funkcjonowanie rynku walutowego - Wydział Zarządzania i Ekonomii

Funkcjonowanie rynku walutowego w gospodarce rynkowej
1. Pojęcie, funkcje i instrumenty rynku walutowego
Pojęcie rynku walutowego nie jest jednoznaczne. W wąskim znaczeniu jest on
miejscem, w którym dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży walut.1 Utożsamianie rynku
walutowego z „miejscem” powinno mieć zdaniem niektórych ekonomistów charakter
umowny.2 W rzeczywistości chodzi bowiem o warunki, w jakich przeprowadzane są
transakcje walutowe. Zaprezentowane przez E. Pietrzaka szersze ujęcie, charakteryzuje rynek
walutowy jako „miejsce, w którym dochodzi do konfrontacji popytu i podaży na waluty, oraz
zespół reguł, według których zawierane są transakcje walutowe, a także ogół urządzeń i
czynności technicznych prowadzących do ich zawarcia.”3
Zgodnie z ogólnie przyjętą definicją, walutami są oficjalne znaki pieniężne będące
prawnym środkiem płatniczym w określonym kraju, lub na terytorium kilku państw
połączonych unią walutową.4 Gdyby we wszystkich krajach funkcjonowała ta sama, jedna
waluta, rynek walutowy w ogóle by nie istniał.
Obok walut, jako przedmiot zawieranych na rynku walutowym transakcji wymienia się
także dewizy. Zwraca się przy tym uwagę na dużo większe znaczenie tych drugich w
generowaniu obrotów na rynku walutowym.5
W wielu opracowaniach pojęcie waluty i
dewizy jest stosowane zamiennie. Terminy te nie są jednak tożsame, gdyż dewizy - w
odróżnieniu od walut - są łatwo zbywalnymi środkami płatniczymi denominowanymi w
walutach obcych, występującymi najczęściej w formie weksli, czeków, obligacji itp.6 Chociaż
definicja ta jest jednoznaczna, rozpowszechniona jest również inna – za dewizy uważa się
dokumenty stwierdzające należności danego kraju wobec zagranicy, lub zagranicy wobec
danego kraju, uprawniające do realizacji tych należności w określony sposób.7
O tym, iż terminologia dotycząca zagadnień walutowych nie jest jednoznaczna mogą
świadczyć określenia występujące w polskim prawie dewizowym.8 Zgodnie z nimi walutami
obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety), będące poza danym krajem prawnym
1
Zając J.: Polski rynek walutowy w praktyce, LIBER, Warszawa 1999, s. 8.
Balicki W.: Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 1996, s.600.
3
Pietrzak E., Szymański K.: Międzynarodowy rynek walutowy i finansowy, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991, s. 9.
4
Schaal P.: Pieniądz i polityka pieniężna, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s.70.
5
uznaje się, iż dewizy stanowią ok. 95 % obrotów rynku walutowego, zob. m.in. Łukaszewski M.: Zarys rozliczeń międzynarodowych, UG,
Gdańsk 1986, s.78; Pyka I. (red.): Rynek pieniężny i kapitałowy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2000, s.9
oraz s. 7.
6
Rączkowski S.: Międzynarodowe stosunki finansowe, PWE, Warszawa 1984, s. 27-30.
7
Klawe A.J., Makać A.: Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWN, Warszawa 1987, s.257.
8
por. Ustawa Prawo Dewizowe z dnia 27 lipca 2002 r., Dz. U. Nr 141, poz. 1178.
2
środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie. Dewizy
natomiast to papiery wartościowe i inne dokumenty wyrażające zobowiązania w walutach
obcych. Z tego też względu rynek walutowy definiuje się często jako taki, na którym
przedmiotem zawieranych transakcji są instrumenty finansowe o najwyższym stopniu
płynności pochodzące z różnych obszarów walutowych.9
Rynek walutowy, poza przedmiotem obrotów dokonywanych na nim, niczym nie różni
się od pozostałych rynków. Dlatego też - podobnie jak na każdym rynku – ustalona na nim
cena równowagi jest wynikiem kształtowania się popytu i podaży. Cena jednej waluty
wyrażona w jednostkach waluty innego kraju, czyli stosunek, w jakim jedna waluta jest
wymieniana na drugą nosi miano kursu walutowego.10
Najważniejszym zadaniem kursu walutowego jest funkcja przelicznika jednej waluty na
drugą. Jest on bardzo istotną kategorią ekonomiczną i ważnym instrumentem polityki
gospodarczej. Pełni rolę parametru decyzyjnego i jest jednym z najistotniejszych
instrumentów pośredniego zarządzania handlem zagranicznym. Nie należy go jedynie
utożsamiać z formalnym instrumentem rachunkowym, ponieważ wpływa na koszty i dochody
przedsiębiorstw biorących udział w międzynarodowej wymianie zarówno po stronie eksportu,
jak i importu.11
Kurs walutowy pełni w gospodarce szereg funkcji, z których najważniejszymi są:12
-
funkcja kształtowania polityki pieniężnej,
-
funkcja informacyjno – decyzyjna,
-
funkcja cenotwórcza,
-
funkcja alokacyjna.
Jako instrument polityki pieniężnej pełni on ważną rolę w kształtowaniu ilości pieniądza
w obiegu, wyrównaniu deficytu bilansu płatniczego, czy ograniczaniu inflacji. Jest on także
często wykorzystywany do regulacji obrotów z zagranicą. Obniżenie kursu walutowego w
stosunku do walut obcych, czyli dewaluacja, w odróżnieniu od jego podwyższenia zwanego
rewaluacją, powoduje spadek cen towarów eksportowych na rynkach zagranicznych i wzrost
cen dóbr importowych.13 W sytuacji, gdy zmiana kursu nie następuje na mocy decyzji
administracyjnej, lecz pod wpływem sił rynkowych, używa się odpowiednio terminów
deprecjacja i aprecjacja.
