„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza w esperanto, w

„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza w esperanto, w

Zbigniew Galor
„PAN TADEUSZ” ADAMA MICKIEWICZA W ESPERANTO
Autor, który podejmuje problem tłumaczeń dzieł Adama Mickiewicza na
esperanto znajduje się w o wiele trudniejszej sytuacji niż inni omawiający
przekład „Pana Tadeusza” na języki narodowe. Wynika to stąd, że języki te
postrzegane są nie tylko jako „coś naturalnego” lecz i codzienna wiedza na ich
temat jest większa, nawet jeśli one same w indywidualnych przypadkach nie są
znane. Podczas gdy esperanto w zdroworozsądkowej, potocznej świadomości sytuuje się w krainie egzotyki, często po stronie związanych z nią stereotypów i
uprzedzeń. Egzotyka ma jednak to do siebie, że jest na ogół czymś nieznanym,
lecz pociągającym.
W 1998 roku zbiegły się prawie dwie daty: 200. rocznica urodzin Adama
Mickiewicza oraz 111. powstania esperanta - języka międzynarodowego,
którego ideę przedstawił Ludwik Zamenhof w 1887 roku w publikacji „La Unua
Libro” (Pierwsza Książka)1. Miejscem urodzin Mickiewicza, tak jak
Zamenhofa, była Litwa, kraj od XV wieku związany z Polską umową
państwową, którą unieważnił rozbiór Polski w XVIII wieku. Kryjące się pod
kartkami kalendarza fakty i wydarzenia historyczne odnoszą się zarówno do
polskiej kultury narodowej, z którą tak silnie związane jest dzieło Mickiewicza,
jak i do kultury międzynarodowej reprezentowanej m. in. przez ruch
esperantystów.
Zasadnicze cechy obydwu form kultury trafnie scharakteryzował W.
2
Auld Jego zdaniem kultura narodowa jest kulturą ekskluzywną (podkreślającą
własną odrębność, a poprzez to wykluczającą), podczas gdy międzynarodowa
kultura esperancka - inkluzywną (włączającą w swoisty dla siebie sposób
wartości kultur narodowych i tym samym wzbogacającą się).
Wraz z upowszechnianiem się językowej propozycji Zamenhofa coraz
większego znaczenia nabierała potrzeba tworzenia własnego księgozbioru,
posiadania własnego dorobku literackiego. Zaczęły ukazywać się tłumaczenia
oraz dzieła oryginalne pisane w esperanto. O ile w rok od opublikowania „La
Unua Libro” pojawiło się ogółem 28 książek, to w 1895 było ich już 75, w tym
12 przetłumaczonych utworów beletrystycznych, a wśród nich „Hamlet”,
„Borys Godunow”. Dla porównania: w latach 1961-1969 ukazało się ogółem
1
Dr Esperanto, Mieżdunarodnyj jazyk. Priedisłowije i połnyj uczebnik,, Warszawa 1887. (Pseudonim: Dr
Esperanto oznacza: Dr Mający Nadzieję, skrywał nazwisko Ludwika Zamenhofa; książkę tę zwykło się nazywać:
La Unua Libro („Pierwsza Książka”); szybko ukazały się jej wydania: polskie - Dr Esperanto, Język
międzynarodowy, Warszawa 1887 ; francuskie i niemieckie).
2
W. Auld, Kulturo kaj internacia lingvo.(„Kultura i język międzynarodowy“), Chapeco 1986.
1
416 nowych pozycji, z tego 42 książki z zakresu poezji, w tym 19 prac
oryginalnych3.
Adresariusz pierwszych esperantystów z 1889 roku zawierał tysiąc
nazwisk. Wśród nich nazwisko Antoniego Grabowskiego - przyszłego tłumacza
„Pana Tadeusza”.
Poniższe zestawienie pozwala porównać czas, jaki minął od ukazania się
„Pana Tadeusza” do publikacji jego tłumaczenia autorstwa A. Grabowskiego.
Esperanckie tłumaczenie ukazało się 74 lata później. Jednak tylko 21 lat po
ogłoszeniu przez Zamenhofa „La Unua Libro”.
