zasady etyki inżyniera i ich funkcjonowanie

dr Janusz Urbański
Temat wykładu:
ZASADY ETYKI INŻYNIERA I ICH FUNKCJONOWANIE
(Abstrakt )
1. ZAWÓD I PRACA INZYNIERA
Być inżynierem to zarazem zawód (konieczność wykonywania obowiązku pracy i
zdobywania środków do życia) jak i powołanie (służba społeczna i, nierzadko pasja działania,
/ tworzenia).
Problem dywersyfikacji zawodu inżyniera mechanika. Występują liczne subzawody –
aktualnie ok. 40 (Statut SIMP), nadto hybrydy zawodowe np. inżynier strażak, inżynier
marynarz, inżynier żołnierz itd. Mamy także do czynienia z wieloma rolami inżynierskimi –
kierownik, projektant i konstruktor, badacz naukowo – poszukiwawczy, inżynier ruchu itd.
Do tego, działalność inżyniera to nie tylko działalność stricte techniczna, to także praca
twórcza i produkcyjna, praca zespołowa, kierowanie i zarządzanie oraz oddziaływanie
wychowawcze.
To wszystko należy wziąć pod uwagę przy okazji analizy etyki inżyniera, zwłaszcza zasad
postępowania, norm, ocen, wzorów osobowych itp.
Praca – działanie – zachowanie
Pojęcie praca ludzka oznacza, że jest to „świadoma, celowa działalność człowieka
zmierzająca do wytworzenia określonych dóbr materialnych lub kulturalnych, będąca
podstawą i warunkiem istnienia i rozwoju społeczeństwa; (to także – JU) wykonywany
zawód, zajęcie, zatrudnienie, robota, akcja” [Słownik Języka Polskiego, pod. Red. M.
Szymczaka, Warszawa, PWN 1979, t. 2, s. 904]. Już to wskazuje na konieczność pogłębionej
refleksji nad pojęciami działanie i zachowanie się człowieka w zjawisku nazywanym pracą.
Zauważmy, w pewnym uproszczeniu, że działanie jest celowym, świadomym
(ukierunkowanym) postępowaniem pracownika. Natomiast zachowanie to postępowanie
przeważnie spontaniczne lub niekiedy wyuczone (może być celowe).
Tab. 1. Schemat działania (sekwencje)
POTRZEBY  ZAMIAR
Ich
Chęć
preferencje
Motywy
Analiza
sytuacji

DECYZJA 
Cel
Siły i środki
Metody
działania
DZIAŁANIA
ROBOCZE
 EFEKT
PRACY
Sposób
relizacji
Praca jest czynnością podmiotową złożoną – podmiotem działania i zarazem
podmiotem moralnym jest człowiek (jednostka / grupa). Przedmiotem – cała rzeczywistość.
W procesie pracy (wykonywanym zwykle zespołowo) istnieje ścisła więź między
działaniami technicznymi i działaniami społecznymi – związanymi z organizacją,
kierowaniem i zarządzaniem oraz ze środowiskiem pracy, tak naturalnym, jak i społecznym.
Działalność profesjonalna jest oceniana wg 2 głównych kryteriów:
1
1) kryterium skuteczności (efektywności) – związane z racjonalnością;
2) kryterium moralnej słuszności – związane z wyobrażeniami dobra i zła.
Dla właściwej realizacji zadań niezbędne jest zatem połączenie sprawności technicznej i
sprawności etycznej (działań roboczych – jednostki lub grupy). NB, już sama kultura pracy
zawiera w sobie etykę zawodową. [J. Szczepański: Socjologiczne zagadnienie wyższego
wykształcenia (1963)].
2. ETYKA ZAWODOWA INŻYNIERA
A. Sprawy ogólne
Etyka inżyniera może być nazwana tzw. etyką zawodową wielką. Głównym powodem
jej istnienia jest samo istnienie zawodu oraz liczne ważne problemy moralne jakie rodzi jego
wykonywanie, tak dla samego inżyniera, jak i dla innych ludzi i ludzkości zwłaszcza.