9
Pietrzak E., Szymański K.: op.cit, s. 29.
Nojrzewska E.: Podstawy ekonomii, Wydawnictwon Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s.377.
Zabielski K.: Finanse Międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 12.
12
Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1996, s. 81.
13
por. David J.H.: La monnaie et la politique monetaire, Paris 1986, s.293 – 309.
10
11
Generalnie niska wartość pieniądza krajowego w stosunku do innych walut na
międzynarodowym rynku przyczynia się pozytywnie do opłacalności obrotów towarowych.
Za tę samą ilość pieniądza zagranicznego, rodzime podmioty uzyskują większy przychód w
walucie krajowej. Z kolei zakup aktywów zagranicznych staje się dla nich bardziej
kosztowny. Dokładnie przeciwny efekt przynosi umacnianie się pieniądza krajowego wobec
innych walut: eksporterzy odnotowują niższe wpływy, importerzy zmuszeni są płacić za
sprowadzane towary drożej.
Spełniając funkcję informacyjno – decyzyjną kurs walutowy dostarcza producentom
informacji o opłacalności importu i eksportu, będących podstawą do podjęcia odpowiednich
decyzji co do kierunków produkcji. Bezpośrednio uzależnione są od niego ceny towarów w
handlu zagranicznym oraz pośrednio ceny większości produktów przeznaczonych na rynek
krajowy. Wreszcie funkcja alokacyjna polega na wpływaniu na rozmieszczenie zasobów w
skali światowej.
Tendencje w zakresie kształtowania się relacji kursowych mogą stać się zachętą do
deponowania środków, lub zaciągania kredytów w walutach obcych. W przypadku aprecjacji
waluty krajowej opłacalne staje się zaciąganie kredytów denominowanych w walutach
obcych, gdyż mniejsza ilość jednostek krajowego pieniądza wystarczy na pokrycie spłaty
kwot płatności długu.
Znaczenie kursu walutowego dla wielu obszarów gospodarki danego kraju sprawia, iż
oceny transformacji rynku walutowego warto dokonać właśnie przez pryzmat zmian cen
walut. Poziom walutowego kursu równowagi może wynikać albo z ustaleń władz, albo ze
stosunku podaży do popytu na waluty na rynku krajowym. Istnieje jednak wiele pośrednich
form, które są kombinacją czynników administracyjnych i rynkowych. W ten sposób
wytwarzają się różnorodne systemy kursowe (Rysunek 1).
Rysunek 1. Rodzaje systemów kursowych
Mechanizmy
kursowe
Kursy
sztywne
Stosowanie
jednej waluty w
obiegu
Kursy płynne
Kierowany
kurs płynny
Kurs w pełni
płynny
Unia
walutowa
Euroizacja
(dolaryzacja)
Kursy
pośrednie
Tradycyjny
kurs stały
Powiązany z
jedną walutą
System „Currency
board”
Pasmo wahań
Powiązany z
koszykiem walut
Dewaluacja
krocząca
Pełzające
pasmo
wahań
Źródło: Opracowanie własne.
Z punktu widzenia zmienności kursów walutowych można wyodrębnić dwa tzw.
„czyste” rozwiązania, które są wyznacznikiem funkcjonowania całej gamy modeli
pośrednich. Na jednym biegunie znajdują się kursy wiarygodnie stałe, na drugim zaś kursy
płynne. Systemy te wyznaczają ramy, w których zamknięta jest polityka kursowa.
Różne systemy kursowe narzucają odmienne reguły postępowania bankowi centralnemu
i polityce pieniężnej, a pośrednio całej polityce gospodarczej państwa. Wynikają stąd
zasadnicze odmienności procesów dostosowawczych w gospodarce, jakie muszą mieć
miejsce po to, aby stan obrotów danego kraju z resztą świata nie spowodował w bliższej, albo
dalszej przyszłości szkodliwych tarć w dziedzinie współpracy gospodarczej z innymi krajami,
bądź nie stał się przeszkodą w realizacji ważnych celów wewnętrznych.14
Rynek walutowy jest ze swojej natury rynkiem międzynarodowym.15 Wynika to z faktu,
iż w każdej transakcji walutowej można wskazać instrumenty finansowe denominowane w
walutach dwóch różnych krajów, lub obszarów walutowych. Specyfika rynku walutowego,
jako miejsca handlu polega również na tym, że chociaż obroty są fizycznie przeprowadzane w
konkretnych krajach, to jednak międzynarodowy rynek walutowy nie jest sumą rynków
narodowych, lecz w istocie jednym wielkim rynkiem pracującym w sposób ciągły 24 godziny
na dobę (ang. round the clock).
Rynek walutowy spełnia szereg ważnych funkcji zarówno z punktu widzenia gospodarki
pojedynczego kraju jak i całej gospodarki światowej. Charakteryzując najważniejsze funkcje
makroekonomiczne należy stwierdzić, iż rynek walutowy: 16
14
Lutkowski K.: Międzynarodowy system walutowy, Poltext, Warszawa 1996, s. 51.
powszechnie rynek międzynarodowy określany jest jako rynek forex, ang. Foreign Exchange.
16
Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje walutowe. Rodzaje, mechanizmy, techniki, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, s.
9.
15
- umożliwia porównanie cen towarów i usług występujących w różnych krajach lub,
ujmując inaczej, wiąże ceny towarów i usług w skali międzynarodowej. Dzieje się tak
dlatego że na rynku walutowym są ustalane kursy walutowe,
- ułatwia rozwój handlu międzynarodowego poprzez wiązanie cen towarów i usług oraz
zapewniając ich porównywalność w skali międzynarodowej,
- stanowi ważny mechanizm alokacji zasobów w skali światowej,
- ułatwia dokonywanie transferu czynników wytwórczych, towarów i usług oraz w
szczególności siły nabywczej między państwami i podmiotami pochodzącymi z różnych
krajów,
- wiąże narodowe rynki finansowe, a w szczególności rynki pieniężne i kapitałowe oraz
rynki pozabilansowych instrumentów finansowych, przyczyniając się do tworzenia
międzynarodowego rynku finansowego,
- stanowi ekonomiczno – techniczny mechanizm, bez którego nie mógłby się dokonywać
transfer kapitału w skali międzynarodowej,
- jest jednym z narzędzi przy pomocy którego rządy starają się realizować cele polityki
gospodarczej.