ADAM MICKIEWICZ
„Pan Tadeusz”
LUDWIK ZAMENHOF
„La Unua libro”
ANTONI GRABOWSKI
(1798 - 1855)
1834
(1859 - 1917)
1887
(1857 - 1921)
„Sinjoro Tadeo” 1918
Mickiewicz a Zamenhof
Litwa, kraj urodzin Mickiewicza i Zamenhofa, od XV wieku związany
był państwowym przymierzem z Polską. Rozbiór Polski z końcem XVIII wieku
rozdzielił obydwa kraje i narody. Mickiewicz dzięki swojemu poetyckiemu
geniuszowi stał się symbolem cierpiących z powodu rozbioru Polski. Zamenhof
- pisze Zofia Banet-Fornalowa4 - „zrobił krok dalej”, zwracając się do
wszystkich ludzi, oddzielonych nie tylko politycznymi, lecz również
kulturowymi - językowi barierami z projektem języka międzynarodowego, który
- w jego przeświadczeniu - granice te mógłby pokonać. Rozwijając
spostrzeżenia Zofii Banet-Fornalowej, można wysnuć wniosek, że jeżeli dla
Mickiewicza sposobem na pokonanie zaistniałych odrębności politycznonarodowych stała się poezja i jej mesjanistyczne - oparte na filozofii
3
Esperanto en perspektivo. Faktoj kaj analizoj pri la internacia lingvo („Esperanto w perspektywie. Fakty
i analizy na temat języka międzynarodowego”), red.: I. Lapenna, T. Carlevaro, U. Lins, London - Rotterdam
1974, s. 47.
4
Z. Banet-Fornalowa, Felicxo komuna, jen celo komuna, , „Literatura Foiro” („Rynek Literacki”), 1999, nr 179,
180.
2
Towiańskiego - przesłanie, o tyle dla Zamenhofa taką samą rolę pełniła idea
języka międzynarodowego i związana z nią koncepcja homaranizmu. Zakładała
ona, aby każdy traktował i kochał ludzi pochodzących z różnych krajów tak jak
swoich braci. W pierwszych punktach „Deklaracji” homaranizmu jej autor
stwierdza, że: „Jestem człowiekiem i całą ludzkość traktuję jak jedną rodzinę;
podział ludzkości na różne wzajemnie nienawidzące się ludy i narodowo religijne wspólnoty traktuję jako jedno z największych nieszczęść (...) W
każdym człowieku widzę tylko człowieka i oceniam go tylko według jego
osobistej wartości i czynów. Jako barbarzyństwo traktuję każdą obrazę i ucisk
człowieka tylko z tego powodu, że należy on do innego narodu, innej grupy
językowej albo do innej klasy społecznej niż ja.”.5
Nad doktryną homaranizmu Zamenhof pracował przez całe życie. Zdają
się mieć rację ci interpretatorzy, którzy uważają, iż głównym jego celem było
stworzenie ruchu homaranistów, co zresztą się nie udało. Natomiast język
międzynarodowy miał być tylko środkiem dla realizacji tej idei. Z perspektywy
historycznej, środek okazał się jednak celem, wbrew intencjom autora.
Mickiewicz w esperanto
Zamenhof był zapewne pierwszym - jak zauważa Zofia Banet-Fornalowa
- tłumaczem Mickiewicza na esperanto. Ballada Mickiewicza - „Wojewoda”
jest zamieszczona jako pierwsze z tłumaczeń Zamenhofa w „Fundamenta
krestomatio”6 („Podstawowej antologii”) - wydanej w 1903 roku klasycznej
pozycji, która wywarła bardzo duży wpływ na kształtowanie się języka
zdobywającego sobie coraz większą popularność.
