
nie
indywidualizmem
nawtedy,
nacechowanej
animacja
samodzielnej
pozwala
zjawisk,
wTego
opracowania.
się
niej
gdy
bez
typu
nadziei
go
na
które
wkroczyła
praca
całej
pozwala
do
tak
poszukiwania
pracy.
rangi
nie
twórcy
indywidualizmem
szczegółową
na
machiny
nad
Również
ratunek
wniosły
udoskonalać
sztuki.
w
Zfilmem
drugiej
samodzielnej
etap
wytwórczej
rozmiar
kinematografii
są
innowacji
Ostatni
wypracowywania
anal
obywa
możliwe
strony
te
pozwala
twórcy
pracy
etap,
się
pracy.
filmu
pomijam
w
tylko
bez
sferze
nie
samodzielnej
jaki
od
udoskonalać
aktorskiego,
Zwypozwala
wtedy,
rzeszy
drugiej
służebnej
animacja
konkrettu
itechniki
zbliżać
wiele
anigdy
na
statorów,
acowywania
ny
ch
elnej
pomijam
technik
pracy.
rysowników,
tu
Zku
konkretnych
medium
drugiej
wiele
pozwala
zjawisk,
scenografów.
strony
typowo
na
technik
tak
pomijam
które
filmowym
szczegółową
w
Dlatego
medium
tu
wniosły
wiele
taśmie
też
anal
innowacji
typowo
zjawisk,
skupiam
pozwala
celuloidowej.
które
filmowym
swą
w
udoskonalać
sferze
uwagę
nie
Wtedy
wniosły
techniki
-wtedy,
na
taśmie
autorskim
też
innowacji
eldialog
animacji.
upatrywano
idei
cudowności,
w
Wykraczałoby
sferze
dialog
w
Wtedy
niej
techniki
idei
nadziei
jaki
dialog
to
też
może
poza
animacji.
upatrywano
na
idei
dać
meritum
ratunek
dialog
ożywianie
Wykraczałoby
kinematoidei
opracowwrozmiar
dTego
wytacy.
aca
zeszła,
ńcowy
imacji.
elementy
stawiono
iwisk,
wobec
nad
Z pracy
drugiej
które
by
efekt
Wykraczałoby
filmem
literatury
dojść
zadanie
iw
zbliżać
nie
strony
wniosły
ideałowi.
do
obywa
końcowy
dzisiejszej
oczyszczenia
i pomijam
teatru.
to
się
innowacji
poza
Tego
bez
efekt
Przed
formy,
meritum
tu
typu
rzeszy
gatunku
wiele
ku
wnie
filmem,
poszukiwania
sferze
to
ideałowi.
animatorów,
zjawisk,
wdrażanie
opracowania.
i- wyniesienia
techniki
który
Tego
które
nowych
są
obywał
rysowników,
animacji.
typu
możliwe
nie
Również
go
wniosły
poszukiwania
się
materiałów
do
Wykraczałoby
tylko
bez
rangi
rozmiar
scenografów.
innowacji
całej
sztuki.
ite
są
przekraczanie
machiny
możliwe
gdy
Ostatni
to
wceluloidowej.
poza
Dlatego
praca
wytwórczej
tylko
etap,
meritum
techniki
nad
ram
też
wtedy,
filmem
jaki
skupiam
gatunkowych.
opracowania.
animacji.
animacja
filmu
gdy
obywa
swą
aktorskiego,
praca
Wykraczałoby
przeszła,
się
uwagę
Ram
nad
Również
bez
wyznaczonych
filmem
rzeszy
napostawiono
by
autorskim
dojść
to
animaobywa
poza
do
kzmiar
szczegółową
anal
pozwala
udoskonalać
te
elementy
i zbliżać
końcowy
efekt
kusferze
ideałowi.
Tego
typu
poszukiwania
są
możliwe
ej
pu
afii
rów,
nadziei
poszukiwania
od
rysowników,
służebnej
na
roli
sąwdrażanie
scenografów.
możliwe
wobec
kinematografii
literatury
Dlatego
wtedy,
iod
teatru.
służebnej
gdy
teżbez
Przed
praca
skupiam
filmem,
nad
wobec
swą
filmem
który
uwagę
literatury
obywa
obywał
na
się
autorskim
i jaki
się
teatru.
bez
bez
rzeszy
całej
Przed
filmie
Ogólnopolski
machiny
filmem,
animowanym,
wytwórczej
który
obywał
idei
filmu
dialog
się
opiera
aktorskiego,
bezmeritum
idei
sięskudiana
danie
zez
siejszej
dwa
oczyszczenia
formy,
główne
to
rodzaje
rodzaje
gatunku
teeż
teeż
i tylko
wyniesienia
nowych
rozmiar
rozmiar
pracy
materiałów
pracy
go
nie
do
nie
rangi
pozwala
pozwala
iroli
przekraczanie
sztuki.
na
naOstatni
tak
tak
szczegółową
szczegółową
ram
etap,
gatunkowych.
audoskonalać
animacja
anal
animacji.
