dr hab. inż. Elżbieta Pietrzyk-Sokulska, prof. ndzw

dr hab. inż. Elżbieta Pietrzyk-Sokulska, prof. ndzw. IGSMiE PAN*
prof. dr hab. inż. Ryszard Uberman*
dr hab. Joanna Kulczycka, prof. ndzw. AGH**
Wpływ górnictwa na środowisko – mity i rzeczywistość
The impact of mining on the environment - myths and reality
Streszczenie
Górnictwo wiąże się zawsze z ingerencją w środowisko, zwłaszcza krajobraz, hydrosferę i
atmosferę. Wzrost wymogów w ostatnich latach, odnośnie standardów jego jakości, miał
wpływ na podejmowanie przez górnictwo szeregu działań zmierzających do minimalizacji
wpływu, tak eksploracji, eksploatacji, jak i wstępnego przetwarzania oraz wykorzystania
wydobytych kopalin i odpadów. Ponadto przedsiębiorstwa górnicze, często poprzez procesy
rekultywacji, a następnie odpowiednio wybrane kierunki adaptacji terenów zajętych pod
wyrobiska i towarzyszącą im infrastrukturę rekompensują dokonane w środowisku
przekształcenia. Powstałe w ten sposób nowe tereny cechują, w wielu przypadkach, wyższe
walory niż te sprzed rozpoczęcia działalności górniczej. Problemem pozostaje jedynie
wyczerpywanie nieodnawialnych zasobów kopalin, które można zminimalizować dzięki
prowadzeniu racjonalnej gospodarki zasobami, ale także efektywnym zużyciem, odzyskiem i
recyklingiem oraz stosowaniem substytutów surowców mineralnych. Będzie to miało wpływ
nie tylko na przedłużenie żywotności działających zakładów wydobywczych, ale ograniczy
także powierzchnię terenów zajmowanych pod eksploatację nowych złóż, wpływając w
konsekwencji na poprawę jakości środowiska.
W artykule zwrócono uwagę na zmiany zachodzące w branży górniczej, wskazano szanse i
zagrożenia wynikające z dalszego jej rozwoju w Polsce. Pokazano także działania branży dla
minimalizacji presji na środowisko oraz stosowane metody naprawy nieuniknionych
przekształceń komponentów środowiska.
Słowa kluczowe: górnictwo, presja na środowisko, działania naprawcze
Abstract
Key words: mining, impact on the environment, corrective action
Wprowadzenie
Surowce mineralne są podstawą wysokiego standardu życia współczesnego społeczeństwa,
zapewnienia potrzeb energetyce, budownictwu i drogownictwu oraz innym sektorom
gospodarki. Są jednocześnie jednocześnie niezbędne dla rozwoju przemysłu i nowoczesnych
technologii. Zmniejszające się w ostatnich latach dostępne zasoby surowców mineralnych,
oraz zaostrzające wymogi odnośnie dobrej jakości środowiska wymagają podjęcia przez
przemysł wydobywczy odpowiednich działań zaradczych. W 2008 r. ogłoszono w Unii
Europejskiej (UE) plan działań na rzecz zrównoważonej produkcji i konsumpcji zwracając m.in.
uwagę na znaczenie surowców mineralnych (Komunikat Komisji do..2008), a zwłaszcza
dostęp do nich dla europejskiego przemysłu, dalszy rozwój bazy zasobowej, recykling i
substytucję. Efektem było ogłoszenie i przyjęcie we wrześniu 2013 r. Strategicznego Planu
Wdrażania Europejskiego Partnerstwa Innowacji w Dziedzinie Surowców (SIP EIP RM).
Określono w nim konkretne działania dotyczące technologii, regulacji prawnych (nie
technologicznych) i współpracy międzynarodowej w zakresie wypracowania i wdrożenia
różnych instrumentów, m.in. badań, transferu technologii, narzędzi rynkowych i
ekonomicznych, metod oceny wpływu na środowisko w całym cyklu życia wraz z
najlepszymi praktykami oraz wskaźnikami wydajności zasobów. Działania te powinny
zapobiec kryzysowi surowcowemu i wprowadzić rozwiązania gwarantujące stały dostęp do
różnych surowców mineralnych.
Najważniejszym sektorem gospodarki pozyskującym surowce mineralne wykorzystywane
we wszystkich działach przemysłu jest górnictwo. Wartość produkcji tego sektora jest na
poziomie 50,7 mld zł (5% wartości sprzedanej całej gospodarki), a wynik finansowy brutto to
5,1 mld zł (netto 3,6 mld zł). Jednocześnie zapewniło ono w 2013 r. zatrudnienie 161,4 tys.
osób, przy najwyższym przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu 6,869 zł (nakłady i
wyniki…2014).
Mimo postępu technicznego i technologicznego nie udało się dotychczas opracować i
wdrożyć bezkolizyjnych metod eksploatacji kopalin. W związku z tym, zarówno górnictwo
światowe, jak i polskie prowadzi nadal badania nad sposobami przynajmniej minimalizacji
przekształceń środowiska. Na bieżąco minimalizuje się dokonane już przekształcenia, dzięki
wdrażaniu nowoczesnych prośrodowiskowych rozwiązań technologicznych. Znajduje to
potwierdzenie w raportach społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), które dla firm
górniczych stały się ważnym narzędziem komunikacji ze społeczeństwem (Koneczna,
Kulczycka 2012).
W postrzeganiu przemysłu wydobywczego pomija się często jego pozaprzemysłowe korzyści
np. w lecznictwie (leki, wody mineralne), ochronie środowiska (sorbenty do oczyszczania
gazów odlotowych z przemysłu, oczyszczaniu wód itp.), architekturze, budownictwie, sztuce i
turystyce. Ponadto nie uwzględnia się znaczących środków finansowych, które przemysł
wydobywczy dostarcza do budżetów lokalnych (i krajowych), w postaci różnego typu opłat i
podatków. Zapomina się także, że pewne obiekty po zakończeniu działalności górniczej są
wartościowymi elementami dziedzictwa kulturowego, niekiedy o znaczeniu światowym.
W ocenie sektora wydobywczego społeczeństwo zapomina o jego specyfice, wyróżniającej go
wśród innych sektorów gospodarki. Jego działalność jest nieodłącznie związana z miejscem
występowania kopalin i nie da się go przenieść w miejsce bardziej dogodne (np. o niższych
walorach środowiska - fig. 1).
