surowce krytyczne - Instytut Studiów Politycznych PAN

Warszawa, 13 czerwca 2014 r.
SUROWCE KRYTYCZNE
I.
KOMUNIKAT KOMISJI WS. PRZEGLĄDU WYKAZU SUROWCÓW
KRYTYCZNYCH DLA UE I WDRAŻANIA INICJATYWY NA RZECZ
SUROWCÓW.1
1. Obok szeregu „branżowych” polityk realizowanych w poszczególnych krajach, jak i na
płaszczyźnie międzynarodowej, coraz większe znaczenie w geopolityce ma polityka
surowcowa. Obok takich jak zdrowotna, imigracyjna, klimatyczna, ta surowcowa ma
szczególnie istotne znaczenie dla gospodarek krajowych UE, jak i gospodarki globalnej.
Większość krajów w różny sposób i różnymi narzędziami, w tym ustawodawczy zaczęło
zabezpieczać swoje interesy ograniczając wolną konkurencję w zakresie wydobycia i
obrotu surowcami, które uznają za krytyczne dla ich gospodarek czy obronności.
Wszystkie kraje wysokorozwinięte jak i większość krajów rozwijających się wprowadziło
do regulacji pod różnymi pojęciami, bądź ochronę i reglamentację gospodarki
pierwiastkami krytycznymi, surowcami, bądź obszarami i konkretnymi złożami kopalin
uznawanych w tym kraju za istotne dla rozwoju gospodarki, przemysłu obronnego,
wysokich technologii, lotniczego, kosmicznego, zbrojeniowego.2
2. W dniu 26 maja 2014 r. Komisja Europejska opublikowała Komunikat do Parlamentu,
Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów w
sprawie przeglądu wykazu surowców krytycznych dla Unii Europejskiej i wdrażania
inicjatywy na rzecz surowców. W Komunikacie wskazano, że wykonano go na podstawie
trzech filarów tj.:
1. zapewnienie stabilnych i realizowanych na sprawiedliwych warunkach dostaw
surowców z rynków światowych;
1
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i
Komitetu Regionów z dnia 26.05.2014 r. w sprawie przeglądu wykazu surowców krytycznych dla UE i wdrażania
inicjatywy na rzecz surowców, Bruksela.
2
K. Galos, M. Nieć, B. Radwanek-Bąk, T. Smakowski, K. Szamałek, Bezpieczeństwo surowcowe Polski w UE i na
świecie, Biuletyn Państwowego Instytyutu Geologicznego 452: 43-52, 2012 r.
1|S tr o na
2. zapewnienie stabilnych dostaw surowców ze źródeł na terenie UE;
3. wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami i zwiększenie stopnia recyklingu.
Do Komunikatu załączono również wykaz surowców krytycznych dla Unii Europejskiej,
który ma być także wykorzystywany jako pomoc w ustalaniu priorytetów w zakresie
zaspokajania potrzeb i realizacji działań w ramach innych programów i celów. W
porównaniu z wykazem z 2013 r. usunięto tantal oraz uwzględniono sześć nowych
surowców: borany, chrom, węgiel koksujący, magnezyt, fosforyt i krzem metaliczny.
Zdaniem Komisji obecnie priorytetem powinien być dalszy rozwój drugiego filaru, w
szczególności w odniesieniu do warunków ramowych dotyczących wydobycia i poprawy
stanu wiedzy na temat surowców. Może to obejmować utworzenie do 2020 r.
ogólnoeuropejskiej bazy wiedzy o surowcach innych niż energia i produkty rolne oraz
określenie odpowiednich wskaźników w celu mierzenia postępów.
W załączniku do Komunikatu, wskazano, że dwadzieścia surowców wymienionych w
dokumencie ma znaczenie krytyczne, ponieważ ryzyko niedoboru dostaw oraz jego skutki
dla gospodarki krajów UE są większe niż w przypadku innych surowców.
W tabeli, będącej Załącznikiem do Komunikatu przedstawiono m.in. surowce krytyczne
oraz ich wskaźnik zastępowalności3
Lp.
Surowce krytyczne
Wskaźnik
zastępowalności
1.
Antymon
0,62
2.
Beryl
0,85
3.
Borany
0,88
4.
Chrom
0,96
5.