Ram
przeszła,
wyznaczonych
teWykraczałoby
elementy
by dialog
dojść
iktóry
do
zbliżać
przez
to
dzisiejszej
poza
dwa
ego
też
główne
formy,
ko
wtedy,
gdyratunek
praca
nad
filmem
obywa
się
rzeszy
animatorów,
rysowników,
scenografów.
Dlatego
też
Formacja
Arsenał
cechowanej
stawiono
ejidei
machiny
zadanie
wytwórczej
indywidualizmem
oczyszczenia
filmu
aktorskiego,
twórcy
gatunku
samodzielnej
i postawiono
wyniesienia
pracy.
zadanie
go
do
Z drugiej
rangi
oczyszczenia
sztuki.
strony
Ostatni
gatunku
pomijam
etap,
i tu
wyniesienia
jaki
wiele
animacja
zjawisk,
go
przeszła,
które
rangi
sztuki.
by
wniosły
dojść
indo
am
gdzaje
racowania.
wdrażanie
o
dialog
swą
te
dialog
cudowności,
uwagę
idei.
nowych
Również
idei
Formacja
na
dialog
autorskim
materiałów
rozmiar
jaki
idei
Arsenał
może
talnik
pracy
filmie
dać
jako
i przekraczanie
artystyczny
ożywianie
nie
animowanym,
dialog
pozwala
idei.
ogólnopolski
wytworów
ram
Formacja
na tak
który
gatunkowych.
szczegółową
wyobraźni.
opiera
Arsenał
kwartalnik
się
jjjjjjkj
Ram
na
anal
Następnie
anej
nacechowanej
pracy.
wyznaczonych
pozwala
pracy.
Zanimacja
drFormac
Zudoskonalać
drugiej
indywidualizmem
przez
wkroczyła
Arsenał
strony
dwa
te pomijam
elementy
jako
główne
w do
etap
dialog
twórcy
wypracowywania
rodzaje
tu
i nie
zbliżać
idei.
wiele
samodzielFormacja
tesię
zjawisk,
ego bez
też
wacji
siejszej
wwniosły
formy,
sferze
techniki
toidei.
wdrażanie
animacji.
nowych
Wykraczałoby
materiałów
toi- przekraczanie
poza
meritum
ram
opracowania.
gatunkowych.
Również
Ram
wyznaczonych
pracy
nie
przez
pozwala
dwa
główne
na tak
tatni
etap,
jaki animacja
przeszła,
by
dojść
doDlatego
dzisiejszej
toswą
wdrażanie
nowych
materiałów
i Również
przekraczanie
ram
eszy
óre
senał
nkretnych
nie
animatorów,
jako
dialog
technik
innowacji
rysowników,
w medium
Formacja
w sferze
scenografów.
typowo
Arsenał
techniki
filmowym
jako
animacji.
dialog
taśmie
Wykraczałoby
idei.
też formy,
skupiam
Formacja
celuloidowej.
to
Arsenał
poza
uwagę
Wtedy
meritum
jako
na dialog
autorskim
teżopracowania.
upatrywano
ideirozmiar
filmie
Formacja
animowanym,
w
niej
Arsenał
nadziei
rozmiar
jako
który
na
diDrajwer,
pracy
ratunek
opiera
nie
zegółową
anal
cudowności,
dać
ożywianie
wytworów
Następnie
animacja
wkroczyła
w etap
wypradzaje
tunkowych.
te hit
animacji.
wyznaczonych
Wykraczałoby
przez
tomoże
poza
dwa
meritum
główne
opracowania.
rodzaje
tePamięć
filmie
Również
animowanym,
rozmiar
pracy
który
opiera
pozwala
sięmachiny
na
nanacechowanej
tak szczegółową
anal
nematografii
alog
na nacechowanej
idei
dialog
od
diei
służebnej
indywidualizmem
dialog
idei
rolijaki
dialog
wobec
diei
twórcy
literatury
dialog
samodzielnej
iidei
teatru.
dialog
Przed
idei
filmem,
dialog
Z wyobraźni.
drugiej
diei
który
dialog
strony
obywał
idei
pomijam
sięnie
bez
tu
całej
wiele
zjawisk,
wytwórczej
które
nie wniosły
filmu
cykling,
-Ram
wyrazy
angielskie
we
współczesnym
jęalbo
opracy.
mitycznej
przeszłości.
Pamięć
mitycznej
przeszłości.
dywidualizmem
wywania
zwalamitycznej
udoskonalać
twórcy
te technik
elementy
samodzielnej
woczyszczenia
medium
i zbliżać
pracy.
końcowy
typowo
Zprzeszłości.
drugiej
filmowym
efekt
strony
ku
ideałowi.
-pomijam
taśmie
celuloidowej.
Tego
turangi
wiele
typu
zjawisk,
poszukiwania
Wtedy
które
teżetap,
upatrywano
nie
są możliwe
wniosły
innowacji
w
tylko
niejprzeszła,
wtedy,
nadziei
na
nowacji
torskiego,
wkonkretnych
sferze
postawiono
techniki
zadanie
animacji.
