Pobierz PDF - Luteranie.pl

Joanna Kluczyńska
REFLEKSJE NA TEMAT BIBLIJNEGO OBRAZU RODZINY1
Zastanawiając się nad instytucją rodziny w Biblii uwzględnić naleŜy fakt, iŜ Stary Testament nie
wypowiada się o niej ani w sposób systematyczny, ani jednolity. Teksty biblijne, które traktują o
rodzinie w sposób pośredni lub bezpośredni, pochodzą z róŜnych okresów i są odzwierciedleniem
zmieniającej się w ciągu setek lat sytuacji społecznej i kulturowej. NaleŜy mieć rownieŜ na uwadze
fakt, Ŝe wypowiedzi biblijne nie muszą być dokładnym odbiciem sytuacji w dawnym Izraelu.
Niektóre teksty, jak np. prawne przepisy Pięcioksięgu mogą być w większym stopniu programami i
propozycjami pewnych praktyk, aniŜeli odbiciem istniejącego stanu rzeczy.
Oparcie w rodzinie było, zwłaszcza w czasach patriarchów, w okresie Ŝycia nomadycznego,
podstawowym warunkiem funkcjonowania człowieka. Wielopokoleniowe rody, klany zapewniały
swym członkom moŜliwość egzystencji, miały obowiązek troszczenia się o swoich członków, w
szczególności zaś o tych, którzy nie byli w stanie samodzielnie zadbać o swoje potrzeby, jak
sieroty, wdowy czy starcy.
Rodzina w staroŜytnym Izraelu miała charakter patriarchalny. Nazwa rodziny w języku hebrajskim
to "bet aw", co znaczy "dom ojca" (np. 2 MŜ 12,3:
"Powiedzcie całemu zgromadzeniu Izraela, mówiąc: Dziesiątego dnia tego miesiąca weźmie
sobie kaŜdy baranka dla rodziny, baranka dla domu."2
albo I Krn 7,2: (potomkowie Issachara)
"Synami Toli byli: Uzzi, Refajasz, Jeriel, Jachmai, Jibsam i Samuel, naczelnicy rodów Toli,
rycerze waleczni, według swoich ojcowskich rodów (...)."
Genealogie starotestamentowe spisane są według linii męskiej. W dawniejszych czasach ojciec
miał nad swoją rodziną władzę prawie absolutną. śona nazywała swojego męŜa "panem",
"posiadaczem" - w języku hebrajskim "baal". W okresie patriarchalnym Juda mógł skazać na
śmierć swoją synową (I MŜ, 38,24: "Po upływie około trzech miesięcy doniesiono Judzie: Tamara,
synowa twoja, dopuściła się wszeteczeństwa i jest brzemienna z nierządu. Wtedy Juda rzekł:
Wyprowadźcie ją i spalcie!"
Rodziny staroŜytnego Izraela były stosunkowo liczne, szczególnie u początków istnienia Izraela.
Swoją liczebnością przewyŜszały dzisiejsze rodziny wielopokoleniowe. Według I MŜ 7, 1.7 rodzina
Noego obejmowała jego Ŝonę oraz synów z ich rodzinami i dziećmi, podobnie rodzina Jakuba,
która obejmowała trzy pokolenia. Do rodziny naleŜeli równieŜ słudzy i niewolnicy, wdowy i sieroty.
Na tej podstawie moŜemy zrozumieć, dlaczego w Biblii oraz w świecie dawnego Izraela tak waŜną
rolę odgrywały genealogie. Nie tylko określały one stopień pokrewieństwa między poszczególnymi
rodzinami, a przez to ich moŜliwe wzajemne zobowiązania, ale i decydowały o znaczeniu danego
członka rodziny. W mało zróŜnicowanych społecznościach, w których kaŜdy członek wykonywał
podobną pracę i pełnił podobne funkcje, to właśnie rodowód - pochodzenie z linii głównej lub
bocznej - wyznaczał jego pozycję.
W dawnym Izraelu, jak i w świecie staroŜytnego Bliskiego Wschodu dopuszczalna była
poligamia, de facto dotyczyła ona jednak tylko najbogatszych. PoniewaŜ męŜczyzna musiał
zapłacić za swoją przyszłą Ŝonę odszkodowanie jej ojcu (tzw. mohar), a takŜe zapewnić jej
utrzymanie, stać go było najczęściej na jedną kobietę.