Dopowiedzmy: większą przesłanką etyki inżyniera jest zależność losów praktycznie całej
ludzkości od dobrego funkcjonowania techniki; mniejszą (choć równie ważną!) – potrzeba
zapewnienia bezpieczeństwa samym inżynierom, ochrona przed zagrożeniami moralnymi.
W środowisku ludzi techniki funkcjonuje tzw. żywa etyka inżynierska, zwana niekiedy
(po dodaniu wzorców obyczajów i zachowań oraz tzw. pragmatyki zawodowej, np. obchody
chwil uroczystych) – etosem inżyniera. To zbiór norm i reguł umożliwiający inżynierom
wewnętrzną samodeterminację działalności technicznej i pracy zawodowej. To także czynnik
oddziaływania środowiska społeczności inżynierskiej.
Świat wartości „przenika” technikę, działania techniczne i ich skutki! Dlatego działalność
techniczna wymaga ładu aksjologicznego – ustalenia porządku w świecie wartości, tak by w
pełni zrozumieć sens techniki i uzyskać kryteria dla prawidłowego jej wartościowania, dla
dokonywania ocen działania inżynierskiego, zwłaszcza jego skutków.
Trzy filary zasad (powinności) etyki zawodowej – wyprowadzane są z istoty zawodu
inżyniera. Są to:
1) społeczny status zawodu, jego przeznaczenie, rola i funkcje. Zadania i uprawnienia
(„filar funkcjonalny”);
2) wartości, którym zawód służy – fundowane na fundamencie aksjologicznym
(„filar aksjologiczny”);
3) stosunki w jakie grupa wchodzi ze względu na swoje funkcje („filar relacyjny”
Struktura (działy) etyki zawodowej
Nie od rzeczy należy zauważyć, że normy etyki (nakazy i zakazy) są na ogół grupowane wg
następujących kryteriów:
a) wartości (np. życie, godność, prawda)
b) wykonywanych czynności i zadań, np. dobre obyczaje, działania: twórcy,
mistrza, nauczyciela, krzewiciela wiedzy technicznej, pracownika itp. ;
c) relacji przedstawiciela zawodu wobec: współpracowników, uczniów, klientów,
kooperantów, itp.
Funkcje i normy
Funkcjami (zadaniami) etyki zawodowej inżyniera są:
1) regulowanie stosunków wewnątrz środowiska zawodowego;
2) normowanie stosunku przedstawicieli zawodu do swych zadań i uprawnień;
3) podnoszenie prestiżu przedstawicieli grupy zawodowej w opinii społeczeństwa;
4) umożliwianie kontroli wewnętrznej w środowisku zawodowym;
5) określenie zasad udziału i zachowania się członków grupy w życiu społecznym.
2
Normy etyki zawodowej inżyniera
Etyka inżyniera jest ściśle związana z etyką społeczeństwa oraz z uprawianiem zawodu –
ściślej stanowi swoistą dla zawodu konkretyzację ogólnie uznawanych w społeczeństwie
powinności moralnych oraz posiada pozaetyczne normy i reguły postępowania (zachowania).
W szczególności, są to:
1)
Normy moralne właściwe dla każdego zawodu (uniwersalne i wspólne),
których realizacja ma ważne znaczenie praktyczne. Są to m.in. fachowość, mądrość
(kierowanie się prawdą i dobrem), odpowiedzialność, kreatywność, lojalność, honor
zawodowy, sumienność, pracowitość, samodyscyplina i subordynacja, poczucie
wspólnoty i solidarność grupowa.
2)
Normy właściwe dla wszystkich inżynierów.
3)
Normy szczególne pewnych grup inżynierów – związane ze stratyfikacją
zawodu, mianowicie: typowymi rolami inżynierskimi oraz ww. subzawodami i
hybrydami zawodowymi. Normy te są pochodnymi powinności moralnych danej
grupy inżynierów i są adresowane do określonych ról społecznych związanych z
zawodem inżyniera (np. właściciel, pracodawca, menedżer / kierownik, pracownik)
lub formułowane ze względu na szczególne problemy moralne (np. ochrona
środowiska naturalnego, ochrona życia i zdrowia, związane z biznesem).