Wykraczałoby
gatunku
to
poza
i wyniesienia
meritum
go
opracowania.
do
sztuki.
Również
Ostatni
rozmiar
jaki
pracy
animacja
nie
pozwala
na gdy
tak
by
mięć
przeszłości.
Pamięć
mitycznej
Pamięć
mitycznej
przeszłości.
Pamięć
mitycznej
przeszłości.
Pamięć
aca
sferze
unek
nad
kinematografii
techniki
filmem
animacji.
obywa
od
służebnej
Wykraczałoby
bez
rzeszy
roli
animatorów,
wobec
topoza
poza
literatury
meritum
rysowników,
i teatru.
opracowania.
Przed
scenografów.
filmem,
Również
Dlatego
rozmiar
obywał
teżprac
skupiam
pracy
się
beznie
całej
swą
pozwala
uwagę
machiny
na
nawytwórczej
tak
autorskim
jść
zegółową
do
dzisiejszej
anal animacji.
formy,
to
Wykraczałoby
wdrażanie
nowych
to
materiałów
meritum
opracowania.
i przekraczanie
Również
ramktóry
gatunkowych.
rozmiar
ego
Ram
też
wyznaczonych
skupiam
swą
przez
uwagędwa
na
tycznej
przeszłościa.
o się
kupujących
i kupowanych.
Dyskretny
anty(urok)
agory
ektualistów.
Koniec
„Lucyferowy
pośpiech”,
mu
downości,
aktorskiego,
jaki
może
postawiono
dać ożywianie
zadanie
wytworów
oczyszczenia
gatunku
Następnie
i wyniesienia
animacja
go do
wkroczyła
rangi sztuki.
wpracy
etap
Ostatni
wypracowywania
etap,pośpiech”,
animacja
konkretzegółową
anal
animacji.
Wykraczałoby
tosię
poza
meritum
opracowania.
Również
rozmiar
nie
pozwala
na
tak
ówne
yli
torskim
o jednej
rodzaje
filmie
z cech
teanimowanym,
nowożytności.
który
„Lucyferowy
opiera
nawyobraźni.
pośpiech”,
nacechowanej
czyli
o jednej
indywidualizmem
z cech
nowożytności.
twórcy
samodzielnej
„Lucyferowy
pracy.
Zjaki
drugiej
stroczyli
ch
zegółową
pomijam
technik
tu
anal
w wiele
medium
pozwala
zjawisk,
typowo
udoskonalać
które
filmowym
nieto
wniosły
te
elementy
- taśmie
innowacji
celuloidowej.
iczyli
zbliżać
wo jednej
sferze
końcowy
Wtedy
techniki
efekt
też
animacji.
upatrywano
ku ideałowi.
Wykraczałoby
wTego
niej nadziei
typu
to poszukiwania
poza
naRam
meritum
ratunek
kinematosą
opracowzeszła,
by dojść
do
dzisiejszej
formy,
wdrażanie
nowych
materiałów
i przekraczanie
ram
gatunkowych.
wyznaczonych
ednej
z cech
nowożytności
„Lucyferowy
pośpiech”,
z cech
nowożytności
„Lucyferowy
pośpiech”,
czyli
o jednej
zez
dwa
główne
rodzaje
te animacji.
to
pozaz cech
meritum
Również
pracy
nie
pozwala
na tak
afii
ia.
od
służebnej
rozmiar
roli„Lucyferowy
wobec
cudowności,
literatury
jakiWykraczałoby
i teatru.
może czyli
dać
Przed
ożywianie
filmem,
wktóry
egonowożytności
obywał
teżopracowania.
skupiam
się bez
swą
całej
uwagę
machiny
narozmiar
autorskim
wytwórczej
filmie
filmu
animowanym,
aktorskiego,
echRównież
nowożytności
pośpiech”,
o jednej
„Lucyferowy
pośpiech”,
czyli
o jednej
z cech
zegółową
anal
pozwala
udoskonalać
te elementy
i twórcy
zbliżać
końcowy
efekt
ku ideałowi.
typupo(d)stęp.intelektualistów.
poszukiwania
są dojść
możliwe
óry
stawiono
opiera zadanie
się
na
nacechowanej
oczyszczenia
gatunku
indywidualizmem
i albo
wyniesienia
go do
samodzielnej
rangi albo
sztuki.
pracy.
Ostatni
Z drugiej
etap,Tego
jaki
strony
animacja
pomijam
przeszła,
tu wiele
by
zjawisk,
do
wożytności
gli...
albo
po(d)stęp.Pośpiech
po(d)stęp.Pośpiech
po(d)stęp.Pośpiech
albo
ko
wtedy,
gdy praca
nad filmem
obywatechniki
się
bez rzeszy
animatorów,
rysowników,
scenografów.
Dlategoogólnopolski
też skupiam
swą
uwagę
óre
nie
innowacji
w sferze
animacji.