Wraz z ustanowieniem królestwa i wprowadzeniem królewskich praw, z rozwojem miast i
bogaceniem się ich mieszkańców, ale teŜ wraz ze wzrastającym rozwarstwieniem społeczeństwa,
zmieniała się równieŜ sytuacja i kształt rodziny. Z 5 MŜ 21,18-21 wynika, Ŝe władza głowy rodziny
została ograniczona, nie miał on bowiem według tego tekstu prawa do wykonania wyroku śmierci
1
Informacje zawarte w niniejszym artykule zaczerpnięte zostały z następujących ksiąŜek: R. de Vaux, Instytucje
Starego Testamentu, tom I i II, Pallotinum, Poznań 2004; G. Witaszek (red.), śycie społeczne w Biblii, Redakcja
Wydawnictw KUL, Lublin 1998; H. W. Wolff, Antropologie des Alten Testaments, Chr. Kaiser/Gütersloher
Verlagshaus, Gütersloh 1973.
2 Wszystkie cytaty biblijne pochodzą z Biblii Warszawskiej (Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego opracowany przez Komisję Przekładu Pisma
Świętego, Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne Warszawa 1975).
1
za wykroczenia przeciwko ojcu i matce. Zarówno sąd, jak i ewentualny wyrok naleŜał odtąd juŜ do
starszych miasta.
("18. Jeśli ktoś ma syna upartego i krnąbrnego, który nie słucha ani głosu swojego ojca, ani głosu
swojej matki, a choć oni go karcą, on ich nie słucha,
19. To pochwycą go jego ojciec i matka i przyprowadzą do starszych jego miasta, do bramy tej
miejscowości,
20. I powiedzą do starszych miasta: Ten nasz syn jest uparty i krnąbrny, nie słucha naszego
głosu, Ŝarłok to i pijak.
21. Wtedy wszyscy męŜowie tego miasta ukamienują go i poniesie śmierć. Wytępisz zło spośród
siebie, a cały Izrael to usłyszy i będzie się bał."
Prolog do Księgi Hioba informuje, Ŝe jego synowie posiadali swoje własne domy mieszkalne:
Hi 1, 4.13: "Synowie jego zwykle wydawali uczty, kaŜdy w swym domu w swoim dniu; wtedy
posyłali po swoje trzy siostry i zapraszali je, by z nimi jadły i piły(...)
13. I zdarzyło się pewnego dnia, gdy jego synowie i córki jedli i pili wino w domu swego
najstarszego brata (...)
Rodzina w późnym okresie królewskim oraz po niewoli babilońskiej (VII-VI w. przed Chrystusem)
oznaczała męŜczyznę, jego Ŝonę lub Ŝony i dzieci. Jednak informacja o spędzaniu kaŜdego roku
świąt razem w domu jednego z synów Hioba wskazuje na fakt ciągłego utrzymywania bliskich
kontaktów i istnienia głębokich więzi między jej członkami. MoŜna to zrozumieć, jeśli weźmie się
pod uwagę, iŜ nie było wówczas instytucjonalnej pomocy społecznej, jej funkcję musiała więc
spełniać rodzina. śycie wymuszało współpracę i oparcie się na innych w stopniu zdecydowanie
większym niŜ ma to miejsce obecnie.
Szczególne znaczenie w rodzinie miały dzieci. UwaŜane były one za dar Boga. W I MŜ
rozmnoŜenie się ludu traktowane jest jako realizacja BoŜej obietnicy. Kiedy Rebeka opuszczała
dom rodzinny, aby stać się Ŝoną Izaaka, bracia Ŝyczyli jej rozmnoŜenia się w tysiące .
I MŜ 24.60: "I błogosławili Rebece, mówiąc do niej: Siostro nasza, rozmnóŜ się w niezliczone
tysiące , a potomstwo twoje niech zdobędzie grody wrogów swoich."
JeŜeli Biblia hebrajska wypowiada się w sposób częstszy o rodzinie, to zazwyczaj dotyczy to
edukacji dzieci i ich wychowania.
Np. Prz 29,15: "Rózga i karcenie dają mądrość, lecz nieposłuszny chłopiec przynosi wstyd swojej
matce"
albo Prz 23,22.24n: "Słuchaj swojego ojca, bo on cię zrodził i nie gardź swoją matką, dlatego, Ŝe
jest staruszką (...) Ojciec sprawiedliwego bardzo się raduje; kto zrodził mądrego, cieszy się".
Od dzieci oczekiwano natomiast posłuszeństwa.