Fig. 1. Rozmieszczenie udokumentowanych złóż różnych kopalin w Polsce (opr. EPS)
1. Baza zasobowa kopalin w Polsce możliwością rozwoju przemysłu wydobywczego
Polska ma wielowiekowe tradycje górnicze, sięgające epoki kamienia łupanego (Krzemionki
Opatowskie), ale także okresów późniejszych związanych z pozyskaniem m.in. soli
(Wieliczka, Bochnia), złota z obszaru Dolnego Śląska, srebra i ołowiu z Olkusza i
Tarnowskich Gór, miedzi i żelaza z Gór Świętokrzyskich itp. Ich wydobycie miało wpływ na
rozwój gospodarczy i znaczenie państwa polskiego w ówczesnej Europie. Obecnie także
Polska zaliczana jest do najzasobniejszych krajów UE w różnorodne kopaliny pozwalające na
rozwój tak samego przemysłu wydobywczego, jak i przetwórczego.
Główny kierunek wykorzystania kopalin decyduje o ich przynależności do czterech grup
surowców mineralnych (Przeniosło 1996):
• energetycznych (węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, uran, łupki i
piaski bitumiczne),
• metalicznych (rudy Cu, Zn-Pb itp.),
• chemicznych (sole kamienne i potasowo-magnezowe, siarka itp.),
• skalnych (surowce budowlane, drogowe, ceramiczne itp.).
Zasoby geologiczne bilansowe i wielkość wydobycia węgla kamiennego i brunatnego należą
do największych w Europie (9 miejsce w świecie pod względem wydobycia węgla
kamiennego i 6 węgla brunatnego) i są podstawą funkcjonowania energetyki i ciepłownictwa
krajowego Nieznaczne, w stosunku do nich są zasoby gazu ziemnego i ropy naftowej.
Wielkość wydobycia gazu konwencjonalnego zaspokaja tylko około 1/3 potrzeb krajowych, a
ropy naftowej tylko kilka procent. Istnieją wprawdzie szanse udokumentowania złóż gazu
łupkowego, ale to wymaga czasu.
Z surowców metalicznych eksploatowane są w Polsce duże zasoby miedzi i srebra. Pod
względem wydobycia i produkcji miedzi polska zajmuje 7 miejsce w świecie, a srebra drugie
(Kudełko, Kulczycka 2013). Wyczerpaniu ulegają udokumentowane zasoby rud cynku i
ołowiu przy wielkości wydobycia pokrywającym dużą część zapotrzebowania przemysłu
krajowego. Ze względu na ochronę środowiska nie mają obecnie gospodarczego znaczenia
bardzo zasobne złoża rud żelaza z okolicy Suwałk.
Polskie złoża siarki rodzimej zalicza się do największych w świecie, a jedyna na świecie
kopalnia siarki rodzimej (Osiek) wydobywa obecnie 702 tys. Mg (Bilans zasobów
złóż…2013 r.). Wśród innych surowców chemicznych mamy w Polsce duże złoża soli
potasowych (nieeksploatowane) i kamiennych. Wydobycie tych ostatnich pokrywa potrzeby,
tak przemysłu chemicznego (produkcja sody), jak i rynku konsumpcyjnego. Polska dysponuje
także różnorodnością (ponad 50 kopalin) i zasobnością kopalin skalnych, które wykorzystuje
m.in. drogownictwo, budownictwo i wiele branż przemysłu przetwórczego.
Rozwinięte jest także wydobycie wód mineralnych i solanek, wykorzystywanych w
lecznictwie i celach konsumpcyjnych. Wzrosło także w ostatnich latach, z powodu
zobowiązań klimatycznych pozyskiwanie wód geotermalnych dla ciepłownictwa i rekreacji.
2. Metody eksploatacji i ich wpływ na środowisko
Kopaliny występujące w Polsce eksploatowane są trzema metodami: podziemną,
odkrywkową i otworową. Metodę podziemną stosuje się w złożach zalegających na
większych głębokościach i pod znacznej grubości nadkładem mas skalnych, a więc dla węgla
kamiennego i rud metali, a także soli kamiennych i potasowych. Metoda odkrywkowa należy
do najstarszych sposobów pozyskiwania kopalin zalegających na nieznacznych głębokościach
i przykrytych niezbyt grubej miąższości nadkładem (Uberman 1988). Tą metodą pozyskuje
się przede wszystkim węgle brunatne, torf oraz kopaliny skalne. Metodą otworową
wydobywa się surowce chemiczne (siarkę, sól kamienną), węglowodory (ropę naftową, gaz
ziemny) oraz wody mineralne, solanki i wody geotermalne. Wybór metody zależy od szeregu
czynników naturalnych m.in. warunków geologiczno-górniczych złóż, właściwości kopalin,
wymagań dotyczących jakości sortymentu surowców, ale także ekonomicznych. Te ostatnie są
szczególnie istotne przy eksploatacji podziemnej i odkrywkowej, gdy uwzględnia się
granicę opłacalnej głębokości eksploatacji. Wraz z postępem technicznym ulega ona
systematycznemu obniżaniu, co najlepiej uwidacznia się przy eksploatacji odkrywkowej
(nawet do 500 m, a w Polsce 250-300 m). Zwiększania głębokości eksploatacji podziemnej
np. do 2000 m napotyka na naturalne bariery, wynikająca z pogarszania warunków
geotermalnych, które wymagają stosowania kosztownych urządzeń wentylacyjnych i
klimatyzacyjnych. Duże większe możliwości stwarza w takich przypadkach eksploatacja
otworowa, ale ciągle jeszcze jej koszty są zbyt wysokie.
Każda z opisanych metod wiąże się z mniejszym lub większym obszarem zajętym pod
wyrobisko i towarzyszącą mu infrastrukturę techniczną. Poszczególne sektory górnictwa
zajmują 38 259 ha powierzchni Polski (2012 r.), co w podziale na jego sektory ilustruje fig. 2.
Fig. 2. Udział powierzchni zajmowanej przez poszczególne rodzaje górnictwa w 2012 r.
oprac. EPS wg. GUS 2013 r.
Oprócz przekształceń powierzchni terenu, każda z metod pozyskiwania kopalin wiąże się z
ingerencją we wszystkie komponenty środowiska. W pierwszej kolejności przekształceniom
trwałym ulega krajobraz, zmniejszają się zasoby kopalin, a przemijającym biosfera (gleby,
flora i fauna), hydrosfera (zmiany stosunków wodnych i jakości wód) oraz atmosfera (lokalne
zmiany jakości powietrza, czasowe podniesienie poziomu hałasu, fala sejsmiczna i drgania
górotworu).
