02 WIP Liberalizm. Materiały dla studentów

Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
Opracowanie fragmentów materiału z zajęć nt. liberalizmu1 CZ.I
Charakterystyka głównych idei liberalizmu
Liberalizm stał się nieodłącznym elementem cywilizacji zachodniej. Swój wpływ na świat
zachodni osiągnął dzięki XVIII i XIX-wiecznym myślicielom i ich poglądom, które wyrastały z prądów
oświeceniowych (jak choćby wiary w uniwersalny rozum kierujący się racjonalnymi przesłankami). Ten
wczesny liberalizm kład nacisk na określone fundamentalne wartości, w głównej mierze związane z
rozwojem jednostki (jak np. swoboda osobista, ponadto wśród czterech klasycznych uzasadnień jak
najszerszego zakresu wolności słowa odnaleźć możemy odnaleźć możemy prawo każdego człowieka do
samorealizacji, zaś jednym z głównych elementów liberalizmu jest „święte” prawo własności).
Liberalizm XX-wieczny przedstawiany jest natomiast jako moralnie neutralny – kładzie się nacisk
na stwierdzenie, iż liberalizm uznaje wyższość „słusznego nad dobrym”. Celem liberalizmu staje się przeto
stworzenie ram współżycia bez wskazywania w szczegółach, jaką treścią należałoby je wypełnić. W ten
sposób liberalizm dąży by stworzyć ludziom warunki do szczęśliwego życia, bez określania, na czym to
szczęście miałoby polegać. Doskonałym przykładem tej ewolucji jest myśl liberalna Johna Rawlsa (teoria
sprawiedliwości jako bezstronności i oparty na jej zasadach liberalizm polityczny)2. Liberalizm osiągnął
poziom metaideologii (ideologia doboru ideologii) – zespołem zasad, na gruncie których toczyć się może
debata polityczna i ideologiczna.
Nie oznacza to jednak, że liberalizm jako ideologia stał się jedynie pustym zbiornikiem, który
może być wypełniony wszelką treścią. Liberalizm – bez względu na to, o jakim liberalizmie myśleć –
stanowi pewien zbiór wartości i przekonań, które są dla niego fundamentalne, wśród których za
najważniejsze uznać należy:
a) ideę jednostki,
b) ideę wolności,
c) ideę rozumu,
d) ideę sprawiedliwości
e) idee tolerancji i różnorodności.
1
Materiały opracowane w oparciu o literaturę zalecaną na zajęcia „Współczesne ideologie polityczne”.
Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z
podobną wolnością dla innych.
Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone,
a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą
sprawiedliwego oszczędzania [zasada dyferencji],
b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej
równości szans.
2
3
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
AD. A) idea jednostki
Liberalizm przyniósł przełom w myśleniu o człowieku. Przez długi okres jednostka postrzegana
była jedynie jako element przynależny swojej grupie społecznej, który jedynie w takim ujęciu prezentuje
pewną wartość. Nie posiada zaś tej wartości jako samoistna jednostka. Dopiero w początkach myśli
liberalnej, wraz z załamaniem się ładu feudalnego i pojawieniem się teorii praw natury pojawiło się
myślenie o jednostce jako o indywidualnym i samodzielnym źródle pewnych przyrodzonych wartości. Jan
Locke (1632-1704) pisał, iż jednostki Bóg wyposażył w pewne prawa – życie, wolność i własność.
Podobnie Emanuel Kant (1724-1804), który uznając przyrodzoną godność i równą wartość każdego
człowieka pisał, iż jednostka kończy się na sobie i nie jest jedynie środkiem do osiągnięcia granic innych
jednostek.
Rysuje się jednak pewna sprzeczność, która towarzyszy cały czas liberalizmowi – z jednej strony
mamy wiarę w wyjątkowość każdego człowieka, z drugiej strony wiarę w równy status każdej jednostki.
Tak więc liberalizm zakłada prymat jednostki nad społeczeństwem – w swych początkach prymat
ten był absolutny – liberałowie pojmowali społeczeństwo jako luźny agregat jednostek, których łączy ze
sobą jedynie konieczność zaspokajania własnych interesów. Taki pogląd na społeczeństwo nazywamy
atomistycznym – społeczeństwo samo w sobie nie istnieje jest tylko luźnym zbiorem jednostek,
kierujących się własnym egoistycznym interesem. Późniejsi liberałowie prezentowali bardziej
optymistyczny pogląd na naturę ludzką oraz wskazywali na to, że jednostki są wzajemnie za siebie
odpowiedzialne, co przekłada się na określone więzy społeczne. Wspólne dla wszystkich liberałów jest
taka wizja społeczeństwa, w której jednostka bez przeszkód może się samorealizować.