Wykraczałoby
to poza
meritum
opracowania.
Również
rozmiar
niec
erywniosły
intelektualistówogólnopolski
kwartalnik
artystyczny
ogólnopolski
kwartalnik
artystyczny
kwartalnik
autorskim
cudowności,
może
dać
ożywianie
wytworów
wyobraźni.
Następnie
animacja
ego zteż
skupiam
swą uwagę
na
downości,
ystyczny
ogólKoniec
jaki
może dać
eO jaki
dwóch
ożywianie
spojrzeniach
wytworów
nawyobraźni.
przyrodę,
Następnie
czyli
u źródeł
animacja
nowej wkroczyła
relacji
człowieka
w etap
wypracowywania
naturą.
O dwóch
konkretspojrzeach
ch
torskim
technik
na przyrodę,
filmie
w medium
animowanym,
czyli u źródeł
typowo
który
nowej
filmowym
opiera
relacjisię
człowieka
- taśmie
na nacechowanej
celuloidowej.
z naturą.Oindywidualizmem
dwóch
animacji.
spojrzeniach
Wykraczałoby
twórcy
na przyrodę,
samodzielnej
to poza
czyli
meritum
upracy.
źródełZopracowania.
nowej
drugiejrelacji
strownież
owieka
rozmiar
z tu
naturą.O
pracy
dwóch
nie pozwala
spojrzeniach
taknaszczegółową
przyrodę,
u pozwala
źródeł
nowej
udoskonalać
człowieka
teskupiam
elementy
zswą
naturą.O
i uwagę
zbliżaćdwóch
końcowy
spojrzeniach
efekt
ku
pomijam
wiele
zjawisk,
które
niena
wniosły
innowacji czyli
wanal
sferze
techniki
ani erelacji
ego też
na
autorskim
filmie
eałowi.
przyrodę,
Tegoczyli
typu
uposzukiwania
źródeł
możliwe
człowieka
tylko indywidualizmem
wtedy,
z naturą.O
gdy praca
dwóch
nad
spojrzeniach
filmem
obywa
nasię
przyrodę,
bez
rzeszy
animatorów,
u źródeł
rysowników,
relacji
imowanym,
który
opiera nowej
się nasąrelacji
nacechowanej
twórcy
samodzielnej
pracy.
Z czyli
drugiej
stronynowej
pomijam
tu
owieka
z naturą.O
dwóch
spojrzeniach
przyrodę,
czyli animacji.
u źródeł nowej
relacji człowieka
z naturą.O
dwóch spojrzeniach
ele
zjawisk,
które nie
wniosły
innowacji na
w sferze
techniki
Wykraczałoby
to poza meritum
opracowania.
Również
przyrodę,
czyli u źródeł
nowej
człowieka
z naturą.O
dwóchNastępnie
spojrzeniach
na przyrodę,
czyli
u źródeł
nowej relacji
zmiar
cudowności,
jaki może
daćrelacji
ożywianie
wytworów
wyobraźni.
animacja
wkroczyła
w etap
wypracowywania
(MITO)PRZESTRZENIE
Bruno Schulza1
Maciej J.
Dudziak
Psychologia – to przeciętność, to wiara w uniformizm, w szare prawo mrówki.
Gdy wiek XIX strawił ostatniego wielkiego człowieka, nastała epoka psychologii,
jak dzień słoneczny i nudny bez końca. Ludzkość odetchnęła z ulgą. Poprzysięgła
sobie nie rodzić więcej wielkich ludzi. Zaprzeczyła ich istnieniu. Nastała restauracja
małości2.
Dr nauk hum., antropolog kultury,
specjalizuje się w problematyce
antropologii codzienności
i pogranicza polsko-niemieckiego.
1
Wprowadzenie
Jedną z ról humanistyki ponowoczesnej, jaką sama sobie przydzieliła i jaka jej
przypadła w wyniku zrządzeń opatrzności jest, by przywołać Zygmunta Baumana,
ugłaśnianie milczących prawd, które w tym szkicu zmierzają w kierunku zarysowania postaci Brunona Schulza z perspektywy humanisty przede wszystkim wyrażającego się w tekście, w formowaniu świata mysiej norki.
Związki Schulza z jego realspace a mithspace są oczywiste: nie byłoby tak bogatego bukietu smaków i barw Schulzowskiej twórczości, gdyby nie drohobycka
agora wraz z pokątnymi zaułkami i placami, która niemal w każdym wypadku stanowi u Schulza punkt wyjścia i powrotu. To miejsce w pełni zdeterminowało jego
pisarstwo. To z miejscem przede wszystkim był związany i rozstać się nie chciał,
mimo wyraźnie nadchodzącego końca.
***
Rok 2012 stanowi w Schulzowskiej biografii post mortem podwójną datę rocznicową: 120 rocznicę urodzin (1892) i 70 rocznicę śmierci (1942), dając tym samym
impuls do skrojenia tego skromnego szkicu. Warto wspomnieć, że od 2002 roku
1
2
62
amus
Pierwsze zręby tego tekstu zostały opublikowane w roku 1998 w Warszawie w „Kontekstach”.