W ostatnich latach istotną funkcją rynku walutowego z mikroekonomicznego punktu
widzenia jest możliwość wykorzystania operacji walutowych w zarządzaniu ryzykiem kursu
walutowego. Dzięki jakościowemu rozwojowi, uwidaczniającemu się w oferowaniu przez
rynek coraz doskonalszych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb konkretnego klienta
instrumentów
finansowych, pozwala on zredukować do minimum potencjalne straty
wynikające z nieoczekiwanych zmian kursu walutowego.
Rynek walutowy tym lepiej wypełnia swoje funkcje makro- i mikroekonomiczne, im
jest bardziej rozwinięty.17 Innymi słowy, im większy, głębszy i bardziej płynny jest rynek
walutowy, tym lepiej może spełniać swoje funkcje w gospodarce rynkowej.
2. Struktura rynku walutowego
Na sytuację na rynku walutowym przemożny wpływ wywierają procesy zachodzące w
poszczególnych krajach i w gospodarce światowej. Warto przy tym zaznaczyć, że jego obroty
wzbudzane są przez pierwotne obroty towarowe, o których wielkości i kierunkach decydują
17
Pietrzak E., Kowalewski P.: Rynek walutowy [w:] Pietrzak B., Polański Z., Woźniak B.: System finansowy w Polsce, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2003, s.296.
ceny, kursy walut i dochody.18 Rynek walutowy funkcjonuje nie tylko w relacji z rynkami
towarowymi, ale również w powiązaniu z rynkiem pieniężnym i kapitałowym.
Rysunek 2. Przykładowe powiązania rynku walutowego z pozostałymi segmentami
rynku finansowego
RYNEK
PIENIĘŻNY
RYNEK
KAPITAŁOWY
weksel
denominowany w
walucie obcej
obligacja skarbowa
sprzedawana poza
granicami kraju
RYNEK
WALUTOWY
RYNEK
DERYWATÓW
RYNEK
DEPOZYTOWO
- KREDYTOWY
opcja walutowa
walutowa lokata
terminowa
Źródło: Opracowanie własne.
Pomimo faktu, iż poszczególne segmenty rynku finansowego charakteryzują się
określonymi odmiennościami, występują pomiędzy nimi znaczne wzajemne powiązania i
przepływy (rysunek 2). Poszczególne obszary rynku finansowego są współzależne i
oddziałują na siebie. W literaturze przedmiotu często zwraca się uwagę, iż instrumenty rynku
walutowego mogą jednocześnie przynależeć do rynku pieniężnego, kapitałowego,
depozytowo – kredytowego, bądź rynku instrumentów pochodnych.19 Na przykład polska
obligacja o wartości nominalnej 100 PLN sprzedawana w Stanach Zjednoczonych jest z
jednej strony instrumentem rynku kapitałowego, z drugiej zaś rynku walutowego. Wynika to
z potrzeby zamiany środków pieniężnych pochodzących z różnych obszarów walutowych
przed formalnym nabyciem instrumentu pochodzącego z innego segmentu rynku finansowego
– w tym przypadku rynku kapitałowego.
18
19
Bień J., Kosiński Z., Królak Z.: Rozliczenia międzynarodowe, PWE, Warszawa 1970, s.104.
Jajuga K., Kuziak K., Markowski P.: Inwestycje finansowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1997, s.15.
Celem rozpoznania przyczyn i skutków gospodarczych realizowanych transakcji
walutowych stosuje się różne kryteria segmentacji rynku walutowego (tabela 1).
Tabela 1. Klasyfikacja rynku walutowego
Kryterium klasyfikacji
rodzaj pary podmiotów
zawierających transakcję
walutową
rodzaj przeprowadzanej
transakcji walutowej
Autor/Literatura
Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje
walutowe. Rodzaje, mechanizmy, techniki,
Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 1992, s. 36 – 37
Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje
walutowe. Rodzaje, mechanizmy, techniki,
Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 1992, s. 39
waluta transakcji
Pietrzak E., Szymański K.:
Międzynarodowy rynek walutowy i
finansowy, Uniwersytet Gdański, Gdańsk
1991, s. 10
Pyka I.(red.): Rynek pieniężny i
kapitałowy, Akademia Ekonomiczna,
Katowice 2000, s.12;
Dębski W.: Rynek finansowy i jego
mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2001, s.19
Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje
walutowe. Rodzaje, mechanizmy, techniki,
Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 1992, s. 40
Schaal P.: Pieniądz i polityka pieniężna,
PWE, Warszawa 1996, s.70 – 71
wielkość ograniczeń
dotyczących obrotu
dewizowego
Fedorowicz Z.: Międzynarodowe stosunki
finansowe, Wydawnictwa Prywatnej
Wyższej Szkoły Businessu i
Administracji, Warszawa 1996, s 41
Zabielski K.: Finanse Międzynarodowe,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999, s. 182
stopień instytucjonalizacji
Pyka I.(red.): Rynek pieniężny i
zasięg transakcji finansowych i kapitałowy, Akademia Ekonomiczna,
zakres ich kontroli
Katowice 2000, s.12;
Dębski W.: Rynek finansowy i jego
mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2001, s.19
Elementy rynku
walutowego
rynek międzybankowy
rynek transakcji z klientami
rynek detaliczny
rynek natychmiastowy
rynek terminowy
rynek swap
rynek tradycyjny
rynek nowy
rynek sformalizowany
(giełdowy)
rynek niesformalizowany
(pozagiełdowy)
rynek dolara amerykańskiego
rynek EURO
rynek polskiego złotego itd.
rynek waluty słabej
rynek waluty wiodącej
rynek waluty bazowej
rynek waluty notowanej
rynek wolny
rynek reglamentowany
rynek pośredni
rynek wewnętrzny ( krajowy)
rynek zewnętrzny
(międzynarodowy)
Źródło: Opracowanie własne.