Przekonanie o nadrzędnym znaczeniu jednostki wobec społeczeństwa lub jakiejś jego grupy to
indywidualizm. Zakłada on, że to jednostka jest punktem odniesienia wszelkich doktryn politycznych i
społecznych. Indywidualizm etyczny stanowi, iż społeczeństwo musi być tak skonstruowane, aby
jednostka mogła czerpać dla siebie korzyści i przyznaje pierwszeństwo indywidualnym prawom,
potrzebom i interesom. Indywidualizm egoistyczny przywiązuje największe znaczenie do korzyści i
interesów jednostki ale jednocześnie postuluje poleganie na samym siebie. Rozwojowa forma
indywidualizmu przedkłada rozwój ludzki nad dążenie do zaspokojenia własnych interesów.
Jak istotna jest koncepcja jednostki pokazał XX wiek, kiedy to pojawiły się ideologie negujące
wartość jednostki i mające charakter antyindywidualistyczny – faszyzm, narodowy socjalizm i komunizm.
Stworzone na ich bazie ustroje totalitarne odrzucały wartość jednostki i nacisk kładły na wartość grup, a
nie jednostek – całych narodów lub klas społecznych. W ideologiach totalitarnych jednostka mogła mieć
wartości pełnić użyteczną rolę jedynie w grupie i wykonując zadania powierzone tej grupie. Jednym z
podstawowych elementów nazizmu czy komunizmu była bowiem masowość i jedność tych mas: „ty jesteś
niczym, twój naród jest wszystkim”.
4
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
AD. B) idea wolności
Swoboda jednostek jest dla liberałów wartością nadrzędną. Jak to już zostało wspomniane
wcześniej wolność była jednym z praw naturalnych człowieka przynależnych mu z samej racji bycia istotą
ludzką. Podkreślić jednak należy, iż żaden liberał nigdy nie traktował wolności w sposób nieograniczony –
granicą wolności jest wolność drugiej osoby. Inaczej rzecz ujmując - odwołując się do S. J. Milla – jedyną
dozwoloną granicą wolności jest krzywda drugiej jednostki – jedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie (…)
swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona, jedynym celem dla osiągnięcia którego ma się prawo
sprawować władzę nad członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych. Tak
więc wolność osobista może być ograniczana jedynie w wypadku konieczności zapobieżenia krzywdy
drugiej jednostki. Heywood nazywa takie stanowisko libertariańskim – należało by je jednak nazywać
klasycznie liberalnym. Idąc dalej – Mill dzielił czynności ludzkie na:
a) dotyczące nas samych – wobec nich jednostka powinna korzystać z absolutnej wolności, według
klasycznego rozumienia liberalizmu jednostce nie można ograniczać działania w celu
uniemożliwienia wyrządzenia sobie krzywdy: hazardziście zabraniać hazardu, samobójcy
samobójstwa, nie mieści się w liberalnym pojęciu wolności nakaz zapinania pasów, zakaz
spożywania narkotyków, jakakolwiek cenzura w celu uchronienia nas np. przed deprawacją,
obowiązkowe ubezpieczenia itp., itd.
b) dotyczące innych – tu jedyną dozwoloną granica jest zasada krzywdy.
Jak najszersza wolność – równą dla wszystkich jednostek – dającą się pogodzić z tak samo szeroką
wolnością innych postulował także John Rawls.
Warto zaznaczyć, iż wolność jest rozmaicie rozumiana przez liberałów. Isaiah Berlin wskazał na dwa
podstawowe rozumienia wolności przez liberałów:
a) wolność negatywna – oznaczająca brak zewnętrznych ograniczeń bądź przymusu wobec
jednostki,
b) wolność pozytywna – pojawiła się później, jako umiejętność bycia panem samego siebie, bycia
autonomicznym. , wymaga to rozwijania swoich talentów i kwalifikacji. Mówił o niej m.in. Mill,
który pisał o wolności jako o zdolności do rozwoju, samorealizacji.