Obecna, rozszerzona i uzupełniona wersja jest podjęciem nowych wątków badawczych, włączających
postaci Victora Klemperera i Waltera Benjamina w swoisty panteon myślicieli XX w. mających związki
z Landsbergiem a/Warthe.
B. Schulz, Powstają legendy, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 22, Warszawa 1935.
w samym Drohobyczu organizowane są Festiwale Schulzowskie, które z każdą kolejną edycją nabierają i tempa i rozmachu. Konferencja naukowa mająca miejsce
w ramach Festiwalu, we wrześniu 2012 r., ściągnęła schulzologów z całego świata,
którzy odpowiadali na pytanie poznawcze zadane przez organizatorów festiwalu:
czy twórczość Schulza można uznać również jako twórczość filozofa i teoretyka
literatury? Efekty dociekań i sporów znajdą się w pracy zbiorowej, która ukaże się
w 2013 r. nakładem Instytutu Książki w Warszawie.
Dwa miasta
Bruno Schulz dość niechętnie nawiązywał „wprost” swoją twórczość pisarską
i malarską z powszechnie jawną rzeczywistością, unikał tego, pisząc jakby „obok”.
„Nie sposób” – pisał Schulz w Expose do Sklepów Cynamonowych – „dosięgnąć
najgłębszego dna biografii, ostatecznego kształtu losu poprzez opisywanie zewnętrznego życiorysu ani przez analizę psychologiczną, choćby nawet docierała
jak najgłębiej”3. Nie takie zresztą, rzec by można „reporterskie” wytyczne stawiał
sobie autor Xsięgi Bałwochwalczej. W jego mniemaniu:
Zracjonalizowane widzenia rzeczy tkwiącej w dziele sztuki równa się zdemaskowaniu aktorów, jest końcem zabawy, jest zubożeniem problematyki dzieła. Nie
dlatego, żeby sztuka była logogryfem z ukrytym kluczem, a filozofia tym samym
logoryfem – rozwiązaniem. Różnica jest głębsza. W dziele sztuki nie zaistniała jeszcze przecięta pępowina łącząca je z całością naszej problematyki, krąży tam jeszcze
krew tajemnicy, końce naczyń uchodzą w noc i wracają stamtąd pełne ciemnego
fluidu4.
Dlatego też, tym bardziej zaskakujący jest tekst zamieszczony w tomie Sklepów
cynamonowych opatrzony znamiennym tytułem Ulica Krokodyli, w którym Schulz
daje opis rzeczywistości niemalże etnograficznej, oczywiście przy zastosowaniu
sobie właściwej poetyki i ekspresji przedstawiania rzeczywistości. Sztuki, sztuczki
i wytrychy literackie zastosowane przez Schulza w tym tekście, nie ujmują mu nic
z jego dogłębnych i rozgałęzionych walorów opisujących.
Jest bowiem Ulica Krokodyli, przedstawieniem nowej dzielnicy Drohobycza,
która rozpleniła się niczym narośl u boku miasta właściwego, miasta – by ująć
z Schulzowska – godnego. Mamy tu kolejne obrazy, które Schulz serwuje z pozycji
Benjaminowskiego5 flanĕura przechadzającego się po miejskich placach i chodnikach, który – dość paradoksalnie dla Schulza – nie wzdragając się od opisu, nie
poprzestaje również na przedstawieniu zwykłych „faktów”, lecz według credo
własnego pisania, sięga głębiej, do niższych pokładów rzeczywistości. Tak bowiem
wprowadza nas autor Wiosny w ów: „Dystrykt przemysłowo-handlowy z podkreślonym charakterem trzeźwej użytkowości. Duch czasu, mechanizm ekonomiki,
nie oszczędził i naszego miasta i zapuścił korzenie na skrawku jego peryferii, gdzie
rozwinął się w pasożytniczą dzielnicę”6. Schulz oddala i przeciwstawia stare miasto, nowej dzielnicy, której prawa miejskiego odmawia. To, co staje się dla niego istotne, to podjęcie wysiłku przedstawienia ugruntowującej się w antynomii
starego i nowego Drohobycza, starego ładu oraz dawnych stosunków panujących
w mieście. Bowiem:
str. 63-67
Leszek Knaflewski,
ZŁAP F,
2008, DVD
Kiedy w starym mieście panował wciąż jeszcze nocny, pokątny handel, pełen solennej ceremonialności, w tej nowej dzielnicy rozwinęły się od razu nowoczesne,
3
4
5
6
B. Schulz, Expose o książce Brunona Schulza „Sklepy Cynamonowe”, [w:] Bruno Schulz, Księga listów,
(red.) J. Ficowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975, s. 177.
B. Schulz, List do St. Witkiewicza, Tamże, s. 64-65.
Niezwykle ciekawe wydają się studia nad biografią Waltera Benjamina i jego bliskim pokrewieństwie
z landsberską rodziną adwokacką, które czekają swojego ostatecznego i jednoznacznego odkrywcy.