Najbardziej widoczne zmiany w morfologii terenu wywołuje eksploatacja odkrywkowa, co
wiąże się z zajmowaniem przez wyrobiska i zwałowane masy skalne znacznych powierzchni
(nawet do kilku tysięcy hektarów fot.1).
Fot. 1. Wyrobiska odkrywkowe kopalin skalnych (fot. EPS) i węgla brunatnego (fot. K. Krawiec)
Wyrobiska mogą mieć charakter stokowy, stokowo-wgłębny lub wgłębny i różną kubaturę, a
ich wpływ na krajobraz ma zwykle charakter trwały, co nie znaczy negatywny. Zależy to od
działań prowadzonych po zakończeniu wydobycia i procesach rekultywacji, a następnie
adaptacji (Pietrzyk-Sokulska 2005). To one nadają wyeksploatowanym złożom nowe wartości
użytkowe, które dzięki harmonijnemu wkomponowaniu w krajobraz mogą być elementem
wzbogacającym, zwiększającym wartości tak użytkowe, jak i przyrodnicze (PietrzykSokulska 2008).
Mniej znaczące zmiany w morfologii i krajobrazie powoduje eksploatacja podziemna
(Pietrzyk-Sokulska 1995). Tworzą się przede wszystkim różnej wielkości niecki osiadań
terenu, wypełniane szybko wodami opadowymi, zamieniającymi je często w malownicze i
bardzo pożyteczne zbiorniki. W krajobrazie górnictwa podziemnego dominują wieże
wyciągowe i wentylacyjne oraz hałdy odpadów wydobywczych (fot.2).
Fot. 2. Wieża wyciągowa i hałdy odpadów wydobywczych
[http://walbrzych.naszemiasto.pl/artykul/galeria/kopalniane-wieze-szybowe-walbrzycha zdjecia,]
Dotychczas nie udało się opracować i wdrożyć zeroodpadowych technologii eksploatacji. W
górnictwie powstaje w ciągu roku około 50 mln Mg odpadów, ale odpady z samego procesu
wydobycia stanowią tylko 20%, a reszta to odpady przeróbcze. Wykorzystuje się tylko część
z nich, głównie do robót inżynierskich i rekultywacji. Poszczególne sektory górnictwa
wytwarzają różne ilości odpadów co ilustruje fig. 3.
Fig. 3. Struktura wytwarzania odpadów w przemyśle wydobywczym ( oprac. EPS wg
Ochrona
środowiska 2013)
Najmniejsze zmiany w krajobrazie, o trwałym charakterze, wywołuje eksploatacja otworowa
kopalin płynnych. Są one przy prawidłowo prowadzonej eksploatacji i podsadzaniu pustek
poeksploatacyjnych praktycznie niewidoczne. Wyjątek stanowi eksploatacja otworowa
kopalin stałych np. siarki metodą podziemnego wytapiania, wywołująca negatywne
wielokierunkowe skutki w środowisku, które są bardzo trudne do prognozowania i różne dla
każdej z kopalń (Hajdo, Klich, Galiniak 2007).
Do najbardziej negatywnych oddziaływań
otworowej eksploatacji siarki na środowisko należy: zaburzenie pierwotnych stosunków
wodnych (ciśnienie, temperatura, kierunki przepływu i chemizm wód), powstawanie niecek
osiadania nad obszarami wyeksploatowanymi, skażenie gleb (specyfika procesu i
niekorzystne zjawiska towarzyszące eksploatacji), zmniejszenie zasobów wody niezbędnej do
procesu wytapiania i zrzut zanieczyszczonych wód złożowych do cieków powierzchniowych,
a także skażenie powietrza (emisja siarkowodoru i pyłów siarki). Przy eksploatacji otworowej
soli, tylko niedostateczne zabezpieczenie wybranych pustek w złożu może sprzyjać
powstaniu zapadlisk o znacznej głębokości i powierzchni (np. w Baryczy, Łężkowicach –
Mazurek 2007), a nieprzewidziane awarie urządzeń doprowadzających wodę i odbierających
sól mogą powodować zasolenie gleb. Po zakończeniu eksploatacji na takich terenach, w
wyniku naturalnej sukcesji lub rekultywacji biologicznej, tworzy się nowy ekosystem z
roślinnością typową dla środowiska o podwyższonym zasoleniu (nisza ekologiczna).
Każda z metod eksploatacji wywołuje, trwające długi czas, zmiany stosunków wodnych
(powierzchniowych i podziemnych). Zmiany w układzie wód powierzchniowych związane są
z przekładaniem koryt cieków wodnych, osuszaniem terenu pod obiekty górnicze,
zanieczyszczeniem wodami odprowadzanymi z kopalń (Szczepański 2009) itp. Zmiany
stosunków wód podziemnych wynikają z konieczności odwodnienia złóż, przed i w czasie
jego eksploatacji, co powoduje powstanie leja depresji o promieniu kilku, a nawet kilkunastu
kilometrów. Pojawiają się też oddziaływania o charakterze przejściowym i lokalnym zasięgu
w postaci emisji hałasu (praca maszyn, urządzeń i środków transportu oraz robót strzałowych) oraz
czasowych zanieczyszczeń powietrza (w obrębie wyrobisk) pyłem mineralnym i gazami,
a także drgania parasejsmiczne o zasięgu do kilkuset metrów (w zależności od budowy
górotworu i siły wzbudzonego wstrząsu). Eksploatacja podziemna może wywoływać wstrząsy
i tąpania, które mogą występować także po zaprzestaniu wydobycia, co wiąże się z
odkształceniami górotworu i jego stablizacją.
3. Działania na rzecz ograniczenia presji na środowisko
Przedsiębiorca podejmujący działalność wydobywczą zobowiązany jest do zidentyfikowania i
opisania potencjalnych wpływów na środowisko oraz uzyskania szeregu zezwoleń. Jest to
regulowane określonymi przepisami prawnymi i zależy od wielkości wpływu, rodzaju
wydobycia, fazy procesu wydobycia oraz obszaru, w którym prowadzona jest działalność.