4)
Istotnym uzupełnieniem powyższego są pozaetyczne normy i reguły
zachowania.
B. Kwestia funkcjonowania etyki zawodowej
Biorąc pod uwagę ww. można mówić o etyce zawodowej inżyniera czy szerzej:
etosie inżynierskim (zasady życia zawodowego). przedstawianej jako kodeks etyki
inżyniera oraz zbiorem związanych z nim deontologii inżynierskich (powinności
moralnych). NB., zamiast słowa kodeks lepiej użyć katalog zachowań ocenianych moralnie
dodatnio – otwarty zbiór uznawanych wartości, „pomocniczy instrument, ułatwiający
poznanie swoich powinności moralnych, lepszą w nich orientację”. [M. Michalik: Od etyki
zawodowej do etyki biznesu, Warszawa 2003, s. 81]. Dotyczy to wszelkich prac inżyniera.
Właściwe funkcjonowanie etyki zawodowej wiąże się z rozwiązaniem 3 problemów:
Zrozumieniem roli relacji międzyludzkich i kręgów funkcjonowania etyki w pracy
inżyniera (zob. Tab. Nr 2);
1. Wdrażaniem, egzekwowaniem i wspomaganiem kształtowania moralności zawodowej
(tzw. dżwigni wdrażania zasad etyki zawodowej);
2. Rozwiązaniem problemu wyboru wartości.
Tab. Nr 2. Relacje międzyludzkie i kręgi funkcjonowania etyki zawodowej inżyniera
Relacje międzyludzkie
Punkty odniesienia i
Kręgi funkcjonowania etyki zawodowej
A. Indywidualny (sumienie)
Środowisko pracy. Krąg wewnętrzny
-„- Kręgi: wewnętrzny (firma) i zewnętrzne
( klienci, kontrahenci, konkurenci)
B. Etos / etyka zawodowa ***
Firma, grupy współpracowników, grupa
zawodowa. Kręgi: wewnętrzny i zewnętrzne
(firma, jednostki i grupy: klienci, kontrahenci,
I. Wobec siebie
Jednostka  wobec siebie
Jednostka  jednostka *
II. Wobec grupy
Jednostka  grupa *
3
konkurenci; grupa zawodowa!)
Firma, grupy współpracowników, grupa
zawodowa. Kręgi: wewnętrzny i zewnętrzne
(firma, jednostki i grupy: klienci, kontrahenci,
konkurenci, grupy zawodowe!)
Grupa grupa *
III. Relacje pośrednie (człowiek – technika)
Wobec dużych problemów:
Człowiek (1) problem  człowiek (2)
Rozwój cywilizacji i kultury, Ekologia,
Zdrowie itp.
Legenda:
* sprzężenie zwrotne
** działa internalizacja (uwewnętrznienie) zasad etyki zawodowej;
*** działa ww. internalizacja i bezpośredni wpływ środowiska zawodowego
Zasady etyki inżyniera są wdrażane. Służą temu następujące formy oddziaływania:
Sumienie inżyniera (odpowiednio uformowane!)
Sankcje moralne – wymuszanie i zachęcanie: nagrody i kary (zwł. potępienie publiczne)
Sankcje karne stosowane w prawie (najbardziej skuteczne!)
Odpowiedzialność osobista i zawodowa
• Edukacja (kształcenie zawodowe oraz samokształcenie i edukacja nieustająca – zwłaszcza
w firmie, w tym oddziaływanie szefa, mentorów i środowiska społecznego)
Kontrola społeczna (w: firmie, zawodzie, społeczeństwie)
Działania organizacyjne (instancje: sądy koleżeńskie, organizacje zawodowe)
Kwestia wyboru wartości
Wróćmy do sekwencji schematu działania (zob. tab. nr 1). Oczywiście, zaspokajamy
potrzeby, ale .... żyjemy wg wartości, głównie (powinniśmy) – etycznych. Z punktu widzenia
etycznego (dobro – zło), analiza elementów ww. schematu działania ujawnia istotne trudności
w całościowej ocenie działania – każdy z nich może być zły w ujęciu etycznym i to przekreśla
uznanie całości działania za dobre. Można np. mieć dobre chęci i intencje, ale skutek zły!