Wśród pierwszych tłumaczy szczególne miejsce przypada Antoniemu
Grabowskiemu, zafascynowanemu polską poezją romantyczną, autorowi
przekładu „Pana Tadeusza”. Także inni polscy esperantyści w początkowym
okresie rozwoju ruchu byli autorami wartościowych tłumaczeń Mickiewicza:
Stanisław Czarnowski („Mara silento”, „Ekfluis larmoj miaj”); Michał
Chmieliński („Fluis miaj larmoj”); Leo Belmont („Al Marila”, „Karesulino
mia”); Roman Dobrzański - tłumacz „Wielkiej Improwizacji” z III części
„Dziadów” Mickiewicza oraz Antoni Stankiewicz, który przełożył fragmenty
„Ksiąg pielgrzymstwa polskiego” (1914) i „Odę do młodości” (1926). Ten
utwór Mickiewicza doczekał się także drugiego tłumaczenia. Węgier Kalman
Kalocsay, będący pod wrażeniem przekładu „Pana Tadeusza” przez A.
Grabowskiego, oprócz „Ody do młodości” przyswoił esperantystom trzy
„Sonety krymskie”: „Mara silento”, „Sipveturo” oraz „Ventego”. Znajdują się
one w wydanym w 1981 tomie drugim „Tutmonda Sonoro”.
5
6
Por.: Enciklopedio de Esperanto, Budapest 1986, s. 223.
L. Zamenhof, Fundamenta krestomatio, Paryż 1903.
3
W 1925 roku Roman Dobrzański powrócił raz jeszcze do Mickiewicza,
przekładając „Wstęp do Pana Tadeusza”.
O obecności i zainteresowaniu twórczością Mickiewicza wśród polskich
esperantystów świadczy opracowane przez Z. Banet-Fornalową zestawienie
tłumaczeń utworów autora „Pana Tadeusza”, jakie ukazały się na łamach
najbardziej prestiżowego w Polsce czasopisma: „Pola Esperantisto” (Polski
Esperantysta) w latach 1906 - 1976:
Tłumaczenia utworów Mickiewicza, które ukazały się w „POLA
ESPERANTISTO” w latach: 1906 - 1976
Tytuł
Data
Tłumaczył
1. La vojevodo
2. Mara silento
3. Ekfluis larmoj miaj
4. Improvizacio de Konrado
5. El la libroj de pola pilgrimeco
6. Antauxparolo al. Sinjoro Tadeo
7. Odo al. juneco
8. Fluis miaj larmoj
9. Koncerto de Jankiel
10. Sinjorino Twardowska
11. Karesulino mia
12. Al. Marila
13. El la krimeaj sonetoj
1906
1907
1911
1914
1922
1925
1926
1939
1976
1976
1976
1976
1976
L. Zamenhof
S. Czarnowski
S. Czarnowski
S. Czarnowski
A. Stankiewicz
R. Dobrzański
A. Stankiewicz
M. Chmieliński
A. Grabowski
A. Grabowski
L. Belmont
L. Belmont
K. Kalocsay
 Mara silento,
 Sipveturo
 Ventego
14. La vojevodo
1976
L. Zamenhof
Obecność Mickiewicza w esperanto to nie tylko tłumaczenia jego
utworów. Zofia Banet- Fornalowa zwraca uwagę na rolę szwajcarskiego
esperantysty Edmonda Privat w upowszechnianiu wiedzy o autorze „Dziadów”.
W lipcowym numerze „Esperanto” z 1927 roku, w artykule „La devo ne
forgesi” („Obowiązek nie zapomnieć”) pisał on m.in.: „Celem doktora
Zamenhofa było wychowanie ludzi dla międzynarodowego porozumienia się i
wzajemnej współpracy. Pół wieku wcześniej inny wielki i sławny syn Polski Adam Mickiewicz ukazał ten szlachetny ideał swoim nieszczęśliwym i
4
prześladowanym rodakom.” W tym samym roku E. Privat, z okazji Światowego
Kongresu Esperanta w Warszawie, przemawiając przed pomnikiem
Mickiewicza, stwierdził m.in.: „Dzięki esperantu, dzięki mistrzowskim
tłumaczeniom Grabowskiego, zapoznałem się z dziełami Mickiewicza tak jak
tysiące innych ludzi. Dzięki temu pomocniczemu językowi, także owocowi
bogatej polskiej ziemi, mogła upowszechnić się na całym świecie wielka
inspiracja poety dla ogólnoludzkiego porozumienia i harmonii.” 7
Antoni Grabowski jako tłumacz „Pana Tadeusza”
W pierwszym okresie rozwoju esperanta (lata 1887 - 1918) pionierami
stawali się przede wszystkim Polacy i Rosjanie. Dlatego też w tym czasie
występuje bogactwo tłumaczeń z języka polskiego. Antoni Grabowski (1857 1921), inżynier - chemik, władał mniej lub bardziej biegle około 30 językami, w
tym volapükiem8. Uważany jest za pierwszego, który odbył rozmowę z
Zamenhofem w esperanto9. Stał się nie tylko przyjacielem twórcy tego języka,
ale i autorem pionierskich opracowań. Należą do nich m.in. pierwsze zbiory
tłumaczeń wierszy poetów różnych krajów np. „Postrikolto” („Po żniwach”),
1921.