B. Schulz, Ulica Krokodyli, [w:] Sklepy cynamonowe, Warszawa 1997, s. 77.
63
trzeźwe formy komercjalizmu. Pseudoamerykanizm zaszczepiony na starym gruncie miasta wystrzelił tu bujną, lecz pustą i bezbarwną wegetacją tandetnej i lichej
pretensjonalności7.
Schulz dochodzi tu do przedstawienia relacji między mieszkańcami starej
i nowej części miasta. Zderzając te dwa pozornie przeciwstawne światy ujawnia
Schulz społeczno-kulturową (jak chciałby to posłyszeć antropolog) specyfikę nowej, przemysłowej dzielnicy Drohobycza, zasadzającej się na bogactwie nafty.
„Rdzenni mieszkańcy miasta trzymali się z dala od tej okolicy, zamieszkiwanej przez
szumowiny, przez gmin, przez kreatury bez charakteru, bez gęstości, przez lichotę moralną, tę tandetną odmianę człowieka, która rodzi się w takich efemerycznych środowiskach...”8 . I dalej powiada Schulz tak, mówiąc, iż zdarza się to czasem
w dniach upadku, zabłąkać któremuś z mieszkańców starego miasta, do owego:
„eldorada takich dezerterów moralnych, takich zbiegów spod sztandaru godności
własnej. Wszystko zdawało się tam podejrzane i dwuznaczne, wszystko zapraszało sekretnym mrugnięciem,
cynicznie
artykułowanym
gestem”. Bowiem: „Najlepsi
nie byli czasem wolni od pokusy dobrowolnej degradacji, zniwelowania granic i hierarchii, pławienia się w tym
płytkim błocie wspólnoty,
łatwej intymności, brudnego
zamieszkania”9.
Zatem – pod wpływem
„osadzenia” się nowej, przemysłowej dzielnicy – zaczyna Drohobycz podlegać
zmianom w poszczególnych
sferach egzystencji: zmianie ulega system społeczny,
gdyż pojawia się nieznana
do tej pory w mieście, nowa
kategoria lichości i moralnej
tandety, pojawiają się trzeźwe formy komercjalizmu,
zabijające ceremonialny i pokątny handel panujący w starym mieście, miasto podlega nagłej industrializacji, powiększeniu, przyciągając
okolicznych chłopów do pracy w powoływanych do życia rafineriach.
Fakt ten, intelektualnie pobudzający Schulza, znajduje swoje odbicie również
w innym źródle. W badaniach etnograficznych, które prowadziłem wśród poddrohobyckiej wspólnoty zamieszkującej do 1945 r. wieś Rychcice, bezpośrednio
sąsiadującą z Drohobyczem, powtarza się szereg informacji potwierdzających
spostrzeżenia Schulza zawarte w Sklepach cynamonowych. W okresie międzywojennym, na wskutek uprzemysłowienia się subregionu drohobyckiego, część rychciczan zatrudniła się w pobliskim Drohobyczu w charakterze robotników.
Jak pootwierali rafinerie w Drohobyczu: Polmin i Dross, to chłopy zaczęły tam pracować, bo nie było tak ciężko jak na gospodarstwie. Stała praca i tylko osiem, dziesięć godzin. Wszystko w Drohobyczu było: sukienki, ubrania dla chłopów, wszystko.
7
8
9
64
amus
Tamże.
Tamże, s. 78.
Tamże.
Nie trzeba było samemu tego lnu tyle robić, można było kupić, jak się miało pieniądze. A do Drohobycza to tylko kawałek, przez pole10.
Ulica Krokodyli – Ulica Stryjska
Ulica jest szeroka jak bulwar wielkomiejski, ale jezdna, jak place wiejskie, zrobiona
jest z ubitej gliny, pełna wybojów, kałuż i lichych traw. Ruch uliczny dzielnicy służy
do porównań w tym mieście, mieszkańcy mówią o nim z dumą i porozumiewawczym błyskiem w oku. Szary, bezosobisty ten tłum jest nader przejęty swą rolą
i pełen gorliwości w demonstrowaniu wielkomiejskiego pozoru. Wszelako, mimo
zaaferowania i interesowności, ma się wrażenie błędnej, monotonnej, bezcelowej
wędrówki, jakiegoś sennego korowodu marionetek. Tłum płynie monotonnie i,
rzecz dziwna, widzi się go zawsze jakby niewyraźnie, figury przepływają w splątanym, łagodnym zgiełku, nie dochodząc do zupełnej wyrazistości11.