AD. C) idea rozumu
Ponownie należy odwołać się do oświecenia – początku wieku rozumu. Immanentną cechą
oświecenia był racjonalizm. Racjonalizm zakłada iż wiedza płynie z rozumu, a nie doświadczenia (co
zakłada empiryzm), świat postrzegany jest jako zbudowany według pewnych zasad, które mogą zostać
odkryte dzięki rozumowi. Racjonalizm kładzie nacisk na rozwiązywanie problemów w sposób rozumowy,
oparty na sensownych przesłankach, a nie w oparciu o tradycję lub nieracjonalne przesądy i zabobony, czy
zwyczaj.
racjonalizm - [łac. rationalis ‘rozsądny’], przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu
ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu;
5
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
nazwa kierunku filozoficznego, przeciwstawnego empiryzmowi, upatrującego w rozumie racjonalizme
źródło poznania i kryterium prawdy oraz uznającego możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy;
rozwijał się głównie w XVII w. (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz)3.
Ten oświeceniowy racjonalizm oddziaływał na liberalizm na kilka sposobów:
a) umocnił wiarę liberałów w jednostkę postrzegana jako racjonalną i myślącą istotę zdolną do
zdefiniowania własnych celów i do dążenia do ich osiągnięcia,
b) z ppkt a) wynika silna u liberałów niechęć do paternalizmu,
c) umocnił wiarę liberałów w postęp – rozwój wiedzy pozwala na zmienianie świata na lepszy,
d) liberalny nacisk na edukację – niezbędną dla osiągnięcia osobistego rozwoju,
e) znaczenie rozumu w rozwiązywaniu sporów – w drodze dyskusji, debaty, negocjacji zamiast siły i
wojny, które traktowane są jako ostateczność – użycie siły jest usprawiedliwione jedynie w
wypadku samoobrony lub jako środek przeciwdziałający uciskowi (gdy zawiodą inne sposoby
rozwiązywania sporów.
AD. D) idea sprawiedliwości
Sprawiedliwość to osąd moralny, który stanowi o przyznawaniu nagród i kar, sprawiedliwość to
dawanie każdemu tego, co mu się należy. Liberalna teoria opiera się wierze w równość różnego rodzaju:
a) każdy człowiek jest równy w tym sensie, że posiada taką samą wartość moralną, co wynika z
równych i przyrodzonych praw naturalnych,
b) każdy człowiek jest równy w znaczeniu formalnym – w społeczeństwie każdy winien cieszyć się
tym samym statusem formalnym – liberałowie są przeciwni wszelkim tytułom i różnicowaniu
ludzi ze względu na „szlachetne urodzenie”,
c) formami równość formalnej są równość prawna czyli wobec prawa oraz równość polityczna,
przejawiająca się w zasadzie jeden człowiek, jeden głos – każdy głos ma tą samą wartość,
d) równość szans – takie same zasady dla wszystkich członków społeczeństwa – liberałowie uważają,
iż równość społeczna jest niepożądana, gdyż ludzie nie rodzą się tacy sami, dlatego sprawiedliwe
jest, aby istniał nierówność społeczne – ale tylko takie, które wynikają z racji talentów, uzdolnień,
ochoty do pracy i zaangażowaniem (zalety charakteru).
e) liberałowie wierzą w merytokrację - rządy ludzi uzdolnionych i wykwalifikowanych będą
najsprawiedliwsze.
Liberałowie różnią się jednak tym, jak te zasady realizować w praktyce klasyczni liberałowie
podkreślają, iż tak długo, jak jednostki wchodzą w posiadanie dóbr w sposób uczciwy, tak długo
nierówność jest sprawiedliwa – jedni zasłużyli swa pracą na bogactwo bardziej niż inni (Robert Nozick).
3
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4009757/racjonalizm.html
6
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
Liberałowie o odchyleniu socjalnym podkreślają, iż sprawiedliwe jest dążenie do likwidowania
nierówności społecznej (John Rawls) – występowanie nierówności gospodarczej jest sprawiedliwe wtedy,
gdy służy najbiedniejszym członkom społeczeństwa.