Najczęściej wymieniany podział opiera się na kryterium podmiotowym. Zgodnie z nim,
rynek walutowy dzieli się na:
-
rynek międzybankowy,
-
rynek klientowski oraz,
-
rynek detaliczny.
Największym z nich jest rynek międzybankowy skupiający banki centralne, banki
komercyjne, inwestycyjne, a w ostatnich latach także domy maklerskie oraz firmy brokerskie.
Tworzony jest on tylko przez te transakcje o charakterze walutowym, które wyżej
wymienione
podmioty
zawierają
między
sobą.
Cechą
charakterystyczną
rynku
międzybankowego jest to, że jego uczestnicy pozostają ze sobą w nieustannym kontakcie
dzięki nowoczesnym, telekomunikacyjnym i informatycznym środkom łączności. Ponadto
warto podkreślić, iż ceny walut określone w segmencie międzybankowym, z powodu ilości
transakcji na nim zawieranych, decydująco wpływają na poziom kursów całego rynku.
Drugą co do ważności składową rynku walutowego według kryterium podmiotowego
jest rynek transakcji z klientami zwany także rynkiem klientowskim. Rynek ten
organizowany jest najczęściej przez podmioty rynku międzybankowego z jednej strony, oraz
innych niż osoby fizyczne klientów - z drugiej.20 Mogą być nimi zarówno małe firmy
przemysłowe, handlowe czy usługowe jak i wielkie korporacje życia gospodarczego. Za
transakcje opisywanego rynku uważane są również takie, w których w ogóle nie występują
podmioty rynku międzybankowego.
Trzecia część rynku walutowego to rynek detaliczny, w którym transakcje
przeprowadzają osoby fizyczne, kupujące lub sprzedające dewizy w bankach, kantorach
wymiany walut itp. Dominującym instrumentem używanym w transakcjach tego segmentu są
banknoty i czeki. Polskim odpowiednikiem rynku detalicznego jest rynek kantorowy. Mając
na uwadze skalę przeprowadzanych operacji w poszczególnych segmentach można sądzić, że
rozmiary obrotów generowane przez rynek detaliczny są zdecydowanie najskromniejsze.
Wynika z tego, że operacje w tym segmencie nie mają znaczenia z punktu widzenia
kształtowania się ogólnej równowagi na rynku walutowym. Z drugiej strony, rynek
kantorowy reaguje z dużą elastycznością na wszelkie istotne wahania obrotów i ceny na
rynkach hurtowych.
W praktyce nierzadko bardzo trudno zaklasyfikować poszczególną transakcję walutową
do jednego z wymienionych segmentów. Wynika to z wątpliwości przy definiowaniu
poszczególnych grup podmiotów działających na tym rynku. W szczególności zauważalne
20
Jaworski W.(red.): Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998, s.151.
jest systematyczne zacieranie różnic pomiędzy rynkiem międzybankowym i klientowskim.21
Jest to istotna przemiana rynku walutowego, która znacząco uaktywniła się w ostatnim
trzydziestoleciu. Zasadniczym powodem opisywanej dekompozycji podmiotowej jest
zmienność kursów walutowych trwająca od momentu ich upłynnienia na początku lat 70tych, która sprawia, iż obrót dewizowy na wielką skalę stał się przy profesjonalnym
zachowaniu na rynku działalnością niezmiernie lukratywną. Skutkiem tego jest angażowanie
się w sposób ciągły i na dużą skalę innych niż bankowe podmiotów gospodarczych, a także
bardzo bogatych osób fizycznych.22
Z punktu widzenia rodzaju przeprowadzanych transakcji, rynek walutowy można
podzielić na segment operacji natychmiastowych, terminowych oraz swap. Transakcja
natychmiastowa23 zwana też kasową polega na ustaleniu kursu kupna, bądź sprzedaży
waluty X za walutę Y w momencie zawierania transakcji, oraz obowiązku jej niezwłocznej
dostawy w okresie nie przekraczającym dwóch dni roboczych.24 Przez dzień roboczy rozumie
się taki, który jest dniem pracy w obu zainteresowanych krajach. Należy jednak podkreślić, iż
na międzynarodowym rynku walutowym obowiązuje niepisana zasada dostawy walut tego
samego dnia przez strony kontraktu.
Transakcje terminowe polegają na kupnie, bądź sprzedaży waluty X za walutę Y przy
założeniu, że dostawa walut nastąpi w ściśle określonym terminie w przyszłości. Ustalenie
kursu terminowego następuje w momencie zawierania transakcji. Pierwszym rodzajem
walutowych kontraktów terminowych są występujące w obrocie pozagiełdowym transakcje
forward. W rodzimej literaturze przedmiotu zaliczane są one również do transakcji
rzeczywistych25 i klasyfikowane w grupie terminowych transakcji walutowych26. Transakcja
terminowa może także dotyczyć regularnego odcinka czasu i wystandaryzowanego aktywu
bazowego. Wówczas mamy do czynienia z transakcją terminową futures, która jest
charakterystyczna dla obrotu giełdowego.
Zasadniczą zaletą rynków futures jest płynność, bezpieczeństwo oraz powszechna
dostępność. Podczas gdy tylko niektóre podmioty gospodarcze mają dostęp do terminowych
transakcji walutowych typu forward, na rynkach futures nie ma żadnych takich ograniczeń.27
Nie występuje też groźba dyskryminacji podmiotów gospodarczych. Słabością walutowych
21
Bank for International Settlements: The 1989 foreign exchange market survey, 60th Annual Report 1st April 1989 – 31st March 1990, Basle,
June 1990, s. 208 – 211.