Rozpoczęcie działalności wydobywczej wymaga przygotowania szeregu dokumentacji
odnośnie gospodarki złożem, a także Raportu o oddziaływaniu na środowisko. Jego celem jest
ocena potencjalnego wpływu eksploatacji na środowisko i zdrowie ludzi i stanowi podstawę
do uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach i zgody na realizację
przedsięwzięcia. Podaje także informacje o środowisku, analizę warunków geologicznych i
hydrogeologicznych złoża, a także istotnych elementów zagospodarowania terenu, z punktu
widzenia prawidłowego wykonywania robót górniczych i minimalizacji wpływu na
środowisko. Przed rozpoczęciem wydobycia wymagane jest także uzyskanie szeregu
dokumentów m.in. pozwolenia na wytwarzanie odpadów, programu gospodarowania
odpadami wydobywczymi oraz na wprowadzanie do powietrza gazów i pyłów, operatów
wodnoprawnych na zrzut ścieków oraz pobór wód, uciążliwości hałasu itp. Dokumenty te są
aktualizowane w trakcie działalności wydobywczej pod kątem stosowania działań
ograniczających negatywne wpływy eksploatacji na środowisko. Likwidacja zakładów
wydobywczych musi być prowadzona zgodnie z programem likwidacji, który zawiera także
decyzje co do kierunku rekultywacji, z uwzględnieniem wyników konsultacji społecznych.
Górnictwo będące sprawcą przekształceń środowiska podejmuje działania mające je
minimalizować, a gdy są nieodwracalne, zrekompensować skutki i naprawić wyrządzone
szkody. Zmniejszenie presji, a w konsekwencji ograniczenie przekształceń środowiska
następuje poprzez:
• kompleksowe i racjonalne wykorzystanie już zagospodarowanych złóż kopalin,
• minimalizację zużycia surowców mineralnych na jednostkę produkcji finalnej;
• wielokrotność wykorzystania produktów wykonanych z surowców mineralnych i użycia
surowców mineralnych w niektórych procesach produkcyjnych (np. piaski formierskie w
odlewnictwie), • zagospodarowanie odpadów górniczych i przeróbczych w wyniku odzysku i
recyklingu,
• substytucję surowców mineralnych.
3.1. Kompleksowość i racjonalność wykorzystania zasobów kopalin w złożach
Zasoby kopalin są wyczerpywalne i nieodnawialne, powstają w trakcie różnych procesów
geologicznych w określonym czasie. Wyjątkiem są współcześnie tworzące się złoża np.
piasków i żwirów w korytach rzek i wybrzeży morskich poprzez akumulację, pokładów soli
kamiennej w salinach i lagunach morskich stref tropikalnych i subtropikalnych lub siarki w
kraterach czynnych wulkanów itp.
Możliwość wyczerpania zasobów obliguje, zgodnie z wymogami prawa (Ustawa Prawo
ochrony środowiska..2001), do kompleksowego i racjonalnego ich wykorzystania.
Występujące w nadkładzie i przerostach wielu złóż kopaliny towarzyszące, często o
nieudokumentowanych zasobach, mogą być wykorzystane eliminując konieczność
zagospodarowywania nowych złóż. Podobnie jest w przypadku tzw. mas ziemnych i
skalnych usuwanych czasowo w kopalniach odkrywkowych i składowanych mogą być
stosowane przy różnych robotach inżynierskich, minimalizując powierzchnię zajętą pod ich
składowanie. Takie postępowanie pozwala na oszczędzanie zasobów w innych,
niezagospodarowanych złożach, co sprzyja ochronie terenów możliwych do wykorzystania w
innym celu.
Racjonalność i kompleksowość wykorzystania zasobów kopalin wydłuża czas
funkcjonowania złóż już zagospodarowanych, co uwidacznia się zwłaszcza w górnictwie
kopalin skalnych oraz rud metali (Jarosiński, Kulczycka, Pietrzyk-Sokulska 2013). Tym
ostatnim często towarzyszą domieszki rzadkich pierwiastków (m.in. zaliczanych obecnie do
krytycznych), których bezpośrednie pozyskanie w trakcie wydobycia jest znacznie trudniejsze
technologicznie i ekonomicznie. Zmiana i doskonalenie technologii kompleksowej przeróbki
rud stwarza możliwość odzyskania maksymalnej ilości metali zawartych w rudach, zamiast
zwałowania ich jako odpadów wydobywczych lub przeróbczych. Szansą są procesy
biologiczne, już obecnie znajdujące liczne zastosowania (Rawling, Dew et al. 2003) m.in.
przy pozyskiwaniu metali z ubogich rud, odpadów, wód kopalnianych oraz
zanieczyszczonych gleb i osadów, a także produkcji energii z biologicznych źródeł
alternatywnych. W ten sposób w najbliższej przyszłości może nastąpić szybki rozwój nowych
sektorów górnictwa np. biogórnictwa i fitogórnictwa, a także pozyskiwanie metali dzięki
roślinom tzw. hiperakumulatorom, gromadzącym wybrane pierwiastki w biomasie (Andersen,
Brooks et al. 1999). Pewną ilość zasobów surowców mineralnych można zaoszczędzić
minimalizując ich zużycie
na jednostkę produkcji finalnej. Zwiększeni np. sprawności elektrowni zmniejsza zużycie
węgla, ograniczając jednocześnie wielkość emisji CO 2 . Innym przykładem może być
zastępowaniu miedzianych kabli światłowodami, co wpływa na zmniejszenie
zapotrzebowania na miedź i zachowanie udokumentowanych zasobów na przyszłość.
Źródłem oszczędności surowców mineralnych może też być wielokrotność używania
produktów z nich wykonanych (np. opakowania szklane) lub ponownego ich stosowania w
procesach produkcyjnych (np. piaski formierskie w odlewnictwie).
Istotny jest także stopień wykorzystania zasobów w złożach eksploatujących kopaliny
zróżnicowane jakościowo. Często, w trudnych warunkach geologiczno-górniczych lub przy
pełnej mechanizacji eksploatacji, wybierane są najlepsze partie złóż, a te gorsze jakościowo
pozostawiane, co znacznie obniża stopień ich wykorzystania (nawet do 40%). Na
racjonalność wykorzystania zasobów w złożach ma także wpływ stosowanie ich zgodnie z
posiadanymi właściwościami. Stosowanie niewłaściwych systemów eksploatacji wpływa na
utratę cennych właściwości niektórych kopalin i wykorzystanie niezgodne z ich naturalnym
przeznaczeniem (np. skalne surowce bloczne, poprzez stosowanie strzelania wykorzystywane
są jako kruszywo, a nie cenny materiał architektoniczny). Stopień zagospodarowania
udokumentowanych zasobów złóż, jako
parametr syntetyczny, różny dla poszczególnych
kopalin, odzwierciedla stosunek zasobów bilansowych w złożach zagospodarowanych do
całości udokumentowanych zasobów bilansowych (fig.4). Zasoby mają jeszcze do
eksploatacji te kopaliny, których stopień zagospodarowania jest niski, np. kreda, gliny
ogniotrwałe, ceramiczne, siarka, węgiel kamienny, brunatny. Taka struktura
zagospodarowania zasobów często wynika ze stosunkowo (obecnie) niewielkiego
zapotrzebowania na nie (np. skała diatomitowa), lub złej jakości oraz konkurencji podaży z
innych źródeł (np. siarka)³, a także względów środowiskowych (np. tereny zabudowane,
chronione, itp.).