Pogłębione zainteresowania A. Grabowskiego literaturą światową sięgają
czasów studenckich. We Wrocławiu, gdzie studiował na uniwersytecie filozofię
i nauki przyrodnicze, stał się członkiem Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego.
Zapewne także w tej działalności tkwią źródła postawy tłumacza „Pana
Tadeusza” wyrażającej się w przeświadczeniu, że literatura może ożywić
zaplanowany przez L. Zamenhofa język międzynarodowy. Język bowiem
rozwija się dzięki literackim próbom, a literatura wzbogaca się wraz z rozwojem
języków. Doświadczenie tego rodzaju stało się udziałem esperanta.
Grabowski, zanim przystąpił do pracy nad przekładem „Pana Tadeusza”,
miał za sobą własne próby poetyckie w esperanto, tłumaczenia zarówno dzieł
innych pisarzy, poetów, jak i niektórych utworów Mickiewicza:
„La liro de la esperantistoj” („Lira esperantystów”), 1893 - pierwsze wydanie
tłumaczeń poezji w esperanto pod red. Grabowskiego,
„El Parnaso de popoloj” („Z Parnasu narodów”), 1912 - międzynarodowa
antologia poetycka.
Z utworów Mickiewicza: „Tri Budrisoj” („Trzech Budrysów”),
7
Z. Banet-Fornalowa, praca cyt.
Volapük - wersja języka międzynarodowego przed esperantem, której autorem był V. Schleyer. W latach 1881 1889 ten system językowy ze względu na ewidentny swój sukces ukazał, że język zaplanowany jest użyteczny i
efektywny w stosunkach międzynarodowych. Jego szybki zmierzch łączony jest z takimi cechami, jak m.in:
subiektywne decyzje jego twórcy eliminujące normalną ewolucję języka.
9
Por.: Gvidlibro por supera ekzameno. Historio, literaturo, metodologio, Budapest 1979.
8
5
Pracę nad przekładem mickiewiczowskiej epopei Grabowski rozpoczął
krótko po wybuchu I wojny światowej Pozostając sam w warszawskim domu
przy ul. Hożej 42 (rodzina ewakuowała się do Rosji), kontynuował tłumaczenie
w czasie trzech następnych lat. W 1918 roku ukazało się ono drukiem.
Momentem, który decydująco przyczynił się do sfinalizowania
rozpoczętego przekładu było spotkanie w sierpniu 1916 roku z Zamenhofem.
Według świadectwa Stanisława Karolczyka, znanego poety esperanckiego,
kiedy Grabowski skończył czytać pierwszą przygotowaną przez siebie część
epopei „Zamenhof uściskiem dłoni pogratulował Grabowskiemu znakomitego
tłumaczenia i wyraził opinię, że „Sinjoro Tadeo” koniecznie musi zostać w
całości przełożony na esperanto.”10
W przedmowie do pierwszego wydania tłumaczenia „Pana Tadeusza” A.