22
patrz: Glynn L.: The forex game, Institutional Investor, June 1988, s.43.
23
Transakcja natychmiastowa nazywana jest w literaturze angielskojęzycznej jako „spot”. Również w polskich pozycjach dotyczących tego
zagadnienia można spotkać się z tym określeniem.
24
Zabielski K.: Wielobiegunowy świat finansów międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991, s.84.
25
Bień W.: Rynek finansowy, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszwa 2003, s.34 – 35.
26
Pietrzak E. Szymański K.: Międzynarodowy rynek ..., op.cit., s.15.
27
Małecki W.: Terminowe rynki finansowe (financial futures), Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, s.69.
rynków futures w porównaniu z rynkiem forward jest natomiast wystandaryzowanie
wszystkich istotnych elemenetów transakcji, tak, iż nie zawsze mogą być one idealnie
dopasowane do potrzeb uczestników rynku.
Trzecim i ostatnim segmentem rynku walutowego rozpatrywanego z punktu widzenia
rodzaju przeprowadzanych transakcji dewizowych jest rynek swap. Zgodnie z definicją
Banku Rozrachunków Międzynarodowych „ swap jest transakcją finansową, w której obie
strony zgadzają się wymienić strumienie płatności w przyszłości”.28 Swap walutowy jest to
zaś kontrakt kupna określonej kwoty danej waluty w oznaczonym terminie po uzgodnionym
kursie oraz późniejszej odsprzedaży tej samej kwoty waluty w oznaczonym terminie, również
według uzgodnionego kursu.29
Transakcje swapowe są specyficznymi transakcjami rynku walutowego. Warunki tych
transakcji określa się dwustronnie, w umowny sposób, w zależności od konkretnej sytuacji.
Są to częściej operacje depozytowo – pożyczkowe niż walutowe. Jednak ze względu na fakt,
że są one zawierane w formie podwójnych transakcji walutowych i to na rynku walutowym,
w praktyce powszechnie zalicza się je do transakcji walutowych. Swapy są doskonałymi
instrumentami kształtowania pozycji płynności uczestników międzybankowego rynku
walutowego.30
Pełniąc
tę
funkcję
są
niekiedy
jedynym
sposobem
uzyskania
krótkoterminowych funduszy w tych walutach, które mają słabo rozwinięty narodowy rynek
pieniężny lub eurowalutowy.31
Inna segmentacja rynku walutowego ze względu na rodzaj przeprowadzanych transakcji
wyróżnia rynek tradycyjny i nowy.32 Proporcje między tymi segmentami wyrażają dynamikę
rozwoju rynku finansowego. Zgodnie z powyższą klasyfikacją tradycyjny rynek walutowy
tworzą transakcje natychmiastowe, terminowe forward oraz kontrakty swapowe określane w
zagranicznej literaturze jako pierwsza generacja operacji walutowych. Na tzw. nowy rynek
walutowy składają się natomiast transakcje terminowe futures oraz opcje, znane także jako
druga generacja operacji walutowych.
Opcja walutowa jest instrumentem dającym prawo do zakupu lub sprzedaży waluty w
przyszłości po z góry ustalonym kursie. Ceną opcji jest płacona z wyprzedzeniem premia.
Źródłem informacji o kształtowaniu się cen opcji są kwotowania dealerów podawane w
formie tzw. zmienności implikowanych.
28
BRI 56-e Rapport annuel 1986, s.37.
Roth P.: Rynki walutowe i pieniężne, Dom wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 268.
30
około 94% wszystkich zawieranych transakcji z udziałem swapów walutowych stanowią transakcje na rynku międzybankowym, pozostałe
to transakcje na rynku klientowskim.
31
Walmsley J.: The foreign Exchange Handbook, J.Wiley and Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore 1983, s.215-218.
32
Pietrzak E. Szymański K.: Międzynarodowy rynek ..., op.cit., s.10.
29
Według kryterium waluty transakcji rynek walutowy można zasadniczo podzielić na
trzy sposoby. Pierwszym z nich jest wyróżnienie rynków odnoszących się do konkretnych
obszarów walutowych, np.: rynek polskiego złotego, czy rynek euro. Drugim jest
wyróżnienie rynków waluty bazowej (referencyjnej) i notowanej (kwotowanej).33 Przez
pojęcie waluty bazowej rozumie się walutę transakcji, która jest kupowana lub sprzedawana.
Natomiast waluta notowana jest tą walutą transakcji, za którą kupuje się lub sprzedaje walutę
bazową. Codzienne notowania walut podawane przez NBP np.: 4,15 USD/PLN, oznaczają,
że polski rynek walutowy jest rynkiem waluty notowanej, natomiast rynek dolara USA –
waluty bazowej. Ostatnim jest podział na waluty wiodące zwane też twardymi, oraz słabe
określane częściej mianem miękkich.34 Cechą rynku waluty twardej jest jej wymienialność,
natomiast miękkiej – liczne administracyjne ograniczenia obrotu.
Rynek walutowy można podzielić ze względu na stopień sformalizowania.
Obrót
walutami może być przeprowadzany na rynkach sformalizowanych, czyli giełdach.
Uzupełnieniem tego są rynki niesformalizowane, wśród których największym segmentem
jest opisywany wcześniej rynek międzybankowy. Z tego też względu niesformalizowany
rynek walutowy jest znacznie większy od rynku sformalizowanego. Jednak możliwości
monitorowania wydarzeń na giełdzie i ogółu operacji przeprowadzanych na rynkach
sformalizowanych stanowią kluczowe źródło informacji będących podstawą decyzji na
rynkach finansowych.