Cały wysiłek jest zły. Podobnie ze złymi metodami itd.
Co więcej, świat wartości jest wysoce złożony, wyróżnia się m.in. wartości: etyczne, moralne,
polityczne, religijne, kulturowe, obyczajowe itp. i – co więcej – odmienne systemy norm wg
których żyjemy. Jednakże w działaniach musimy się kierować jasnymi i właściwymi celami.
Zatem: Musimy wybierać!
C. Problem ładu aksjologicznego. Grupy wartości
W takim wyborze pomocne jest ustanowienie ładu aksjologicznego, polegające na
uporządkowaniu i hierarchizacji różnych klas wartości i norm, oczywiście przy zapewnieniu
prymatu etyki (wszelkie działania mają uwzględniać dobro człowieka – jednostki i
zbiorowości).
Interesują nas wartości związane z zawodem inżyniera i z wykonywaniem przezeń pracy.
Tu wyróżnia się: wartości techniczne (np. perfekcja działania, prostota, użyteczność) oraz
właściwości konkretnych urządzeń technicznych (nie mylić z wartościami!); wartości
moralne i obyczajowo – zwyczajowe (zawarte tak w Etyce jak i Etosie Inżyniera); wartości
ekonomiczne (mikro – rentowność, zysk, koszty; makro – bogactwo, zaspokajanie potrzeb
człowieka); wartości humanistyczne (bezpieczeństwo, jakość życia indywidualnego i
społecznego); także wartości estetyczne i ekologiczne.
4
Wartości moralne i normy – problemy z nimi związane
Niemniej należy ustalić dla nas najważniejsze wartości (moralne) i normy z nimi związane.
Ich wielość ogranicza wypowiedź. Wymieńmy zatem tylko ich główne grupy.
1. Profesjonalizm
Kluczowy zagadnieniem dla oceny działań inżyniera jest jego profesjonalizm.
Profesjonalizm to nie tylko posiadanie kompetencji ściśle zawodowych i „sprawności
technicznych”, to także uwzględnianie tzw. pierwiastka etycznego, zwłaszcza kierowania się
poczuciem odpowiedzialności i posiadania umiejętności przewidywania skutków działania.
Występuje tu tzw. jedność trzech grup wartości (3xE): efektywność, ekonomiczność i
etyczność. To wszystko można ukształtować. Profesjonalizm wiąże się z dyrektywami
postępowań zawodowych (zawierają: tryb, terminy i niezbędne uzupełnienia).
Obowiązek bycia profesjonalistą, co wiąże się z realizacją zadań (projektowych i
wykonawczych) i rzetelnym wykonywaniem pracy dotyczy nie tylko działań w sytuacjach
trudnych i złożonych, ale i przede tzw. spraw oczywistych związanych z realizacją
podstawowych celów działań inżynierskich. Jak sobie z tym radzić ? Z sytuacjami, gdy np.
szefostwo naciska na szybkie projekty, terminy gonią, zbyt mało ludzi do realizacji czy brak
środków finansowych?
Inaczej mówiąc: zwykła praca wymaga od inżyniera (samo)świadomości skutków
wszelkich realizowanych działań (krótko- i długo-terminowych)! (Dziękuję Panu
Przewodniczącemu W. Obuchowiczowi za zwrócenie uwagi na ten aspekt aktywności).
2. Godność, prestiż i honor zawodowy
3. Tzw. cnoty elementarne i uniwersalne. Chodzi o ich funkcjonowanie (związek) z tak
istotnymi problemami w pracy inżyniera jak, m.in.:
• pewność i nieufność (np. kwestia prawdomówności, lojalności itp.);
• skuteczność działania i moralna słuszność (czy opłaca się być uczciwym?)