Fig. 4. Stopień zagospodarowania różnych kopalin w Polsce (wg Bilans zasobów kopalin…2013 r.)
Wtórnym źródłem surowców mineralnych mogą być nagromadzone na składowiskach duże
ilości odpadów wydobywczych i przetwórczych (Nieć, Uberman 1995; Nieć 1999), co
wpłynie na oszczędność istniejących zasobów. Celowym byłoby jednak ich selektywne
składowanie, znacznie ułatwiające ich odzysk w przyszłości, przy zastosowaniu
odpowiednich technologii. Niezbędne dla osiągnięcia tego celu są zmiany zapisów prawnych,
zachęty dla przedsiębiorców oraz rozwój nowych technik wydobywczych i przeróbczych
(gospodarka niskoodpadowa).
Innym działaniem pozwalającego na oszczędność surowców mineralnych i przyjaznym dla
środowiska jest recykling, chociaż nie każdy materiał może być poddany temu procesowi, a
obecny poziom technologiczny często nie sprzyja pełnemu odzyskowi wartościowych
surowców mineralnych. Ponadto, w niektórych gałęziach przemysłu łatwiej otrzymać
surowce o dużej czystości bezpośrednio z rudy (Wellmer, Becker-Platen 2002). Szansą na
szersze wykorzystanie recyklingu jest rozwój innowacyjnych technologii i powstanie
przedsiębiorstw zajmujących się odzyskiem surowców mineralnych poprzez przetwarzanie
coraz większej ilości różnych odpadów. W 2012 r. zebrano np. 157,2 tys. Mg zużytego
sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE), przy czym recyklingowi poddano 133,7 tys.
Mg, odzyskując m.in. cenne metale rzadkie (złoto, srebro, pallad itp.). Tworzy się nowa
forma górnictwa tzw. górnictwo miejskie (urban mining), mogące stanowić alternatywę dla
górnictwa tradycyjnego i pozyskania deficytowych surowców mineralnych.
Pewne nadzieje na zmniejszenie uzależnienia od nieodnawialnych zasobów surowców budzą
nowe technologie dotyczące substytucji. W Polsce wiąże się ona głównie z surowcami
energetycznymi (np. zastępowanie benzyny biopaliwami lub węgla odnawialnymi źródłami energii
– Chen 2006). Należy pamiętać, że nie wszystkie produkty wytwarzane z surowców
mineralnych można zastąpić substytutami. Substytucja zależy nie tylko od możliwości
technologicznych, ale również cen surowców (np. miedź, aluminium) i ich dostępności na
rynkach międzynarodowych (np. pierwiastki ziem rzadkich z odpadów).
3.2. Rekultywacja i adaptacja trenów po eksploatacji kopalin
Minimalizacja przekształceń środowiska (Pietrzyk-Sokulska 2004) wywołanych działalnością
wydobywczą jest zgodna z obowiązującym w tym zakresie prawem (ustawa z dnia 27
września 2013..). Kopalnie minimalizują m.in. skutki odwodnienia złóż powodujące
powstanie leja depresji dzięki budowie sieci ujęć i wodociągów, co zapobiega ograniczeniu
dostaw wody do gospodarstw (Kasztelewicz 2010). Każdy zakład górniczy ma także
obowiązek posiadania funduszu na likwidację oraz systematycznej rekultywacji terenów, na
których eksploatacja została zakończona. Efekty działalności branży wydobywczej, w
zakresie rekultywacji, zagospodarowania i przekazania terenów podmiotom docelowym
ilustruje figura 5, a w obrębie poszczególnych sektorów figura 6.
Fig. 5. Struktura gospodarowania zajętymi przez górnictwo terenami od 2000 do 2012 r.
(oprac. EPS na podstawie Ochrona Środowiska 2013).
Natomiast rysunek 6 ilustruje wyniki prac rekultywacyjnych w różnych sektorach górnictwa
w 2012 r.
Fig. 6. Struktura użytkowania terenów zajętych przez różne sektory górnictwa w 2012 r.
(oprac. EPS na podstawie Ochrona środowiska 2013)
Najczęściej stosowanymi kierunkami rekultywacji w kopalniach węgla brunatnego
(Kasztelewicz, Szwed 2010) jest kierunek rolny (ponad 50%), leśny (17-96%), wodny (824%), specjalny (1-9%) i rekreacyjny (1-2%). Odtworzenie pierwotnej funkcji danego terenu
zwykle jest niemożliwe i wtedy projektuje się rekultywację zgodnie z lokalnymi
uwarunkowaniami i potrzebami społeczeństwa (Uberman, Ostręga 2012).
Praktyka wskazuje wiele przykładów różnorodnego wykorzystania terenów po działalności
górniczej. Jednym z pierwszych na rynku polskim jest Park im. H. Bednarskiego w Krakowie,
utworzony w latach 1896 r.-1912 r. na terenie działających od średniowiecza łomów wapieni
jurajskich. W latach 50-60. XX w. na hałdach, biedaszybach, zapadliskach po eksploatacji
węgla kamiennego utworzono w Chorzowie największy w Europie (640 ha) Wojewódzki
Park Kultury i Wypoczynku im. gen. J. Ziętka. W 1971 r. oddano do użytku położone w
centrum Kielc wyrobisko Kadzielnia po eksploatacji wapieni, zaadaptowane w kierunku
rekreacyjnym (amfiteatr i park) i obiekt ochrony środowiska abiotycznego. W ostatnich latach
coraz więcej dużych obiektów po eksploatacji poddawane jest rekultywacji i adaptacji w
kierunku rekreacyjno-sportowym (np. tereny narciarskie - Góra Kamieńsk koło Bełchatowa,
zbiorniki wodne - Zakrzówek, Piaseczno, Machów). Niektóre z wyrobisk adaptowano na
mauzolea (m.in. Góra Św. Anny – fot. 3) lub muzea (np. Muzeum Gross Rosen – fot. 4).