Kobalt
0,71
6.
Węgiel
0,68
3
Wskaźnik zastępowalności jest miarą trudności w zastąpieniu surowca obliczoną i ważoną w odniesieniu do
wszystkich zastosowań. Wartości mieszczą się w przedziale od 0 do 1, przy czym 1 oznacza najniższy stopień
zastępowalności.
2|S t r o n a
koksujący
7.
Fluoryt
0,80
8.
Gal
0,60
9.
German
0,86
10.
Ind
0,82
11.
Magnezyt
0,72
12.
Magnez
0,64
13.
Grafit
0,72
naturalny
14.
Niob
0,69
15.
Fosforyt
0,98
16.
Metale z grupy
0.83
platynowców
17.
Metale ciężkie
0,77
ziem rzadkich
18.
Metale lekkie
0,67
ziem rzadkich
19.
Krzem
0,81
metaliczny
20.
Wolfram
0,70
3|S t r o n a
II.
1.
PODSTAWOWE DEFINICJE W ZAKRESIE SUROWCÓW KRYTYCZNYCH
STOSOWANE W UNII EUROPEJSKIEJ
Zakres surowców niezbędnych dla gospodarki UE zwiększa się, lecz ich dostępność jest
coraz bardziej zagrożona. Już w ramach EU Raw Materials Initiative, postanowiono określić
listę krytycznych surowców na poziomie UE, w ścisłej współpracy z państwami
członkowskimi i zainteresowanymi stronami oraz przygotowano na podstawie Critical Law
Materials for the EU. Report of the Ad-hoc Working Group on defining critical law materials
(wersja z 30 lipca 2010 r.)4.
2.
W odniesieniu do geologicznej dostępności surowców zauważono, że surowcowym,
geologicznym niedoborem nie jest problem określania krytyczności surowców w
rozpatrywanym horyzoncie czasowym badania, czyli dziesięciu lat oraz że globalne dane
rezerwowe
nie
są
wiarygodnym
wskaźnikiem
dostępności
długoterminowej.
Większe znaczenie mają zmiany geopolityczno - gospodarcze, które wpływają na podaż i
popyt na surowce.
Wiele gospodarek wschodzących realizuje strategię rozwoju przemysłowego poprzez
handlowe, podatkowe i inwestycyjne instrumenty mające na celu zarezerwowanie ich bazy
zasobów dla ich wyłącznego użytku.
3.
W różnych badaniach termin „strategiczne”, odnoszący się do surowców, jest często
używany w krajach UE zamiast zwrotu "krytyczne". Przyjmuje się, iż „strategiczne” to
materiały do zastosowań wojskowych, podczas gdy te materiały istotne dla gospodarki,
których import konieczny, znaczny z zagranicy, stanowiący tym samym zagrożenie dla
gospodarki narodowej, uważane są za "krytyczne". W omawianym opracowaniu dla obu
typów surowców używane jest określenie „krytyczne”, a dokładniej chodzi o względną
krytyczność.
Oznacza to, że surowiec jest oznaczony jako "krytyczny", gdy ryzyko związane z brakiem
podaży i ich wpływu na gospodarkę jest wyższe w porównaniu do większości innych
surowców. Wyróżnia się:
4
Źródło: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/rawmaterials/documents/index_en.htm
4|S t r o n a
a) "ryzyko podaży" – uzależnione od stabilności polityczno-gospodarczej krajów
produkujących, poziomu koncentracji produkcji, możliwości substytucji i poziomu
recyklingu.
b) "krajowe ryzyko środowiskowe" - oceniające ryzyko środków, które mogą zostać
podjęte przez kraje o słabej efektywności środowiskowej w celu ochrony środowiska, a
przez to stanowiące zagrożenie dla podaży surowców UE.
4.
Aby zakwalifikować surowiec jako krytyczny, dostęp do niego musi być związany z
wysokim ryzykiem ograniczenia podaży przy braku własnych zasobów na terenie UE lub
wysokim ryzykiem dla środowiska, a przy tym mieć duże znaczenie gospodarcze. W takim
przypadku prawdopodobieństwo, że utrudnienia w dostępie wystąpią, jest stosunkowo
wysokie, a skutki dla całej gospodarki UE są znaczne.
5.