Oczywistym jest, Ŝe to głównie matka zajmowała się dzieckiem od jego narodzin, poniewaŜ
karmiła je własnym pokarmem przez okres 2-3 lat. Za dalsze wychowanie chłopców odpowiadali
zaś w większym stopniu męŜczyźni, a za edukację dziewcząt - ich matki. Było to zrozumiałe ojciec musiał wprowadzić dziecko w tajniki wykonywanej przez siebie pracy, poniewaŜ zawody były
najczęściej dziedziczone. RównieŜ matka musiała przygotować córkę do obowiązków, które ta
miała wykonywać będąc osobą dorosłą. Stary Testament mówi jednak takŜe o matczynej edukacji
synów (Prz 1,8n: "Synu mój, słuchaj pouczenia swojego ojca i nie odrzucaj nauki swojej matki...";
Prz 6,20: "Zachowuj, synu mój, przykazanie swego ojca i nie odrzucaj nauki swojej matki!").
Ostatni rozdział Księgi Przypowieści zawiera pouczenia matki kierowane do niejakiego Lemuela.
Dotyczą one takich spraw, jak postępowanie z kobietami, napojami alkoholowymi oraz z osobami
potrzebującymi pomocy (Prz 31,1-9: "Słowa Lemuela, króla Massy, których uczyła go jego matka.
CóŜ mam powiedzieć, mój pierworodny Lemuelu, i co, synu mojego łona, synu moich ślubów?...)
Mądra, udzielająca właściwych rad kobieta jest chwalona przez swojego męŜa i synów (Prz
31,28: "Jej synowie nazywają ją szczęśliwą, jej mąŜ sławi ją mówiąc: Jest wiele dzielnych kobiet,
lecz ty przewyŜszasz wszystkie!"
Królowe matki mogły pełnić funkcję doradczyń władców i wywierać przemoŜny wpływ na politykę
państwa.
Stary Testament zwraca szczególną uwagę nie tylko na naukę zawodu i ogólne, wszechstronne
przygotowanie do dorosłego Ŝycia, ale takŜe na elementy nauczania religijnego. Rodzice, a
zwłaszcza ojciec, byli zobowiązani do przekazywania dzieciom wiedzy o przeszłości Izraela i o
2
jego doświadczeniach z Bogiem (5 MŜ 4,9: "Tylko strzeŜ się i pilnuj swojej duszy, abyś nie
zapomniał tych rzeczy, które widziały twoje oczy i aby nie odstąpiły od twego serca po wszystkie
dni twojego Ŝycia, ale opowiadaj o nich swoim synom i synom swoich synów"; Ps 71,18: "ToteŜ i
do starości, gdy juŜ siwy będę, nie opuszczaj mnie, BoŜe, aŜ opowiem o ramieniu Twoim temu
pokoleniu, A wszystkim następnym o potędze Twojej!"
Pedagogiczne znaczenie miało takŜe prawo Starego Testamentu i jego przykazania.
Zachowywanie praw Pana miało być równieŜ pretekstem do objaśniania dzieciom BoŜej historii.
Stary Testament zawiera nakaz tłumaczenia dzieciom sensu i znaczenia obchodzonego obrzędu
Paschy (2 MŜ 12,26-27: "A gdy was zapytają synowie wasi: Co znaczy ten wasz obrzęd?
Odpowiedzcie: Jest to rzeźna ofiara paschalna dla Pana, który omijał domy synów Izraela w
Egipcie, gdy Egipcjanom zadawał ciosy, a domy nasze ochronił(...)"
Dlatego teŜ do dzisiaj opowieść paschalna, nazywana hagadą, rozpoczyna się pytaniem dziecka
o znaczenie tej szczególnej nocy, podczas której obchodzi się pamiątkę wybawienia narodu z
niewoli egipskiej.
Jeśli chodzi o nowotestamentowy "model" rodziny, to równieŜ tutaj trudno o jakieś spójne,
jednolite wytyczne. MoŜna wyróŜnić kilka wątków dotyczących Ŝycia rodzinnego pojawiających się
na kartach Nowego Testamentu.
Jezus przedstawia bardzo radykalne wyobraŜenie dotyczące rodziny. W Mt 12,46-50 czytamy:
"A gdy On jeszcze mówił do tłumów, oto matka i bracia jego stanęli na dworze, chcąc z nim
mówić.
I rzekł mu ktoś: Oto matka twoja i bracia twoi stoją na dworze i chcą z tobą mówić.