• kariera – sukces – konkurencja;
• problem korupcji;
• funkcjonowanie zasady odpowiedzialności.
Zauważmy, że realizacją wartości wiążą się różne: normy (nakazy i zakazy), oceny i
sankcje moralne, także ideały i wzory. To implikuje różne kwestie dość trudne dla
działających podmiotów moralnych, np. karanie (także: nagradzanie) bliskiego sobie
współpracownika, przyjmowanie do pracy kuzyna lub znajomego, kierowanie się interesem
(własnym, firmy, szefa, kontrahentów, zawodu? Także: środowiska naturalnego, życia i
zdrowia ludzi itp.).
Takich i im podobnych problemów jest znacznie więcej. Inżynierowie, jak i inni ludzie
(szerzej: ludzkość) chcą mieć zapewnioną spokojną i bezpieczną egzystencję. To trudne, jak
pokazuje historia. Tak powinność inżynierska (obowiązek moralny) zderza się z ryzykiem,
którego minimalizowanie wymaga działań profesjonalnych. I jest to sytuacja typowa –
specyficzna dla działalności technicznej.
Nie od rzeczy zatem podejmuje się tzw. permanentne kształcenie inżynierów
(doskonalenie nakazem moralnym) a imperatyw technologiczny głosi: „podejmuj tylko takie
projekty i pomagaj wdrażać tylko takie rozwiązania, które nie narażają na szwank dobra
wspólnego i wzbudzaj czujność społeczną przeciw wszelkim takim przedsięwzięciom, które
nie spełniają tego warunku”
5
3. ZAMIAST ZAKOŃCZENIA
Strona praktyczna tematu – analiza zagadnienia funkcjonowanie etyki wykazuje na złożoność
problemu. I tu ujawnia się istotna sprzeczność: W praktyce pozornie łatwo mówi się o
obowiązujących zasadach i normach.
Oczywiście łatwo ganić za ich naruszenie; trudno (ze względu na ww. złożoność) dokonać
oceny moralnej działań inżyniera i wskazać kierunki postępowania zapobiegającego
naruszeniom norm i zasad. Trudno ocenić sytuacje, dla przykładu:
Konflikty i sprzeczności. Nierzadko ujawniają się konflikty i sprzeczności między
elementami postępowania człowieka, np. między normami moralnymi a wrażliwością i
przekonaniami osobistymi, albo wymogami wykonawczymi (ściśle zawodowymi) a
względami moralnymi w ogólności.
Konflikty mogą mieć moc sprawczą – konstruktywna albo destruktywną. Są one
zjawiskiem naturalnym – pierwsze wspieramy, drugie trzeba jak najszybciej rozwiązać.
Pojawiają się też konflikty ideałów i wartości (np. godność, wolność). Te nie mają
pozytywnej moralnej mocy sprawczej, natomiast wywołują ideowy zamęt i dalsze konflikty.
Problem oceniania – stosowania norm etycznych (kwestie: względność oceny korzyści,
powściągliwość)? Co robić, jeżeli niepewność jest normalnym elementem życia i działania?
Dążenie do prawdy to tylko dążenie. Jawią się duże trudności. Poruszamy się w świecie
niedopowiedzeń, przeinaczania, naginania faktów i kłamstw.
Co więcej, myślenie kierunkowe – stałe poszukiwanie przyczynowości nie wystarcza,
niezbędne jawi się podejście holistyczne (ujęcie całościowe).
Pojawiają się trudności z określeniem granic oceny etycznej działań technicznych i
zachowania inżyniera; także problem: prawo – etyka. Co czynić przy kolizji norm?
Co zatem robić? Prostej reguły nie ma – obok wymienionych wcześniej form wdrażania
zasad etyki zawodowej istotne wskazówki znajdujemy w tzw. inżynierii społecznej
(technologii zachowania), czyli uznaniu, że decydującą rolę w określaniu zachowań ludzkich
odgrywają mechanizmy strukturalne, organizacyjne i kontrolne, np. zasady oceniania dorobku
zawodowego, wynagradzania itp. I to jest ważne uzupełnienie.
6