Chodzi bowiem o zobrazowanie procesu, tego, co jest w Kulturze chyba rzeczą
najtrudniejszą do zobrazowania językiem literatury (również i nauki, której piśmiennictwo zaliczane jest już wszak w poczet gatunków literackich), do ukazania dynamiki przemian, tak – aby czytelnik ową metamorfozę niemal „odczuwał”, uwikłał się
w nią: niejako – idąc tropem amerykańskich kognitywistów – poddał się całkowitej
empatii, dotknął nie tylko, by sparafrazować Malinowskiego, owego kośćca rzeczy
widocznych, lecz również ulotnej i zwiewnej tkanki kulturowej materii. Chodzi już
nie o to, co jest najistotniejsze i czy przedstawianie jest obiektywne, czy też nie –
wszak umowa obiektywności, bowiem o nią tu rzecz idzie, nosi w sobie odciśnięte
piętno subiektywizmu – lecz o to, przywołując Clifforda Geertz’a, by interpretacja,
bo tylko z nią post factum mamy do czynienia w opisie, oddawała jej sedno.
Schulz był, i zdaje się ciągle być awangardzistą, przednim hufcem myśli humanistycznej, choć, jak powiada Zygmunt Bauman „w świecie ponowoczesnym
mamy do czynienia z niemożnością awangardy”,12 będąc równocześnie świadomym obserwatorem, jak i świadomym interpretatorem rzeczywistości. Rzeczy
przedstawione w Ulicy Krokodyli były ukazaniem niejednorodnego świata interpretowanej kultury, poddającej się zmianom, wyrażały głęboko skrywaną nostalgię za światem już minionym, ukazanym na przykładzie nowej dzielnicy miasta,
która: „była koncesją naszego miasta na rzecz nowoczesności i zepsucia wielkomiejskiego. Widocznie nie stać nas było na nic innego, jak na papierową imitację,
jak na fotomontaż złożony z wycinków zleżałych, zeszłorocznych gazet.”13
Schulz, sam podkreśla, i jest to wyjątek godny odnotowania, iż formą ekspresji Ulicy Krokodyli jest sprawozdanie, zasadniczo odbiegające w wypowiedzi od „zwyczajowo” stosowanych przez autora Sanatorium pod Klepsydrą
środków wyrazu. Ma więc Ulica krokodyli, jako utwór głęboko literacki, swój
odnośnik i związek z tak zwanym opisem etnograficznym, który dziś można by
z Geertz’owska przezwać „opisem zagęszczonym”, czy „pogłębionym”, w którym rzeczywistość podlega natychmiastowej interpretacji, jest w nią uwikłana,
próbując dotrzeć do bliżej nieokreślonego sedna lub sensu. Schulz przedstawia równocześnie samego pisarza-badacza, uwikłanego własną interpretacją.
Postawa taka jest bardzo bliska wielu antropologom z kręgu tekstualistów amerykańskich z Jamesem Cliffordem na czele.
Ulica Krokodyli, czyli obecnie ulica Stryjska w drohobyckim polis, może być
przykładem owych zmian profetycznie zatwierdzanych przez Schulza blisko sto
lat temu.
10 Zob. M. J. Dudziak, Pejzaże (po)granicza, Gorzów 2007, s. 58-62.
11 B. Schulz, dz. cyt., s. 78.
12 Z. Bauman, O niemożności awangardy, Studia Kulturoznawcze, Wydawnictwo Humaniora, Poznań
1996.
13 B. Schulz, dz. cyt., s. 84.
65
Schulzowskie (mito)relacje: literatura a nauka
Odkąd wiek XIX ukonstytuował etnografię, czyniono usilne starania, by
„unaukowić dyscyplinę”, przypisać jej te wszelkie cechy, których humanistyka pożądliwie zazdrościła naukom przyrodniczym. Myśl, iż opis i interpretacja,
o których rozróżnienie właśnie w ten sposób pokusić się nie było wówczas
chętnych oraz to, że mogą one stanowić jedynie pewną alternatywną propozycję postrzegania rzeczywistości – stawała się tak nieznośna, że na mocy
autokratycznie przyznanych sobie praw rozstrzygania o zgodności, czyli prawdziwości opisu z rzeczywistością, nazwano interpretację ułomnie zmutowaną
bękarcią siostrą obiektywnego opisu. Pominąć tu, rzecz jasna, trzeba okres
literatury pozytywistycznej, w której dbałość o obiektywny czynnik społeczny był odwrotnie proporcjonalny do ówczesnej, raczkującej jeszcze, etnografii
pełnej spoufaleń, ocen i wyroków. Zadziwiające, jak literatura pozytywistyczna zmieniła się w to, co z wielu dzisiejszych perspektyw nazwać by można właśnie etnografią.
Opis „naukowy” to opis jakby kośćca
organizmu, tlących się na nim punktów
orientacyjnych, po których na zasadzie
domniemania jedynie, dojść można do
skonwencjonalizowanego przy pomocy
graficznego zapisu w tekście określonego wyobrażenia. Język analizy wypruty z tkanki ciała – z jedynie czasem
powiewającymi strzępami do końca nie
zdartych mięsistych włókien „żywej kultury”, lepiących się ostatnim wysiłkiem
do obżartych przez preparat odsączający rzeczywistość kości – ukazuje blady
i martwy kościec, uwikłany w manipulacje, przynależne tylko temu, co jest
nie tylko organicznie nieożywione, gdyż
w tym rodzaju materii tli się swoisty rodzaj intencjonalnie przydawanego życia,
lecz jest po prostu: martwe. Zakładam,
iż literatura, dostarcza tkanki: i tej materialnej, posieczonej arteriami żył, dającej
się dotknąć w procesie poznania, i tej
domyślnej, „urojonej”, posiadającej cechy wizyjne. Obie są niczym innym, jak tylko propozycjami kolejnych interpretacji
znaczeń, które kultura podsuwa nam wciąż i nieustannie, na nowo pragnąc byśmy
stanęli przed wysiłkiem jej zrozumienia.