Obok powyżej zaprezentowanych podziałów, istotny dla swobody obrotu jest podział
rynku walutowego według kryterium wielkości ograniczeń na wolny, reglamentowany i
pośredni.35
Wolny rynek walutowy w danym kraju funkcjonuje wówczas, gdy podmioty
gospodarcze mogą swobodnie wymieniać walutę tego kraju na inne waluty i nie napotykają
ograniczeń prawnych oraz administracyjnych państwowych władz walutowych. Na tego
rodzaju rynku walutowym aktualną sytuację rynkową określają bieżące relacje podaży i
popytu. Wolny rynek walutowy występuje w krajach, których waluty są w pełni wymienialne.
Z reglamentowanym rynkiem walutowym mamy do czynienia wówczas, gdy
podmioty gospodarcze danego kraju nie mogą swobodnie wymieniać własnej waluty. Wiąże
się to z istnieniem państwowego monopolu walutowego, oznaczającego przymus odsprzedaży
określonej instytucji państwowej – najczęściej bankowi dewizowemu – zarobionych za
33
zob. Fedorowicz Z.: Międzynarodowe stosunki finansowe, Wydawnictwa Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji, Warszawa
1996, s 41.
34
Schaal P.: Pieniądz ..., op.cit., s.70 – 71.
35
Zabielski K.: Finanse, op.cit..,s. 182.
granicą dewiz. Waluta kraju, w którym obrót dewizami podlega reglamentacji jest z reguły
niewymienialna. Utrzymywanie reglamentacji dewizowej i niekonsekwencje narodowej
polityki walutowej wywołują z zasady powstawanie tzw. „czarnego rynku dewizowego”, na
którym występuje nielegalny obrót dewizowy bez obligatoryjnego pośrednictwa instytucji
państwowej. Chociaż w otwartej gospodarce rynkowej unika się jakichkolwiek form
reglamentacji, w okresach kryzysów walutowych znane są różne sposoby wprowadzania
administracyjnej kontroli transakcji walutowych.
Pośredni typ rynku walutowego występuje wtedy, gdy w kraju pewne sfery obrotu
dewizowego są reglamentowane przez państwo, inne zaś nie. Tego typu przypadek ma
miejsce np.: w sytuacji zewnętrznej wymienialności walut.
Ostatnim kryterium podziału rynku walutowego jest zasięg transakcji finansowych i ich
kontroli, zgodnie z którym wyróżnia się rynek wewnętrzny i zewnętrzny.36 Rynek
wewnętrzny to inaczej rynek krajowy, który podlega regulacji władz państwowych danego
kraju.37 Rynek zewnętrzny określany jest jako zagraniczny. Jest on wolny od regulacji
administracyjnej, a banki centralne czy instytucje państwowe występują w nim w roli
inwestorów równoprawnych z wszystkimi pozostałymi podmiotami.
2. Rynek walutowy w Polsce
W przypadku Polski, podobnie jak i w innych krajach postkomunistycznych, proces
przemian rynkowych ma stosunkowo krótką historię. Przed rokiem 1990, ze względu na
rozległe praktyki monopolu państwowego nie mogło być mowy o funkcjonowaniu rynku
walutowego w pełnym tego słowa rozumieniu. Dopiero osiągnięcia ostatnich lat wyrażające
się powołaniem instytucji, uwolnieniem mechanizmów i ustanowieniem regulacji
stosowanych w gospodarce rynkowej, pozwalają go usadowić wśród rynków państw
rozwiniętych gospodarczo. Świadczą o tym dokonujące się przemiany natury ilościowej i
jakościowej.
Potwierdzeniem na ilościowe przeobrażenia rynku walutowego w Polsce jest
systematyczny wzrost wartości obrotów obserwowany na przestrzeni ostatnich lat (wykres 1).
Jeszcze w 1998 roku wartość średnich dziennych obrotów wyniosła 1,3 mld USD. Sześć lat
36
37
Pyka I.(red.): Rynek pieniężny i kapitałowy, wyd. II, AE w Katowicach, Katowice 2001,s.12.
Fedorowicz Z.: Rynek pieniądza i rynek kapitału, Poltext, Warszawa 1997,s.186 – 187.
później było to już 6,47 mld USD.38 Zwiększające się obroty nie są tylko wielkością
statystyczną. Świadczą one o wzrastającej płynności i głębokości polskiego rynku
walutowego.39
Wykres 1. Średnie dzienne obroty rynku walutowego w Polsce w latach 1998 – 2004
(w mln dolarów amerykańskich)
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1998
2001
2004
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Trennial Central Bank Survey1998, Bank for International
Settlement, Basel 1999, s. 50; Trennial Central Bank Survey 2001, Bank for International Settlement, Basel
2002, s. 52; Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 r. na krajowym rynku walutowym i rynku pozagiełdowych
instrumentów pochodnych, NBP, Departament Systemu Finansowego, Warszawa, wrzesień 2004, s.2.
Transakcje walutowe w Polsce przeprowadzane są w kilku segmentach tego rynku
(rysunek 2).
Rysunek 2. Umiejscowienie transakcji walutowych w Polsce
TRANSAKCJE WALUTOWE
SPOT
Rynek
międzybankowy
Rynek
klientowski
38
Rynek
detaliczny
FUTURES
FORWARD
Giełda Papierów
Wartościowych S.A.
w Warszawie
Warszawska Giełda
Towarowa S.A.
Rynek
międzybankowy
Rynek
klientowski
OPCJE
SWAPY
Rynek
międzybankowy
Rynek
klientowski
Rynek
międzybankowy
Rynek
klientowski
Warszawska Giełda
Towarowa S.A.
Obroty na rynku walutowym w Polsce publikowane są przez Bank Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei począwszy od 1998 roku
w okresach trzyletnich. W związku z tym na chwilę obecną ostatnie dane pochodzą z 2004 roku.