Określanie krytyczności i wybór odpowiednich wskaźników nie jest kwestią wyłącznie
nauki i podlega różnym wyzwaniom metodologicznym. Pytania dotyczą centralnych
dostępności danych i jak różne uwarunkowania powinny zostać połączone do wspólnej oceny.
Opierając się na kilku istniejących metodach, ustalono dla potrzeb UE innowacyjne i
pragmatyczne podejście do określania krytyczności.
Opracowanie wskazane w pkt 1. zawiera analizę krytyczności. Analizę tę wykonano
opierając się na trzech grupach kryteriów: gospodarczo-ekonomiczne skutki ograniczenia
podaży, ryzyko ograniczenia (zachwiania lub przerwania) podaży oraz ryzyko środowiskowe,
związane z ograniczeniami możliwości produkcji w poszczególnych krajach.
W
zakresie
definiowania
krytycznych
surowców
opracowanie:
• uwzględnia możliwości zastąpienia surowców, czyli możliwości zastąpienia ograniczonego
surowca
przez
inny,
który
nie
znajduje
się
w
podobnej
sferze
ograniczeń,
• odnosi się zarówno do pierwotnych i wtórnych surowców, przy czym te ostatnie uważane są
za podobne do rodzimych zasobów europejskich. Pozwala to na symetryczne uwzględnienie
zagrożeń
i
ryzyka
na
przywóz
oraz
dostępu
do
złóż
europejskich,
• wykorzystuje powszechnie uznane indeksy. I tak np., stosuje się wskaźnik Herfindahl –
Hirschman,
aby
wziąć
pod
uwagę
stężenie
ryzyka,
• przedstawia przejrzystą metodologię. Zastosowana metodologia pozwala na bezpośrednią
5|S t r o n a
ocenę
względnego
wkładu
różnych
czynników
do
krytyczności,
zatem
ułatwia uzasadnienie zaleceń politycznych.
Należy podkreślić, że rozróżnienie między "krytycznymi" surowcami, a innymi
6.
surowcami jest raczej wynikiem relatywnej, aniżeli absolutnej oceny oraz że metodologia
ilościowa nie tylko nieuchronnie ogranicza liczbę czynników, które mogą być brane pod
uwagę, ale również, że ocena ta zapewnia jedynie statyczny obraz sytuacji.
Ze
względu
na
ograniczenia
metody
ilościowej,
uznano
za
konieczne
uzupełnienie tego podejścia oceną jakościową, opisującą różne zagadnienia, które stanowią
wyzwania dla UE w zakresie dostępu do surowców – poczynając od rozwoju technologii, aż
do
7.
zakłóceń
rynkowych
i
innych
czynników
istotnych
dla
każdego
surowca.
Lista 14 krytycznych surowców mineralnych w Unii Europejskiej istotnych dla
gospodarek UE, które uznano w Raporcie z 2010 r. za poddawane zwiększonemu ryzyku
zaburzeń podaży5 6:
•
Antymon, Beryl, Kobalt, Fluoryt, Gal, German, Grafit, Ind, Magnez, Niob, Tantal,
Wolfram;
•
Grupa Metali Platynowych (platyna, pallad, iryd, rod, ruten, osm i ren)
•
Ziemie rzadkie [itr, skand oraz tak zwane lantanowce (lantan, cer, prazeodym,
neodym, prometu, samar, europ, gadolin, terb, dysproz, holm, erb, tul, iterb i
lutet)]
Wykaz ten zweryfikowano ostatnio i aktualna jest lista wg. Komunikatu omówionego w cz. I pkt.
3- tabela.
8.
Podstawowe definicje użyte w opracowaniu, jako standard w UE:
→ złoża kopalin - jest to każda akumulacja kopalin lub grupy kopalin, która może
być wartościowa z ekonomicznego punktu widzenia. Wartość depozytu zależy od
5
Opracowanie dotyczy łącznie 41 surowców mineralnych występujących na terytorium Unii Europejskiej, jednakże
tylko 14 uznano za krytyczne. Według Tadeusza J. Smakowskiego jedynie 3 z powyższych 14 zasługują na takie
miano, a mianowicie ziemie rzadkie, niob i tantal. Pozostałe to jedynie surowce deficytowe.