Jak „robić etnografię”? Myślę, że etnografię podzielić można na:
1. Etnografię pośrednią I stopnia, którą jest opis literacki sensu stricto, II stopnia, którą jest modernistyczny opis naukowy, zza którego „nie widać ludzi, lecz
przedmioty, obrzędy, rytuały, hafty i koronki”.
2. Etnografię bezpośrednią, która „dzieje się”, jest wszędzie i nie wymaga, ba!
nie potrzebuje „oka uzbrojonego”, gdyż jest niepostrzegalna, nie mieści się
w kanonach naukowych przedstawień świata. Są to relacje społeczne, które są
płynne, podlegają stałej zmienności, konfiguracji i rekonfiguracji swoich kształtów i form, są w stanie ciągłego ruchu i nie są po chwili już tym, czym przed
ową chwilą jeszcze były, a przynajmniej tym, czym się objawiły. Różnica między
rejestracją, postrzeganiem, opisem, a efektem końcowym w postaci spreparowanego etnograficznego opisu jest tak ogromna, iż jak to często okazywało się
w trakcie weryfikacji materiału etnograficznego gromadzonego latami przez
66
amus
„tytanów eksploracji terenowych” – miały i mają się nijak do permanentnie
dynamizującej się kultury. Stąd etnografia bezpośrednia posiada swoje walory
takie same i może być taką samą wizją kultury, jak jej pobratymczymi – nauka.
Prawdopodobnie nauka, w swym werbalizowanym dyskursie, zawłaszcza
sobie prawo do prawowitego mówienia o niej w kategoriach przez samą siebie
ustanowionych. Intersubiektywność: cóż to za rzecz, której literatura nie posiada?
Wszak obiektywne zapędy do określania właśnie w ten sposób, dawno już minęły.
Nauka przecie dysponuje równie niedostępnym językiem, ciężej przyswajalnym,
cechującym się tak ogromnym natężeniem abstrakcyjnych środków ekspresji, iż
nie tylko jest nieczytelna, lecz wręcz martwa, wymagając od czytelnika odbycia
specjalnych kursów naukowego metajęzyka. Literatura naukowa pisana z pozycji
ścisłych zasad logicznych, jest jedynie kośćcem odartym z tkanki, jest „kiepską
stroną słabej literatury”. Tak samo, jak niewiele dowiedzieć się można z obserwacji samych tylko wierzchołków gór o otaczających je dolinach, tak samo niepełne
jest naukowe pisanie o rzeczywistości, bez sięgania do literackich środków wyrazu. Rola literatury bowiem, polega na wzajemnym dopełnianiu i objaśnianiu, na
wzajemnym wnikaniu w siebie, na tworzeniu pola spotkania się dwóch światów:
świata literatury i nauki. Czy jest to możliwe? Składając swój głos po stronie głosujących na „tak”, posłuchajmy, co rzekł o kulturze i materii Bruno Schulz:
Zdaje mi się, że niepokoi Cię i zbija z tropu fakt istnienia jakiegoś niepisanego kodeksu wartości, jakiejś anonimowej mafii, jakiegoś uchylającego się od kontroli c o n
s e n s u s o m n i u m. Poza wartościami oficjalnymi, które uznajemy i wyznajemy,
kryje się jakaś nieoficjalna, ale potężna zmowa, nieuchwytny i podziemny system
- cyniczny i amoralny, irracjonalny i kpiący. Ten system (ma on bowiem absolutnie cechy konsekwentnego systemu) udziela swej sankcji niewierności przewrotnej kobiety, ustanawia paradoksalne hierarchie, nadaje druzgocącą siłę kiepskiemu dowcipowi, zagarnia nas pod władzę solidarnego śmiechu wbrew naszej woli
i wiedzy. Ten nieuchwytny system, nigdzie nie zlokalizowany, przenikający niejako
międzycząsteczkowo nasze wartościowania, uchylający się od odpowiedzialności
i wyślizgujący próbom osadzenia go i sklasyfikowania – nieuroczysty i niepoważny,
zabijający potężną bronią śmieszności - jest w samej rzeczy zjawiskiem niepokojącym i osobliwym. Nie wiem, czy ktokolwiek wolny jest od jego fascynacji14.
Słowa profetycznie awangardowe. I tutaj kropka. •
14 B. Schulz, Do Witolda Gombrowicza, [w:] Bruno Schulz, Księga listów, (red.) J. Ficowski, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 1975, s. 71.
67