39
Niska płynność ujawniająca się niewielkimi wartościami dziennych obrotów wydaje się niebezpieczna ze względu na fakt, iż nawet
pojedyncze transakcje mogą istotnie wpływać na kurs złotego wobec walut obcych. Umownie przyjmuje się za taką wielkość w ujęciu
kwotowym 10% średniego dziennego wolumenu. W roku 2001 było to wobec powyższego około 320 milionów dolarów USA. W roku 2004
wartość ta wzrosła do ponad 650 milionów dolarów USA.
Źródło: Opracowanie własne.
Spośród wymienionych, największe znaczenie ma segment międzybankowy, który
istotnie wpływa na wielkość całego rynku walutowego w Polsce. W badaniach
przeprowadzonych w 2004 roku dokonano pierwszego rozróżnienia skali obrotów w
zależności od segmentu, który je generuje (wykres 2). Średnie dzienne obroty na rynku
międzybankowym wyniosły w analizowanym okresie 5.707 mln USD, co dawało blisko 90 %
całości obrotów. Segment klientowski generował w tym czasie obroty o wartości 647 mln
USD, tj. około 10 % obrotów rynku walutowego. W badaniach nie uwzględniono znaczenia
segmentu detalicznego.
Wykres 2. Struktura podmiotowa obrotów na polskim rynku walutowym w kwietniu
2004 roku
6000
5000
rynek transakcji forward
4000
rynek swapów
walutowych
rynek kasowy
3000
2000
1000
0
rynek
międzybankowy
rynek
klientowski
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 r. na krajowym rynku
walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów pochodnych, NBP, Departament Systemu Finansowego,
Warszawa, wrzesień 2004, s.3.
Wykres 2 ukazuje jednocześnie bardzo istotną przemianę natury jakościowej polskiego
rynku walutowego. Dotyczy ona struktury tego rynku i wyraża się w spadku transakcji
natychmiastowych na rzecz pozostałych rodzajów transakcji walutowych, w szczególności
zaś swapów. W kwietniu 2004 roku średnie dzienne obroty przy wykorzystaniu tych
instrumentów na międzybankowym rynku walutowym wyniosły 4.056 mln USD wobec
1.614 mln USD wygenerowanych przez transakcje kasowe.
Operacje swapowe przeprowadzane są niemal wyłącznie na rynku międzybankowym.
Stronami kontraktu są w większości przypadków banki, które zawierają transakcje we
własnym imieniu i na własne ryzyko. Większość tych operacji przeprowadzana jest za
pośrednictwem firm brokerskich, które w ciągu dnia podają aktualne kwotowania
kontraktów w systemie Reuter, Telerate i Bloomberg. Spośród instytucji nie bankowych
jedynie nieliczne, największe przedsiębiorstwa wykorzystują walutowe kontrakty swap,
przeważnie w celu zabezpieczenia otwartych pozycji walutowych przed zagrożeniami
wynikającymi z ryzyka kursowego.
Obok wzrostu znaczenia
walutowych operacji swap, zwraca również uwagę
zainteresowanie transakcjami terminowymi forward. Wśród uczestników walutowego rynku
forward zdecydowaną większość stanowią krótkoterminowi inwestorzy przeprowadzający
operacje spekulacyjne. Pozostała część odnosi się do operacji zabezpieczających otwarte
pozycje walutowe.
Zarówno segment transakcji swapowych, jak i transakcji forward zaliczyć należy do
niesformalizowanego segmentu rynku walutowego. Obok niego występuje segment
sformalizowany, który zalicza się do mniejszych części składowych rynku walutowego w
Polsce. Podstawowymi instrumentami rynku sformalizowanego są walutowe kontrakty
terminowe futures i opcje.
Transakcje futures, a także część transakcji opcyjnych są przedmiotem obrotu na dwóch
krajowych giełdach:
-Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie i
-Warszawskiej Giełdzie Towarowej.
Pod względem liczby notowanych relacji walutowych kontraktów terminowych futures,
oferta WGT S.A. jest szersza i obejmuje szesnaście par walutowych. GPW S.A. oferuje dwa
podstawowe kontrakty terminowe: na kursy dolara amerykańskiego i euro wyrażone w
polskich złotych (tabela 2).
Tabela 2. Rodzaje walutowych kontraktów terminowych futures dostępnych na polskim
rynku
GPW
USD/PLN
EUR/PLN
WGT
USD/PLN (mini)
EUR/PLN (mini)
EUR/USD (mini)
CHF/PLN (mini)
GBP/PLN (mini)
GBP/PLN (duży)
EUR/HUF (duży)
EUR/CZK (duży)
EUR/CHF (duży)
EUR/JPY (duży)
EUR/GBP (duży)
USD/CAD (duży)
USD/CHF (duży
USD/JPY (duży)
AUD/USD (duży)
GBP/USD (duży)
Źródło: Opracowanie własne.
Zróżnicowane pozostają także wielkości minimalnych kontraktów walutowych futures.
Na GPW S.A. wartość pojedynczej transakcji opiewa na 10 tysięcy jednostek obcej waluty.
WGT S.A. oferuje dwa rodzaje kontraktów: tzw. mini kontrakty opiewające na 10 tysięcy
jednostek obcej waluty i tzw. duże kontrakty o wartości 50 tysięcy jednostek. Niska wartość
minimalnych kontraktów na polskim rynku ma swoje uzasadnienie.40 Po pierwsze umożliwia
tzw. drobnym inwestorom korzystanie z tych instrumentów. Po drugie pozwala na
zabezpieczanie stosunkowo niskich otwartych pozycji walutowych, dla których trudno byłoby
znaleźć bank oferujący odpowiednią transakcję forward.