Fot. 3. Góra Św. Anny z mauzoleum i amfiteatrem
[http://www.google.pl/imgres?imgurl=&imgrefurl=http%3A%2F%2Fgazetylokalne.pl%2Fa
%2Fgora-sw-annyratujmy-amfiteatr]
Fot. 4. Muzeum Gross Rosen [http://www.klubpodroznikow.com/relacje/polska-inne-miejsca/1333muzeumgross-rosen-w-rogoznicy]
Niektóre z nieczynnych obiektów górniczych są zaliczone do najbardziej wartościowych
obiektów dziedzictwa kulturowego (m.in. Lista Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego
UNESCO – Wieliczka, a ostatnio Bochnia). Inne tereny pogórnicze dały podstawę do
tworzenia np. szlaków turystycznych dziedzictwa przemysłowego (Sztolnia Czarnego Pstrąga
w Tarnowskich Górach, kopalnia węgla kamiennego Guido w Zabrzu czy złota w Złotym
Stoku). Wiele innych czeka na podjęcie lub zakończenie rekultywacji i adaptacji.
W wielu wyrobiskach, zwłaszcza po eksploatacji zwięzłych kopalin skalnych, w wyniku
naturalnej sukcesji roślinnej powstały unikatowe nisze ekologiczne (Nieć, Pietrzyk-Sokulska i
in. 2008), bogate w gatunki nie występujące w innych obszarach (np. wychodnie bazaltów na
Dolnym Śląsku), w których zadomowiły się m.in. ptaki drapieżne (np. kamieniołom Liban)
lub muflony (np. wyrobisko Barcin-Piechcin – Nieć, Radwanek-Bąk w druku). Stanowią one
często enklawy przyrodnicze w pobliżu terenów zurbanizowanych.
3.3. Działania przemysłu wydobywczego na rzecz społeczności lokalnych i rozwoju
gospodarczego Zajmowanie terenów pod eksploatację kopalin i utrata pożytków z poprzedniej
funkcji
(rolnej, leśnej itp.) rekompensowana jest zgodnie z zapisami stosownej ustawy (Ustawa z
dnia3 lutego…) wysokimi należnościami i opłatami rocznymi (np. przy wydobyciu 6-7 mln
Mg węgla kamiennego/rok opłata eksploatacyjna to 15 mln zł, z czego 60% wpłacane jest do
budżetu gminy, a 40% na konto NFOŚiGW). Dodatkową rekompensatą są wysokie podatki
od nieruchomości uiszczane przez przemysł wydobywczy (np. ponad 1,5 mln zł dla kopalń o
wydobyciu 6-7 mln Mg/rok węgla).
Tylko pełne, rzetelne informacje o osiąganych przez firmy górnicze dochodach,
realizowanych inwestycjach samorządowych oraz realnych potrzebach mieszkańców, ich
opinii lub współudziale w podejmowaniu znaczących dla regionu decyzjach jest gwarancją
dostrzegania korzyści, kosztów, podejmowanego ryzyka i odpowiedzialności ciążącej na
przemyśle wydobywczym. Ponadto wzrost wiedzy mieszkańców o rozwojowych
przedsięwzięciach w regionie oraz znajomość procesów rządzących lokalnym przemysłem
wydobywczym może przynieść obopólne korzyści społeczne, ekonomiczne i środowiskowe.
Przykładem może być Norwegia, która utworzyła specjalny fundusz (State Pension Fund
Foreign), w 100% państwowy, ale zarządzany przez bank NBIM. Gromadzone są w nim
środki ze sprzedaży norweskiej ropy naftowej, a utworzono go w celu zmniejszenia presji
inflacyjnej oraz zapewnienia współudziału kolejnym pokoleniom w korzyściach
wynikających z wydobycia ropy naftowej. Niestety jest to obecnie jedyna tego typu
inicjatywa na świecie.
Oceniając działalność przemysłu wydobywczego zwraca się zwykle uwagę na dokonane
przekształcenia środowisk, a zapomina o wielu korzyściach społecznych i ekonomicznych,
które bezpośrednio przekładają się na kondycję społeczno-ekonomiczną regionów i ich
dalszy rozwój. Ważniejsze korzyści społeczne to m.in.:
• tworzenie znacznej ilości miejsc pracy w szerokim horyzoncie czasowym (od inwestycji,
poprzez eksploatację, aż do likwidacji działalności wydobywczej i adaptacji pogórniczych
terenów), nie tylko w przemyśle wydobywczym, ale usługach okołogórniczych (handel,
budownictwo, szkolnictwo itp.), co aktywizuje miejscową ludność;
• możliwości awansu zawodowego oraz ciągłego kształcenia w powiązaniu z wyższym
wynagrodzeniem (wzrost poziomu życia);
• utrzymanie dodatniego salda migracji dzięki napływowi (lub pozostawaniu) młodych
ludzi, zainteresowanych pracą w branży wydobywczej; • rozwój tożsamości i więzi społecznej
poprzez tworzenie nowych wartości kulturowych i
dziedzictwa pogórniczego.
Do głównych korzyści ekonomicznych można zaliczyć (– Uberman, Naworyta 2012):
• zwiększone możliwości rozwoju gospodarczego regionów górniczych dzięki znacznym,
corocznym wpływom środków finansowych do budżetu lokalnego z tytułu podatków i
obciążeń pieniężnych;
• większe możliwości inwestowania np. w infrastrukturę komunalną, sportową, rekreacyjną
oraz kulturę (wzrost komfortu życia);
• możliwość rozwoju geo- i ekoturystyki na bazie zrekultywowanych i zagospodarowanych
na ten cel terenów pogórniczych, co generuje wzrost dochodów gmin i mieszkańców.
W ostatnich latach wraz z wprowadzaniem strategii społecznej odpowiedzialności biznesu
(CSR) wiele podmiotów górniczych nie tylko identyfikuje i publikuje informacje o wpływie
na środowisko i zdrowie pracowników, ale określa i kwantyfikuje cele ich redukcji. Dobrym
przykładem są zapisy znajdujące się w raportach CSR polskich firm wydobywczych, np.:
• KGHM Polska Miedź SA - informuje o wielkości wydatkowanych środków na
inwestycje proekologiczne (prawie 180 mln zł w 2012r.) i o celach z nimi związanych, a
dotyczących oszczędności energii i podnoszeniu efektywności energetycznej. Opisane są
również inne rozwiązania z zakresu gospodarki odpadami, zakupu energii z OZE, czy
minimalizowania odorów [http://www.kghm.pl/_files/File/Raport%20CSR..]
• Katowicki Holding Węglowy dąży m.in. do ograniczania zanieczyszczenia środowiska
poprzez zmniejszanie emisji szkodliwych substancji, głównie metanu. Polega on na
przesyłaniu mieszanki gazowej ze stacji odmetanowania do zasilania instalacji silników
gazowych z generatorami energii elektrycznej oraz kotłów gazowych (np. w 2011 r.
ograniczono w ten sposób emisję metanu do atmosfery z kopalni Mysłowice-Wesoła o
ok.7,0 mln m3, a w 2012 r. o ok 7,8 mln m3. Natomiast w kopalni Murcki-Staszic w 2011 r.
ograniczono emisję metanu do atmosfery o ok. 1,8 mln m3, a w 2012r. ok. 2,5 mln m3.