6
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i
Komitetu Regionów z dnia 26.05.2014 r. w sprawie przeglądu wykazu surowców krytycznych dla UE i wdrażania
inicjatywy na rzecz surowców, Bruksela
6|S t r o n a
tego ile kopaliny jest dostępne, jakie są koszty przewidziane dla kopalni i całego
procesu, zarówno lokalnie, jak i na arenie międzynarodowej, jej obecne i przyszłe
ceny rynkowe oraz ramy polityczne i społeczne stojące na drodze uzyskania
dostępu
do
tych
złóż.
Podstawowe definicje dotyczące zapasów oraz źródeł kopalin są często mylone i
stosowane niekonsekwentnie, z małym lub żadnym uznaniem najważniejszych
różnic między nimi:
→ rezerwa kopalin – jest częścią źródła, które zostało w pełni ocenione
geologicznie oraz jest komercyjnie i prawnie zdolne do wydobycia. Rezerwa może
być traktowana jako "asortyment pracy", który jest stale aktualizowany w świetle
różnych "czynników modyfikujących" dotyczących górnictwa, hutnictwa,
ekonomii, marketingu, prawa, ochrony środowiska, społeczności, rządu , itp.
→ baza/podstawa zasobów - obejmuje "rezerwy kopalin” plus te części zasobów,
które mają potencjał do stania się ekonomicznie dostępnymi w ramach
horyzontów planowania - poza tymi, które zakładają sprawdzoną technologię i
aktualną ekonomię.
→ zasoby kopalin – w tym pojęciu umieszczono wszystkie znane zasoby. To jest
naturalne stężenie (nagromadzenie) minerałów lub skał, które jest albo może
nabrać potencjału ekonomicznego, jako podstawa do przyszłej eksploatacji złóż
kopalin. Zasób ma właściwości fizyczne i/lub chemiczne, które czynią go
właściwym do konkretnych zastosowań i jest obecny w wystarczającej ilości, aby
spełniać interes gospodarczy. Obejmuje "rezerwy kopalin" oraz "bazę/podstawę
zasobów".
III.
1.
PODSTAWOWE DEFINICJE ZASTOSOWANE W OPRACOWANIU „ZASOBY
KOPALIN POLSKI W ASPEKCIE OCENY SUROWCÓW KRYTYCZNYCH W
UNII EUROPEJSKIEJ”
(na podstawie opracowania Prof. dr hab Barbary Radwanek-Bąk)7
Surowce strategiczne – surowce, które decydują o rozwoju przemysłu i bezpieczeństwie
energetycznym kraju.
2.
7
Minerały/surowce krytyczne – termin używany dotąd głównie w Stanach Zjednoczonych.
Barbara Radwanek-Bąk, Zasoby kopalin Polski w aspekcie oceny surowców krytycznych Unii Europejskiej;
7|S t r o n a
Zgodnie z definicją wprowadzoną w 2008 r. przez Komitet ds. Kopalin Krytycznych dla
Gospodarki Stanów Zjednoczonych (Committee on Critical Mineral Impacts on the US
Economy), a przejętą przez kraje UE, obejmują one te spośród kopalin/surowców narażonych
na ryzyko zachwiania lub przerwania płynności podaży i dostaw, dla których deficyt ten może
mieć poważne skutki ekonomiczne dla całej gospodarki.
IV.
DEFINICJE PRZYTACZANE W LITERATURZE PRZEDMIOTU
1. Kopalina strategiczna - pozaprawne określenie jednej z następujących kopalin (lub rodzaju
kopalin):
• węglowodorów,
• węgla kamiennego,
• metanu występującego jako kopalina towarzysząca,
• węgla brunatnego,
• rud metali, z wyjątkiem darniowych rud żelaza,
• metali w stanie rodzimym,
• rud pierwiastków promieniotwórczych,
• siarki rodzimej,
• soli kamiennej,
• soli potasowej,
• soli potasowo-magnezowej,
• kamieni szlachetnych.
2.