AD. E) idee tolerancji i różnorodności
Pluralizm i różnorodność mają swe korzenie w indywidualizmie. Aby istniały niezbędna jest
tolerancja – zgoda na istnienie odmienności, gotowość do zaakceptowania poglądów i postaw, także tych z
którymi się nie zgadzamy. Tolerancja ma swe korzenie w obronie wolności religijnej oraz z liberalnym
podziale na sferę prywatną i publiczną – tolerancja powinna rozciągać się na wszystkie obszary życia
uznawane za prywatne na przykład religia. W pewien sposób więc tolerancja jest gwarancją wolności
negatywnej. Mill podkreślał znaczenie tolerancji jako gwarancji autonomii osobistej – przypominając że
większość nie może przymuszać mniejszości do swych racji – co kończyłoby się tyranią większości.
Wielokulturowość - pojęcie wywodzące się od ang. terminu multiculturalism, obejmujące 3
znaczenia: 1) w płaszczyźnie opisowej wskazuje po prostu na wielość kultur; w. jest więc stwierdzeniem
obiektywnego faktu zróżnicowania kulturowego danego społeczeństwa lub — szerzej — faktu istnienia na
świecie odmiennych kultur etnicznych, grup religijnych, subkultur itp.; 2) oznacza również politykę
rządową zmierzającą do niwelacji napięć społecznych związanych z faktem w. danej populacji; 3) jest też
nazwą pewnej doktryny, ruchu, nawet filozofii. W tym ostatnim przypadku w. oznacza działania środowisk
mniejszościowych skierowane na emancypację i pełniejszy udział różnych środowisk w życiu społecznym,
politycznym i kulturowym kraju. Definicja podana za: „Wielka Encyklopedia Powszechna PWN”, Tom
29, Warszawa 2005, s. 261.4
Liberalna skłonność do tolerancji związana jest z wiarą liberałów w istnienie społeczeństwa
zrównoważonego, które nie jest rozdzierane przez konflikty, na przykład klasowe. Ta wiara odróżnia
liberałów od socjalistów, którzy przedstawiali społeczeństwo jako miejsce ciągłego konfliktu
zwalczających się klas oraz od konserwatystów, którzy utożsamiali moralną, społeczną i kulturową
różnorodność z nieporządkiem i niestabilnością.
Tolerancja nie jest jednak – tak jak wolność nieograniczona – najczęściej postuluje się
ograniczenie tolerancji w stosunku do poglądów, które same są nietolerancyjne (np. rasistowskie). Choć
pamiętać należy, iż większość liberałów sprzeciwia się ograniczaniu tego typu poglądów – zarówno
wcześni liberałowie jak Milton, jak i późniejszy klasyczny liberał Mill podkreślali wartość każdego poglądu,
także kłamliwego. Autor Raju utraconego uważał, iż zły pokarm strawiony najdokładniej nie przyniesie wiele pożytku,
ale ze złą książką jest inaczej, gdyż w rękach bystrego i roztropnego czytelnika służy pod niejednym względem odkrywaniu
prawdy, obalaniu fałszu, przestrodze i pouczeniu. Poza tym należy czytać wszystkie książki, które wpadną w ręce, bo
jesteś wystarczająco zdolny zarówno do słusznej oceny, jak i zbadania każdej sprawy.
4
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3995791/wielokulturowosc.html
7
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne
dr Michał Urbańczyk
[email protected]
Wynika to z uniwersalistycznej wiary liberałów w końcowe zwycięstwo prawdy i wartości
liberalnych. W XX wieku tolerancja poszła jeszcze dalej w kierunku idei moralnej neutralności.
pluralizm – pluralizm polityczny, doktryna polit. głosząca potrzebę stworzenia warunków
ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz
tworzenia organizacji reprezentujących różne interesy grupowe (partii, stowarzyszeń)5.
Jest to wiara w/lub dążenie do różnorodności, taka różnorodność jest pożądana i zdrowa, ze względu na
to, że stoi na straży autonomii jednostki i sprzyja debacie. Pluralizm polityczny to teoria dotycząca
dystrybucji władzy politycznej w społeczeństwie – rozproszonej równomiernie, a nie skupionej w rękach
elity, w ten sposób zakłada się uczestnictwo wielu grup społecznych w sprawowaniu władzy.
Do opracowania:
1. Przedstaw genezę i ewolucję ideologii liberalnej?
2. Wskaż jakie naczelne zasady ustrojowe mają liberalną genezą i zastanów się nad ich rolą we
współczesnym systemie demokracji liberalnej?
3. Scharakteryzuj rolę, jaką pełni idea wolności w innych ideologiach i doktrynach politycznych.
5
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4009536/pluralizm.html
8