Ponadto, realizowane są inwestycje w oddziałach ZEC S.A. przy kopalniach Wieczorek i
Wujek (ruch Śląsk), gdzie zbudowana została instalacja do spalania metanu oraz stacja
odmetanowania – http://www.khw.pl/firma/raport_csr_2013.htm)
• Cemex – ograniczenie emisji NO x i SO 2 , użycie wody z recyklingu czy zużywanie paliw
alternatywnych (temperaturze dochodzącej do 2000°C w piecach cementowych jest
jednym z najbezpieczniejszych, a jednocześnie najbardziej ekologicznych sposobów ich
utylizacji) oraz podnoszenie świadomości ekologicznej pracowników oraz angażowanie ich w
inicjatywy na rzecz środowiska, to główne tematy i cele do realizacji w ramach
działań CSR [http://www.cemex.pl/raport-zrownowazonego-rozwoju-2011-2012-pl.aspx]
Podsumowanie
Górnictwo dostarczając surowców mineralnych należy do podstawowych czynników
determinujących rozwój gospodarczo-społeczny. Pozyskanie surowców mineralnych
wywołuje przekształcenia w środowisku, ale ponieważ jego działalność jest niezbędna to
należy szukać kompromisu pomiędzy rosnącymi potrzebami gospodarki i społeczeństwa a
ochroną środowiska. Taki kompromis jest możliwy poprzez działanie zgodnie z zasadami
zrównoważonego rozwoju, czyli utrzymując równowagę między ochroną środowiska,
wymaganiami społeczeństwa, a możliwościami ekonomicznymi.
W Polsce przemysł górniczy charakteryzuje się dużą aktywnością i znacznym wpływem na
rozwój gospodarki w wielu obszarach. Wartość produkcji sekcji górnictwo i wydobywanie to
50,7 mld zł, stanowiąc 5% wartości sprzedanej całej gospodarki. Wynik finansowy brutto to
5,1 mld zł, a netto 3,6 mld zł. W 2013 r. przeciętne zatrudnienie było na poziomie 161,4 tys.
osób, przy najwyższym przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu wynoszącym 6,869 zł.
Faktem jest także to, iż górnicze pozyskiwanie surowców obok niezaprzeczalnych korzyści
wiąże się z ingerencją w poszczególne komponenty środowiska i mniejszym lub większym
ich przekształceniem. Mimo postępu technicznego i technologicznego nie udało się
dotychczas opracować i wdrożyć bezkolizyjnych metod eksploatacji kopalin. W związku z
tym, zarówno w górnictwie światowym, jak i polskim nadal prowadzi się badania nad
sposobami eliminacji, a przynajmniej minimalizacji oddziaływań na środowisko. Zwraca się
przy tym uwagę nie tylko na naprawę wyrządzonych szkód i przekształceń w wyniku
eksploatacji kopalin, ale także na wykorzystanie możliwości, jakie stwarzają likwidowane
kopalnie, dla uzyskania innych wartości użytkowych niezbędnych społeczeństwu.
W związku z powyższym przyszłość górnictwa można podzielić na dwa etapy:
• w pierwszym dominować będą tradycyjne (dotychczasowe) metody eksploatacji
surowców mineralnych, ale wzrośnie efektywność ich pozyskania, co wiąże się z nowymi
technologiami eksploatacji; zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju trwałość
surowców mineralnych, będzie wspierana nowymi technologiami, charakteryzującymi się
minimalnym zużyciem surowców mineralnych oraz stosowaniem recyklingu i substytucji;
• w drugim etapie nastąpi eksploracja zasobów zalegających na dnie oceanów, a następnie
w kosmosie (planetach, księżycach i asteroidach), co nie znaczy, że ich nieodnawialność
sprawi, iż przyszłe pokolenia mogą odczuwać deficyt, a w najgorszym wypadku zupełne
wyczerpanie zasobów; wszystko zależy od postępu techniki i technologii, które mogą
całkowicie uniezależnić naszą cywilizację od nieodnawialnych zasobów środowiska.
Rozwój technologii, zwłaszcza tych prośrodowiskowych w obu przypadkach przyczyni się
do zmniejszenia przez przemysł wydobywczy presji na środowisko. Do tego czasu,
współcześnie funkcjonujący przemysł górniczy, naprawi wszelkie szkody w środowisku
(zaszłości), korzystając z wiedzy i dotychczasowych doświadczeń. Wzrost świadomości
społeczności z regionów górniczych co do jego roli w gospodarce kraju pozwoli na
wypracowanie kompromisu, co do jego przyszłości.
Niezwykle ważnym czynnikiem dalszego rozwoju górnictwa są też relacje ze społecznością
lokalną i idea kształtowania pozytywnego wizerunku górnictwa w opinii społecznej.
Negatywne postrzeganie działalności przedsiębiorstw górniczych ukształtowało się z końcem
XX w., gdy nasiliły się ruchy i działania dotyczące ochrony środowiska, a także oceny, nie
zawsze prawdziwej, co do skutków działalności m.in. przemysłu wydobywczego. Wiązało się
to z jednej strony z przestarzałymi technologiami wydobycia, nieprzestrzeganiem zasad BHP
i wypadkami (także śmiertelnymi), a także z końcem XX w. z restrukturyzacją przemysłu i
wprowadzeniem gospodarki wolnorynkowej. Działania te na pewien czas zahamowały rozwój
górnictwa, nastąpił drastyczny spadek miejsc pracy i liczne protesty społeczne. Dziś polskie
górnictwo stoi w obliczu nowych szans, o czym stara się ono przekonać opinię społeczną,
wskazując rzeczywisty potencjał, jaki niesie za sobą jego rozwój poprzez racjonalne oraz
efektywne gospodarowanie posiadanymi zasobami surowców mineralnych, tak by mogły
służyć następnym pokoleniom, a także różnego typu działania na rzecz lokalnych
społeczności m.in. poprawiające ich komfort życia.
References
Anderson C.W.N., Brooks R.R., Chiarucci a., Lacoste C.J., Leblanc M., Robinson B.H., Simcock
R., Stewart R.B., 1999 - Phytomining for nickel, thallium and gold. Journal of Geochemical
Exploration, no 67, s. 407-415
Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31.12.2013 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa, ISSN
2299-4459
Chen CH., 2006 - Development of a framework for sustainable uses of resources: More paper and
less plastics?, Environment International, no 32, s. 478-486.