Pierwiastek krytyczny - nazwa pierwiastki krytyczne pojawiła się prawie równocześnie w
kilku miejscach. 30 października 2009r. opublikowany został raport Bayrona Kinga p.t. „Rare
Earth and Other Critical Technology Metals”. W październiku z tego samego roku ukazał się
raport nazywany „Deklaracją Lulealską”, pod którą podpisało się sześć europejskich
uniwersytetów, sześć instytucji typu Geological Survey, 13 innych organizacji oraz 10 jednostek
przemysłowych w tym KGHM Polska Miedź S.A. z Polski. W styczniu 2010 roku ogłoszony
8|S t r o n a
został również raport grupy roboczej „Raw Materials Supply Group” europejskiej komisji
„Enterprice and Industry”. Jednym z powodów, który zmobilizował Komisje Europejskie do
działania było ograniczenie eksportu Ziem Rzadkich przez głównego ich producenta – Chiny.
Komisja Europejska przygotowała listę pierwiastków krytycznych, czyli takich od których zależy
rozwój nowych technologii przemysłowych. Na tej liście obok pierwiastków znalazły się też
takie surowce mineralne jak baryt, diatomit, talk i inne. Kilka pozycji z listy europejskiej
występuje w granicach RP. Co niezwykle istotne, pierwiastki krytyczne stanowią kluczowy
element np. instalacji fotowoltaicznych i są niezbędne dla instalacji oze, a także np. ogniw
paliwowych. Wykorzystywane są także w telefonach komórkowych i samochodach. Zgodnie z
opinią prof. Adama Piestrzyńskiego z Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
pierwiastki krytyczne to te 41 surowców mineralnych, które wymieniła Unia Europejska w
Critical Law Materials for the EU. Chodzi o pierwiastki niezwykle rzadko występujące w
przyrodzie, a niezbędne dla rozwoju technologii przemysłowych. Występują one zazwyczaj jako
jeden ze składników minerałów. Dawniej traktowano je jako odpady przy wydobywaniu innych
surowców (prof. Antoni Tajduś, rektor AGH). 97 proc. światowej produkcji pierwiastków
krytycznych znajduje się w Chinach, dlatego też Europa szuka nowych metod ich pozyskiwania.
W Polsce pierwiastki krytyczne występują w Sudetach, w synklinie przedsudeckiej, w okolicach
Zawiercia, a w Małopolsce - na Pustyni Błędowskiej.
Na krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej powstaje supernowoczesne laboratorium
pierwiastków krytycznych, czyli takich, które rzadko występują w przyrodzie. AGH tworzy
laboratorium razem z KGHM Polska Miedź S.A, firmą zajmującą się m.in. wydobyciem i
produkcją miedzi i srebra.
3.
Surowce krytyczne - termin stosowany do surowców, dla których brak jest źródeł
pierwotnych i wtórnych w krajach UE oraz brakuje możliwości ich produkcji na różnych etapach.
Wynika to ze struktury pionowej surowców mineralnych sensu largo, która wskazuje na
możliwości ich pozyskiwania na różnych poziomach – od urobku po wyroby końcowe – z
uwzględnieniem
możliwości pokrywania zapotrzebowania także ze źródeł spoza UE (Bilans Gospodarki, 2011).
W odniesieniu do surowców, dla których istnieją źródła pierwotne i wtórne w obrębie UE, ale
zapotrzebowanie na nie pokrywane jest w dużej części importem spoza UE, właściwym według
niektórych autorów wydaje się termin: surowce deficytowe. I ten właśnie termin dobrze pasuje do
wyróżnionej w raporcie grupy 14 surowców, których pozyskiwania w krajach UE zaprzestano z
9|S t r o n a
różnych powodów. Dobrze to obrazuje przykład krajów Europy północno-zachodniej, w których
do przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku 1/3 społeczeństwa utrzymywała
się z przemysłu wydobywczego, przetwórczego i hutniczego.
(źródło: Tadeusz J. SMAKOWSKI, Surowce mineralne – krytyczne czy deficytowe dla gospodarki
UE i Polski, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energii Polskiej
Akademii Nauk).
4.
Złoża perspektywistyczne - na podstawie „Zasad dokumentowania złóż kopalin stałych”
wydanych przez Ministerstwo Środowiska w 2002 r. wyróżnia się złoża o najbardziej wstępnym
zakresie poznania:
• hipotetyczne kategorii E,
• perspektywiczne kategorii D2,
• prognostyczne kategorii D1.