A On odpowiadając, rzekł temu, co mu to powiedział: KtóŜ jest moja matka? I kto to bracia moi?
I wyciągnąwszy rękę ku uczniom swoim, rzekł: Oto matka moja i bracia moi!
Albowiem ktokolwiek czyni wolę Ojca mojego, który jest w niebie, ten jest moim bratem i siostrą, i
matką."
W Łk 9,59-62: "Do drugiego zaś rzekł: Pójdź za mną! A ten rzekł: Pozwól mi najpierw odejść i
pogrzebać ojca mego.
Odrzekł mu: Niech umarli grzebią umarłych swoich, lecz ty idź i głoś Królestwo BoŜe.
Powiedział teŜ inny: pójdę za tobą, Panie, pierwej jednak pozwól mi poŜegnać się z tymi, którzy
są w domu moim.
A Jezus rzekł do niego: śaden, który przyłoŜy rękę do pługa i ogląda się wstecz, nie nadaje się
do królestwa BoŜego."
W Mt 10,34-37: "Nie mniemajcie, Ŝe przyszedłem, przynieść pokój na ziemię; nie przyszedłem
przynieść pokój, ale miecz.
Bo przyszedłem poróŜnić człowieka z jego ojcem i córkę z jej matką, i synową z jej teściową.
Tak to staną się wrogami człowieka domownicy jego.
Kto miłuje ojca albo matkę bardziej niŜ mnie, nie jest mnie godzien; i kto miłuje syna albo córkę
bardziej niŜ mnie, nie jest mnie godzien."
Przytoczone fragmenty zwracają uwagę na dwa aspekty.
Po pierwsze słowa te wskazują na istotę, wagę naśladowania Chrystusa, które przedkładane jest
nad jakiekolwiek więzi czy relacje rodzinne. Po drugie mogą świadczyć takŜe o tym, jak bardzo
entuzjastyczne nastawienie wobec naśladowania Chrystusa towarzyszyło uczniom, jakie
nastawienie cechowało grupę ludzi, która podąŜała za Jezusem: oni naprawdę pozostawili swoje
domy, rodziny, bliskich. Przez swoje otoczenie byli prawdopodobnie postrzegani jako dziwacy czy
ludzie nieodpowiedzialni.
Kolejną grupą tekstów nowotestamentowych związanych z tematyką rodziny są te zawierające
wskazówki dotyczące Ŝycia rodzinnego, tzw. tablice domowe (Haustafel). Podobnie jak w Starym
Testamencie, tak i w Nowym do rodziny, do domu zaliczani byli takŜe słudzy i niewolnicy.
Np. Kol 3, 18nn: "śony, bądźcie uległe męŜom swoim, jak przystoi w Panu.
MęŜowie, miłujcie Ŝony swoje i nie bądźcie dla nich przykrymi.
Dzieci, bądźcie posłuszne rodzicom we wszystkim; albowiem Pan ma w tym upodobanie.
Ojcowie, nie rozgoryczajcie dzieci swoich, aby nie upadały na duchu.
Słudzy, bądźcie posłuszni we wszystkim ziemskim panom, słuŜąc nie tylko pozornie, aby się
przypodobać ludziom, lecz w szczerości serca, jako ci, którzy się boją Pana."
Do tematyki rodziny nawiązuje równieŜ terminologia, jakiej uŜywa się w Nowym Testamencie na
3
określenie Kościoła. Wierzący otrzymują od Boga - Ojca szczególny rodzaj synostwa, chociaŜ Bóg
jest Ojcem wszystkich ludzi, to wierzącym dał prawo zwracać się do niego Abba, co oznacza
familiarny zwrot "Tatusiu". Obraz Kościoła jako ciała Chrystusowego i jego członków nawiązuje do
starotestamentowej terminologii, w której mowa jest o byciu jednym ciałem jako o więzach
rodzinnych, pokrewieństwie.
Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie nie moŜna wyodrębnić jakiegoś spójnego obrazu
czy programu przedstawiającego Ŝycie rodzinne. Informacje, jakie na ten temat znajdujemy w Biblii
stanowią zaledwie tło, uwarunkowane sytuacją społeczno-kulturową czy polityczną konkretnych
czasów, na którym przekazywane są treści o charakterze teologicznym. Właściwe postawy i
relacje wewnątrzrodzinne powinny wynikać w tym kontekście z etyki o bardziej ogólnym
charakterze.
4