Grabowski wspomina ten moment w związku ze swoim wcześniejszym
przekonaniem, że „przetłumaczenie całego poematu na esperanto wydawało mi
się, ze względu na ogromne trudności, rzeczą prawie niemożliwą; przynajmniej
nigdy nie odważyłem się myśleć, że moje siły dla tego zadania mogą
wystarczyć.”11 Podkreśla przy tym, że w 1916 roku kilka fragmentów dzieła
Mickiewicza zdecydował się - po długich wahaniach - włączyć do „El Parnaso
de popoloj” pod wpływem argumentacji S. Karolczyka. W czasie
wspomnianych odwiedzin chorego mistrza tłumacz przedstawił także swoje
obiekcje. Był zdania, że zaprezentowane fragmenty przekładu są „jedyne i
ostatnie”. Przy takim nastawieniu, gdy usłyszał zdanie Zamenhofa:
„Przetłumacz całość”, roześmiał się, gdyż - jak przyznaje - wydawało się jemu,
że mistrz naiwnie wymaga czegoś niemożliwego. Odtąd każdej wizycie u
Zamenhofa towarzyszyło przekonywanie Grabowskiego, ażeby doprowadził
tłumaczenie do końca. Perswazje przyniosły skutek i w grudniu 1916 roku
rozpoczął on tłumaczenie całości epopei, jednak - jak pisze - z niewiarą w to, że
kiedykolwiek je ukończy. Ukończył jednak, a Zamenhof przed śmiercią
przeczytał prawie cztery pierwsze księgi poematu. Doprowadziwszy dzieło do
końca, autor przekładu wyraża przekonanie, że zrobił dobrą przysługę ojczyźnie
i międzynarodowej sprawie esperantystów.
Twórca esperanta nie dożył ukazania się tłumaczenia „Pana Tadeusza”.
Zmarł 14 kwietnia 1917 roku.
Przekład „Pana Tadeusza”
W przedmowie do „Sinjoro Tadeo” zawarta jest zwięzła
autocharakterystyka przekładu i podejścia do niego przez tłumacza. Mówi ona
o pietyzmie w traktowaniu oryginału i języka przekładu w celu jak najlepszego
10
11
A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, wyd. III, przedmowa tłumacza - A. Grabowskiego, Varsovio 1986, s. X.
Tamże.
6
oddania treści i formy poematu. Grabowski zauważa przy tym , że choć słowa w
esperanto są zazwyczaj dłuższe niż w polskim, to fleksyjność oraz elastyczność
esperanta pozwala zachować ich wzajemną zgodność prawie bez zmian ilości
wersów (dziesięciozgłoskowiec). Przekład ma charakter ekwimetryczny
Inna - zdawałoby się nie do pokonania trudność - dotyczyła rytmiki
wiersza. Stały akcent w esperanto, padający zawsze na przedostatnią sylabę,
byłby źródłem monotonii wbrew muzyczności oryginału. Tłumacz znalazł
wyjście z tej sytuacji, odwołując się do swoich doświadczeń przy przekładach
zawartych w „El Parnaso”. Model trzynastosylabicznego wersu ze stałym
akcentem na szóstej i dwunastej sylabie jest w jego przekonaniu najlepszym
rozwiązaniem pozwalającym czytelnikowi odczuć w zmienności rytmu ruch
myśli poety i następstwo opisywanych obrazów. Oto, jak przy powyższych
założeniach, przedstawia się w tłumaczeniu początkowy fragment „Pana
Tadeusza”:
Litvo!Patrujo mia! simila al sano;
Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;
Vian grandan valoron ekkonas litvano,
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię
stracił.
Vin perdinte. Belecon vian mi admiras,
Dziś piękność twą w całej ozdobie
Vidas gin kaj priskribas, car mi hejmsopiras.
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
Sankta Virgin`! Vi gardas Censtkohovon helan,
Panno święta, co Jasnej bronisz
Częstochowy
En Ostra-Brama lumas! Vi, kiu kastelan
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród
zamkowy
Novogródek defendas kaj pian urbanon!
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym
ludem!
Kiel Vi al infano redonis la sanon - .12
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś
cudem13
Specyficzną cechą esperanta w tłumaczeniach poetyckich jest łatwość
występowania hiatusu - zetknięcia się dwóch samogłosek, jednej w wygłosie
12
13
A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, praca cyt. s. 1-2.
A.Mickiewicz, Pan Tadeusz, Warszawa 1988, s. 9.