Wspólnym terminem obejmującym 3 wydzielone kategorie złóż/obszarów jest termin
złoża/obszary przewidywane. Złoża/obszary hipotetyczne określa się wyłącznie na podstawie
przesłanek geologicznych, pośrednich i bezpośrednich, np. dla różnych typów złóż rud metali w
wydzielonych
jednostkach
geostrukturalnych
lub
formacjach
skalnych.
Złoża/obszary
perspektywiczne typuje się na podstawie oznak występowania złóż, anomalii geochemicznych i
geofizycznych bądź petrograficznych lub mineralogicznych wskaźników występowania kopalin.
Dla wielu rodzajów kopalin i wyróżnianych dla nich typów złóż nie można oszacować wielkości
zasobów perspektywicznych, bowiem stwierdzone oznaki nie definiują dobrze podstawowych
parametrów geologiczno-górniczych, jak miąższość, powierzchnia etc., np. dla kruszyw
piaskowo-żwirowych, kopalin ilastych ceramiki budowlanej, piasków kwarcowych, wapieni dla
przemysłu cementowego czy wapienniczego. Natomiast złoża/obszary prognostyczne są
najbardziej przewidywane i określa się je na podstawie nielicznych, rzadkich wyrobisk lub
odsłonięć naturalnych oraz danych geofizycznych pozwalających określić w przybliżeniu
możliwy obszar występowania złoża oraz rodzaj i jakość kopaliny. Prawdopodobne granice złoża
określa się metodą interpolacji lub ekstrapolacji. Prawdopodobny błąd szacowania zasobów może
wynosić ponad 40%.
WALORYZACJA ZASOBÓW KOPALIN
V.
1. Dla potrzeb zasobów kopalin surowców strategicznych, a
w tym konkretnych złóż
udokumentowanych lub stanowiących zasób perspektywiczny (rezerwa pokoleń)
10 | S t r o n a
niezbędne są regulacje i zastosowanie narzędzi pozwalających na niezbędne kwalifikacje,
oceny i wyceny.
2. Podstawą dla regulacji ochrony złóż kopalin jest ich kompleksowa waloryzacja i
hierarchizacja. Tym zagadnieniem zajmowano się już od dawna i można znaleźć tu szereg
publikacji. Najbardziej kompleksowo propozycje wysunęli tu Prof. Marek Nieć i Prof.
Barbara Radwanek-Bąk. Współpraca i badania zarówno w IGSMiE PAN Kraków, jak i
PIG-PJB przyniosła też opracowanie całościowe projektu regulacji ochrony złóż
perspektywicznych i prognozowanych, czy inaczej wstępnie rozpoznanych zasobów,
które mają potencjał do udokumentowania jako złoża kopalin. Projekt całego rozdziału do
Prawa geologicznego i górniczego lub odrębnej ustawy został opracowany na zlecenie
Ministra Środowiska już w 2011r. W projekcie tym zaprezentowano podstawy
waloryzacji i metody identyfikacji, a następnie obejmowania ochroną tych potencjalnych
zasobów.
3. Na podstawie przeglądu różnych proponowanych sposobów waloryzacji wyróżnione
zostały cztery niezależne jej obszary:
• walorów złożowo-surowcowych (zasobów /jakości kopaliny),
• atrakcyjności górniczej,
• ograniczonej możliwości wykorzystania wobec wymagań ochrony środowiska,
• ograniczonej dostępności przez zagospodarowanie terenu złożowego.
Kryteria złożowo-surowcowe są określane indywidualnie dla poszczególnych rodzajów
kopalin. Kryteria górnicze określają stopień trudności ich eksploatacji (grubość nadkładu,
stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża, zawodnienie złoża, stopień
komplikowania budowy złoża) i możliwość odstawy surowca do odbiorców (odległości
od sieci drogowej i od potencjalnych odbiorców). Waloryzacja środowiskowa złóż oparta
jest na określeniu ograniczeń dostępności z tytułu wymagań ochrony przyrody i
krajobrazu, użytkowych wód podziemnych, gleb i lasów. Waloryzacja z tytułu ograniczeń
planistycznych możliwości wykorzystania złóż oparta jest na ocenie stopnia zabudowy
terenu. W każdej grupie kryteriów wyróżnia się 3 klasy: najwyższą (N), wysoką (W) i
niską (Z). Pozwała to na opisanie każdego złoża za pomocą czteroliterowego symbolu: w
kolejności walorów zasobowo-surowcowych, uwarunkowań górniczych, środowiskowych
11 | S t r o n a
i planistycznych (przykładowo: NNWN, NZNZ). Symbole te przedstawione na mapie
złóż kopalin pozwalają na szybkie ich porównanie i wskazanie najbardziej wartościowych
zasługujących na ochronę.