Innym instrumentem rynku giełdowego są opcje na walutowe kontrakty terminowe
futures (tabela 3). Instrumenty te są dostępne od drugiej połowy 2002 roku na Warszawskiej
Giełdzie Towarowej S.A i opiewają na kontrakty terminowe na: euro, dolara amerykańskiego
i eurodolara. Dzięki swej konstrukcji zmniejszają ryzyko transakcji umożliwiając osiągnięcie
ponadprzeciętnych zysków przy jednoczesnym ograniczeniu potencjalnych strat.
Tabela 3. Wybrane cechy charakterystyczne opcji na walutowe kontrakty terminowe
futures oferowanych przez WGT S.A
Cechy opcji
Opcja CH
Opcja EU
Instrument bazowy Kontrakt terminowy Kontrakt terminowy
na kurs franka
na kurs EURO
szwajcarskiego
Kwotowanie
PLN/CHF
Wielkość kontraktu
1 kontrakt CH
Wartość minimalnej
zmiany ceny
1 PLN
Cena wykonania
0,02 PLN
Miesiące
Miesiąc bieżący, dwa
Wykonania
następne oraz
ostatnie miesiące
trzech kolejnych
kwartałów
PLN/EUR
1 kontrakt EU
1PLN
0,02 PLN
Miesiąc bieżący, dwa
następne oraz ostatnie
miesiące trzech
kolejnych kwartałów
Opcja US
Kontrakt terminowy
na kurs dolara
amerykańskiego
PLN/USD
1 kontrakt US
1PLN
0,02 PLN
Miesiąc bieżący, dwa
następne oraz ostatnie
miesiące trzech
kolejnych kwartałów
Opcja ED
Kontrakt terminowy
na kurs dolara
amerykańskiego
wyrażonego w EURO
USD/EUR
1 kontrakt ED
1 USD
0,005 USD
Miesiąc bieżący, dwa
następne oraz ostatnie
miesiące trzech
kolejnych kwartałów
40
Na zagranicznych giełdach minimalne wartości kontraktów walutowych futures są zdecydowanie wyższe. Przykładowo na chicagowskiej
giełdzie IMM jeden kontrakt to równowartość 125 tys. jednostek, a na singapurskiej SIMEX 100 tys. jednostek obcej waluty.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Warszawskiej Giełdy Towarowej.
Pomimo jakościowego rozwoju rynku giełdowego, jak dotąd zainteresowanie tym
segmentem rynku walutowego jest nieznaczne. Potwierdzeniem jest skala obrotów
kontraktami terminowymi futures na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie
(Wykres 3).
Wykres 3. Wolumen obrotu walutowymi kontraktami terminowymi futures
notowanymi na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w latach 1999 – 2006
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
0
2000
4000
6000
8000
szt.
dolar amerykański
EURO
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GPW S.A.
Systematycznie
spada
aktywność
inwestorów
wykorzystujących
opisywane
instrumenty walutowe. Wyraża się to w zmniejszającym wolumenie i wartości obrotów. W
roku 2006 odnotowano najmniejsze zainteresowanie transakcjami terminowymi na kurs euro
w całej historii notowań. W ciągu roku sprzedano jednie 650 kontraktów.
Barierą ograniczającą rozwój transakcji terminowych futures na krajowym rynku
jest zwiększająca się oferta platform transakcyjnych działających na rynku forex. Zaletą
globalnego rynku walutowego jest niewątpliwie jego płynność, nieporównywalnie większa
niż w przypadku rodzimych kontraktów. Dodatkowymi atutami są nieograniczone godziny
handlu wynikające z uniezależnienia od strefy czasowej, znacznie bogatsza oferta dostępnych
par walutowych, a także brak prowizji i opłat rozliczeniowych.
Dodatkowym, wyraźnie zarysowującym się trendem na krajowym rynku walutowym
jest stale rosnąca aktywność banków zagranicznych. Poza granicami kraju generowany jest
obrót o wartości 12,3 mld PLN, co daje blisko 57 % całości obrotów.41 Czynnikiem
sprzyjającym jest nowelizacja polskiego prawa dewizowego, która umożliwia instytucjom
zagranicznym przeprowadzanie transakcji walutowych na tych samych, co krajowe podmioty
zasadach.
Sytuacja ta świadczy o
wzrastającym zaufaniu do
polskiego
złotego na
międzynarodowych rynkach finansowych. Wskazuje to również na atrakcyjniejszą ofertę
banków zagranicznych w porównaniu z instytucjami krajowymi. Uwidacznia się ona w
niższych prowizjach od przeprowadzanych transakcji i przede wszystkim większej
dostępności dostosowanych do potrzeb indywidualnego klienta produktów.
Podsumowując można się spodziewać, iż znaczenie polskiego rynku walutowego będzie
systematycznie wzrastać. Poprawiać się będzie tym samym jego głębokość i płynność. Do
czynników, które będą działać stymulująco na jego rozwój należy zaliczyć:
-
całkowitą wymienialność polskiego złotego,
-
zmiany liberalizacyjne w polityce kursowej,
-
starania mające na celu wejście Polski do strefy euro,
-
przyjęcie do struktur Unii Europejskiej.
Najistotniejszym z nich wydaje się włączenie polskiej gospodarki do wspólnego
europejskiego systemu gospodarczo – walutowego. Szczególnie istotny z punktu widzenia
dalszego trwałego i zrównoważonego rozwoju jest napływ kapitału długoterminowego, który
podnosi jakość i konkurencyjność krajowej produkcji. Skala inwestycji bezpośrednich związana
jest z akcesją Polski w struktury unijne, a co za tym idzie zwiększeniem wiarygodności zarówno
na płaszczyźnie gospodarczej jak i politycznej. Wejście do strefy euro, będące zwieńczeniem
procesu integracji umocni jeszcze tą wiarygodność i
ugruntuje pozycję Polski na
międzynarodowym rynku.
41
Zawadzki K.: Przemiany polskiego rynku walutowego na drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej, Praca Doktorska, Politechnika
Gdańska, Gdańsk 2005, s. 157.