7
wyrazu i drugiej w nagłosie następnego 14 (np. la autuno - jesień, elizja wyraża
się w formie: l’autuno).
Przekład „Pana Tadeusza” (oprócz pierwszego wydania z roku 1918,
ukazały się dotąd dwa następne: w 1955 i 1986 roku) wywarł bardzo duży
wpływ na kształtowanie się zarówno języka jak i teorii poezji esperanckiej.
Kalman Kalocsay, Węgier, uznawany za jednego z najbardziej genialnych
poetów i teoretyków literatury esperanckiej specjalnie podkreśla wartość
tłumaczenia „Pana Tadeusza”, stwierdzając zarazem, że przekład ten należy do
największych osiągnięć esperanckiej sztuki translatorskiej, a Grabowski dzięki
temu przekładowi stał się „ojcem poezji esperanckiej”.
Kalocsay w 1930 roku, podczas Światowego Kongresu Esperanta w
Oxfordzie o tłumaczeniu „Pana Tadeusza” powiedział m.in.:
„Wymagało ono talentu tłumacza największej precyzji stylu, stosowania
form uderzająco krótkich, odważnych, kilkakrotnie zbyt odważnych, lecz
właściwych i poprzez ich odwagę eleganckich oraz niespodziewanie
interesujących. Niestety, tłumaczenie nie jest powszechnie znane, chociaż
musiałoby być ono omawiane podczas każdego wyższego kursu, studiowane
przez każdego tłumacza poezji. Tylko poprzez językowe zdobycze zawarte w
tym dziele język naszej poezji może osiągnąć taką zdolność, że z powodzeniem
będzie mógł podjąć wyzwanie w postaci przekładu takich głównych dzieł
literatury jak np. „Boska Komedia” - Dantego, „Faust” - Goethego, czy tragedii
Schakespeare`a. W tym dziele odnosi prawdziwy triumf taka odważna i
elegancka forma stylu, którą (...) porównałem do impresjonizmu w
malarstwie.”15
Podobna ocenę wystawia Lajos Tarkony, którego zdaniem A.Grabowski
jest „inżynierem rytmu i rymu, odważnym wynalazcą nowych wyrażeń”.
Podstawę tych opinii stanowi nie kwestionowane nowatorstwo A.
Grabowskiego w zakresie słowotwórstwa. Spośród ponad 209 neologizmów,
które wprowadził w swoim przekładzie więcej niż połowa weszła do „Plena
vortaro”16 - podstawowego słownika esperanta wydanego po raz pierwszy w
1930 roku. Specjalne miejsce zajmują te słowa, które usunęły poprzednie, np.:
konkiri - podbić - (konkeri),
tredi - tratować - (treti)
traco - ślad - (spuro).
Kilka innych innowacji to m. in.:
ci zamiast ci tiu (tu)
bezpośrednie tworzenie formy czasownikowej od rzeczowników
i przymiotników,
14
E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Ziętara, Zarys poetyki, Warszawa 1972, s. 312.
K.Kalocsay, Lingvo Stilo Formo, wyd.III, Oosaka 1970.
16
E. Grosjean-Maupin, A. Esselin, Grenkamp- S. Kornfeld, G. Waringhien, Plena vortaro de Esperanto, Paryż
1930.
15
8
przymiotnikowe używanie kończących się na e rzeczowników np. ekde
(odtąd) itp.
Innowacje te stały się powszechnie używane, głównie w poezji.
Kształtowanie się stylu poetyckiego
Jednym z wcześniejszych doświadczeń Grabowskiego w zakresie sztuki
translatorskiej na esperanto stał się problem oddania specyfiki stylu poetyckiego
oryginału w ramach reguł języka przekładu. Oprócz typowych dla każdego
tłumacza kwestii, stanął on również wobec takich zagadnień, które są
wyjątkowe w obrębie języka międzynarodowego. Zawarte w nim normy dyktują
określone rozstrzygnięcia morfologiczne (np. dotyczące stosowania przedimka),
czy stylistyczne (np. z zakresu interpunkcji).