Dla uzyskania kompromisu między wymaganiami planowania zagospodarowania
przestrzennego i potrzebami ochrony złóż kopalin niezbędna jest waloryzacja złóż dająca
podstawy do ochrony zasobów najwartościowszych spośród nich, a ustępstw w zakresie
złóż mniej wartościowych, tj. małych i zawierających kopalinę miernej jakości. To z kolei
wymaga określenia kryteriów oceny, a następnie przeprowadzenia waloryzacji złóż
kopalin [1, 2, 3, 4].
4. Kryteria waloryzacji
1. Kryteria złożowo-surowcowe
Jako kryteria geologiczno-złożowe przyjęto:
• wielkość zasobów,
• walory surowcowe kopaliny (jakość kopaliny).
Analiza danych dotyczących udokumentowanych złóż i potrzeb gospodarczych ich
wykorzystania w skali ogólnokrajowej, regionalnej i lokalnej pozwala na wyróżnienie
trzech kategorii wartości złóż oraz ich potencjalnego znaczenia gospodarczego i potrzeb
ich ochrony:
• N - najwyższej ochrony,
• W — wysokiej ochrony,
• Z — zwykłej ochrony.
Kategorię złoża (N, W, Z) określają zatem:
• walory zasobowo-surowcowe,
• potencjalne znaczenie gospodarcze: krajowe, regionalne, lokalne.
2. Kryteria górnicze
Kryteria górnicze są dwojakiego rodzaju:
• określające stopień trudności ich ewentualnej eksploatacji,
12 | S t r o n a
• określające możliwość dostawy surowca do odbiorców.
Proponuje się ocenę dwu etapową warunków górniczych:
Pierwszy etap: trójstopniowa punktowa ocena w skali 1 (najwyższa) do 3 (najgorsza);
drugi etap: ocena łączna na podstawie sumy punktów w czterech kategoriach: N —
najwyższa, W — wysoka, Z- zadowalająca, X – niezadowalająca.
3. Kryteria waloryzacji środowiskowej złóż (ograniczeń dostępności z tytułu wymagań
ochrony środowiska)
Za zasadnicze czynniki ograniczające dostępność złóż można uznać:
• wymagania ochrony przyrody i krajobrazu,
• wymagania ochrony użytkowych wód podziemnych,
• ochronę gleb,
• ochronę lasów.
Kombinacja tych czynników parami i trójstopniowa punktowa skal ich ocen (1 —
najmniejsze ograniczenia, 3 — największe) pozwala na podstawie sumy punktów na
wydzielenie 3 stopni dostępności złóż: N — najwyższa, W — warunkowa, Z —
zastrzeżona.
5. Ograniczenia planistyczne możliwości wykorzystania złóż (z tytułu zabudowy terenu)
Wyróżnić można cztery klasy dostępności terenu w zależności od stopnia zabudowy: N —
najwyższa, W- wysoka, Z — zabraniająca, X -wykluczająca (zob. aneks 4).
6. Łączna waloryzacja złoża
Literowe oznaczenie wyników oceny każdej z wyróżnionych czterech grup kryteriów
pozwala na opisanie każdego złoża za pomocą czteroliterowego symbolu w kolejności
walorów:
zasobowo-surowcowych,
uwarunkowań
górniczych,
środowiskowych
i
planistycznych(przykładowo: NNWN, NZNZ itd.)8
8
M. Nieć, B. Radwanek-Bąk, Kompleksowa waloryzacja i hierarchizacja złóż kopalin skalnych, Górnictwo
Odkrywkowe, 2011, R. 52, nr 6, str 5-14, ISSN 0043-2075
13 | S t r o n a
7. Stosując powyższe kryteria można hierarchizować złoża oraz przyjąć umownie (aktem
wykonawczym – rozporządzeniem), jakie z nich zaliczyć do zasobu strategicznego na
poziomie krajowym, a jakie na poziomie lokalnym (wojewódzkim).