Hajdo S., Klich J., Galiniak G., 2007 - Ekologiczne i technologiczne osiągnięcia w 40letniej historii górnictwa otworowego siarki w Polsce. Górnictwo i geoinżynieria, r. 31, z. 3/1
Jarosiński A., Kulczycka J., Pietrzyk-Sokulska E., 2013 – Wybrane aspekty ekologicznotechnologiczne pozyskiwania galu i germanu w Polsce. [W:] Innowacje technologiczne
procesów produkcji w ochronie środowiska red. Bajdur, Kulczycka. Polit. Częstochowska
Kasztelewicz Z., 2010 – Rekultywacja terenów pogórniczych w polskich kopalniach
odkrywkowych. Wyd. Fundacji Nauka i Tradycje Gór. AGH
Kasztelewicz Z., Szwed L., 2010 – Kierunki zagospodarowania terenów po likwidacji zakładów
górniczych wydobywających węgiel brunatny. Przegl. Gór. nr 11
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego oraz Komitetu Regionów dotyczący planu działania na rzecz zrównoważonej
konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej KOM(2008) 397,
Bruksela 2008
Koneczna R., , Kulczycka J., 2012 – Znaczenie CSR w przedsiębiorstwach sektora górniczego w
Polsce. Przegl. Gór. nr 3, ss. 5-10
Kudełko J., Kulczycka J., 2013 – Priorytetyzacja działań zaproponowanych w Strategicznym
Planie Wdrożeń Europejskiego Partnerstwa Innowacji w Dziedzinie Surowców z punktu
widzenia polskiej gospodarki. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, nr 85.
Mazurek J., 2007 - Deformacje powierzchni w otworowej kopalni soli „Barycz” w likwidacji. Czy
mogą jeszcze powstać zapadliska? Górnictwo i Geoinżynieria r. 31, z. 3/1. Wyd. AGH,
Kraków
Nakłady i wyniki przemysłu ,w 2013 r., GUS, Warszawa 2014 r.
Nieć M., 1999 - Złoża antropogeniczne. Przegl. Geol.,, vol. 47, no 1. s. 93-98.
1 Wellmer F-W., Becker- Platen J.D., 2002 - Sustainable development and the exploitation of
mineral and energy resources: a review. Int. J. Earth Sci., no 91, s. 723-745.
Nieć M., Uberman R., 1995 – Zwały jako antropogeniczne złoża wtórne. Gosp. Sur. Min. t. 11, z.
3. Wyd. CPPGSMiE PAN, s. 395-402
Nieć M., Pietrzyk-Sokulska E., i in. 2008 - Górnictwo wspomagające ochronę środowiska i jego
kształtowanie - doświadczenia Kieleckich Kopalń Surowców Mineralnych. Gosp. Sur. Min.
vol. 24, Issue 4, part 4, p. 251-258.
Nieć M., Radwanek-Bąk B., (w druku) – Ochrona i racjonalne wykorzystanie kopalin.
Ochrona środowiska 2013 – Wyd. GUS. Warszawa
Pietrzyk-Sokulska E., 1995 - Wpływ podziemnej eksploatacji i przeróbki węgla kamiennego na
środowisko przyrodnicze w Polsce. Studia Rozprawy Monografie nr. 39, Wyd. CPPGSMiE
PAN.
Pietrzyk-Sokulska E., (red. nauk.) 2004 – Minimalizacja skutków środowiskowych pozyskiwania
zwięzłych surowców skalnych. Studium na przykładzie Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej. Wyd. IGSMiE PAN, s.159
Pietrzyk-Sokulska E., 2005 – Kryteria i kierunki adaptacji terenów po eksploatacji surowców
skalnych. Studium dla wybranych obszarów Polski, Studia, Rozprawy, Monografie nr. 131. s.
170. Wyd. IGSMiE PAN,
Pietrzyk-Sokulska E. (red. nauk.) 2008 –Tereny pogórnicze szansą rozwoju obszarów ich
występowania. Studium na przykładzie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wyd. IGSMiE
PAN, s.190
Prawo ochrony środowisko z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.)
Przeniosło S., (red.) 1996 - Mineral Resources of Poland 1995, Państw. Inst. Geol. Warszawa
Rawlings D.E., Dew D., Du Plesis C.,2003 - Biomineralization of metal-containing ores and
concentrates. Trends in Biotechnology, no 21, s. 38-44.
Szczepański A., 2009 – Hydrogeologia. T. II. Wody kopalniane w obszarach intensywnej
eksploatacji górniczej [pdf. www.mos.gov.pl/.]
Uberman R., 1988 – Techniczno-technologiczne czynniki eksploatacji odkrywkowej złóż i
ich związek z ukształtowaniem środowiska terenów górniczych. Zesz. Nauk. AGH nr 1222,
Sozologia i Sozotechnika z. 26, Wyd. AGH, ss.35-51
Uberman R., Naworyta W., 2012 – Prognoza korzyści dla społeczności i gmin Gubin oraz Brody
z zagospodarowania złoża węgla brunatnego Gubin. Zesz. Nauk. Uniw. Zielonogórskiego nr
147, Inzynieria Środowiskowa nr 27.
Uberman R., Ostręga A., 2012 – Rekultywacja i rewitalizacja terenów po działalności górniczej.
Polskie osiągnięcia i problemy. [W:] I Polsko-Niemieckie Forum Rekultywacji i Rewitalizacji
Obszarów Pogórniczych. Wisła-Jawornik 8-9 marca 2012, Wyd. AGH
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 z póź.
zm.)
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowisko (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z póź. zm.)
Ustawa z dnia 27 września 2013 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U., poz. 21)
Wellmer F-W., Becker- Platen J.D., 2002 - Sustainable development and the exploitation of
mineral and energy resources: a review. Int. J. Earth Sci., no 91, s. 723-745.
Strony internetowe
http://www.kghm.pl/_files/File/Raport%20CSR%20KGHM%202012%20web.pdf
http://www.khw.pl/firma/raport_csr_2013.html
http://www.cemex.pl/raport-zrownowazonego-rozwoju-2011-2012-pl.aspx
http://www.google.pl/imgres?imgurl=&imgrefurl=http%3A%2F%2Fgazetylokalne.pl%2Fa
%2Fgora-sw-annyratujmy-amfiteatr
http://www.klubpodroznikow.com/relacje/polska-inne-miejsca/1333-muzeum-gross-rosen-wrogoznicy