VI.
ROBOCZE DEFINICJE DLA PRAC NAD METODĄ PRZEPROWADZANIA
SEGREGACJI I WARTOŚCIOWANIA SUROWCÓW I ZŁÓŻ (W TYM
PERSPEKTYWICZNE
I
PROGNOSTYCZNE)
I
OBSZARÓW
PRZEWIDYWANYCH DLA ZŁÓŻ HIPOTETYCZNYCH
1. Surowce strategiczne (w tym krytyczne i deficytowe) to kopaliny, w tym pierwiastki
istotne dla gospodarki, których zasoby własne lub na terenie UE są ograniczone, a
uzależnienie od importu duże. Roboczo należy przyjąć, że należą do nich, poza
węglami, wszystkie kopaliny objęte własnością górniczą Skarbu Państwa.
2. Złoża strategiczne to udokumentowane złoża kopalin zaliczane do surowców
strategicznych oraz złoża perspektywiczne, prognostyczne i obszary przewidywanego
występowania hipotetycznych złóż tych kopalin.
Literatura:
1. Critical Law Materials for the EU. Report of the Ad-hoc Working Group on defining
critical law materials (wersja z 30 lipca 2010);
2. The Raw Materials Initiative – meeting our critical needs for growth and jobs in Europe
(Bruksela, 2008);
3. Annex V to the Report of the Ad-hoc Working Group on defining critical raw materials;
4. Barbara Radwanek-Bąk, Zasoby kopalin Polski w aspekcie oceny surowców krytycznych
Unii Europejskiej;
5. Tadeusz J. Smakowski, Surowce mineralne – krytyczne czy deficytowe dla gospodarki
UE i Polski, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energii
Polskiej Akademii Nauk, nr. 81, 2011r.;
6. Ministerstwo Środowiska, Bilans Perspektywistycznych Zasobów Kopalin Polski, wg
stanu na 31 XII 2009, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy,
Warszawa, 2011;
14 | S t r o n a
7. Krzysztof Galos, Tadeusz Smakowski, Nowa polityka surowcowa Unii Europejskiej w
obszarze surowców nie-energetycznych, Gospodarka Surowcami Mineralnymi, Tom 24,
Zeszyt 4/4, 2008.
8. K. Galos, M. Nieć, B. Radwanek-Bąk, T. Smakowski, K. Szamałek, Bezpieczeństwo
surowcowe Polski w UE i na świecie, Biuletyn Państwowego Instytyutu Geologicznego
452: 43-52, 2012 r.
9. M. Nieć, B. Radwanek-Bąk, Kompleksowa waloryzacja i hierarchizacja złóż kopalin
skalnych, Górnictwo Odkrywkowe, 2011, R. 52, nr 6, str 5-14,
10. Oprowadzenie PIG w sprawie „Opinii nt. Perspektyw występowania zasobów
pierwiastków rzadkich w rejonie LGOM oraz ich znaczenia ekonomicznego i
geopolitycznego.”
11. Opracowanie M. Nieć i B. Radwanek Bąk dla Ministerstwa Środowiska”Ochrona i
racjonalne wykorzystanie złóż kopalin” Kraków, 2013.r.;
12. http://www.teberia.pl/pierwiastki-krytyczne-szansa-dla-energii-odnawialnej/,;
13. http://krakow.naszemiasto.pl/artykul/krakow-na-agh-powstaje-laboratoriumpierwiastkow-i-surowcow,1230847,t,id.html;
14. Ministerstwo Środowiska, Bilans Perspektywistycznych Zasobów Kopalin Polski, wg
stanu na 31 XII 2009 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy,
Warszawa, 2011.;
15. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-społecznego i
Komitetu Regionów z dnia 26.05.2014 r. w sprawie
przeglądu wykazu surowców krytycznych dla UE i wdrażania inicjatywy na rzecz
surowców, Bruksela.
Opracowano dla Zakładu Studiów Strategicznych i Bezpieczeństwa Międzynarodowego ISP PAN
w Warszawie.
Sporządzili:
Aleksandra Piotrowska, prawnik
Justyna Przywecka, prawnik
Mateusz Rojek, prawnik
pod kierunkiem:
Jan Stefanowicz, adwokat
15 | S t r o n a