Dla esperantystów początkowego okresu - jak zauważa Blazio Vaha17 styl był bardziej trwałą częścią języka daną w gramatyce (lecz wprost nie
wyrażoną) niż przyszłą jej cechą uzależnioną od praktyki użytkowników. Przy
czym to, co w jakimś momencie było dodatkowym elementem indywidualnej
formy językowej, wkrótce stawało się fragmentem codziennej zbiorowej
komunikacji. Rola pierwszych dzieł ukazujących się w tym okresie w esperanto
- zauważmy -polegała głównie na ukazywaniu praktycznych możliwości i barier
zastosowań języka, kształtowaniu jego stylu. Styl ten nie jest jednak ślepym
naśladownictwem stylu innych języków (łaciny, francuskiego, włoskiego itd.),
lecz posiada całkowicie specyficzny, samodzielny charakter.
W czasach esperanckiej działalności Grabowskiego pogląd o swoistości
stylu języka międzynarodowego dopiero się kształtował. Dla tłumacza „Pana
Tadeusza” miał on szczególne znaczenie. Pod wpływem krytyk zarzucających,
że nie jest możliwe przetłumaczenie ekwimetryczne na esperanto bajek
Lafontaine` a, ponieważ w tym języku rymują się tylko słowa tej samej
kategorii, Grabowski publikuje wiersz pod znamiennym tytułem: „Defendo de l`
rimo” („Obrona rymu”)18, w którym rymują się tylko słowa należące do różnych
kategorii gramatycznych.
Od Grabowskiego pochodzi termin adasismo dla rymów
przyrostkowych. Oznacza on zwyczaj rymowania przyrostkami, np. amADAS,
vidADAS. (kocha, widzi). Rymowanie tego rodzaju jest akceptowane tylko
wtedy, gdy przyrostek jest poprzedzany przez rymujące się spółgłoski, np.
aMARO, hoMARO (gorycz, ludzkość). Wtedy rytm taki w systemie metrycznym
esperanta nazywany jest rymem bogatym (rica rimo). Tłumacz „Pana Tadeusza”
we wierszu „Defendo de l’rimo” występuje przeciwko opinii, że esperancki
poeta może rymować tylko adasismami.
17
18
B. Vaha, La stil-idealo de Grabowski, maszynopis.
Publikacje Chaux-de Fonds, Centrum Kultury Esperanckiej, 1986.
9
Tego rodzaju doświadczenia pozwoliły Grabowskiemu na bardziej
elastyczne podejście do języka przekładu „Pana Tadeusza”. Dla osiągnięcia
krótkości form Grabowski stosuje m.in. następujące środki19:
1. Bardzo odważne bezpośrednie tworzenie czasowników od rzeczowników;
np. patri (dosł.: „ojcować komu”; patro - ojciec; „-i” końcówka czasownika
w bezokoliczniku).
2. Bezpośrednie nadanie formy czasownikowej od przymiotników: np. juni
(dosł. „młodzieć”; od „juna” - młod(a)y).
3. Bezpośrednie tworzenie czasowników od imiesłowów przymiotnikowych:
np. malpermesitas (dosł. „zabraniający się”; od „malpermesita” zabroniony).
4. Zastosowanie całkowicie swobodnego porządku słów: np. de l’patrino al Vi
oferite.
5. Swobodne użycie rzeczowników odimiesłowowych: np. La veninto (osoba,
która przyszła).
6. Rezygnacja ze stosowania rodzajnika w nie budzących wątpliwości
przypadkach odróżnień.
7. Stosowanie liczby mnogiej w złożeniach: np. sanktuloj - vivo (życie
świętych).
8. Jednoczesne używanie wariantów imion zaasymilowanych i nie
zaasymilowanych: np. Sinjoro Tadeo, Tade, Tadeus.
Kalocsaya ocena tłumaczenia „Pana Tadeusza” przez Grabowskiego
zawiera także momenty krytyczne: „Można powiedzieć, że jest on bardziej
artystą języka i zdania niż poetą, że bardziej zadowala się rozwiązaniem
formalnym, pozwalając usunąć się co intymniejszym uczuciom, że jego
językowe mistrzostwo często rządzi nim samym dlatego - niekiedy - męczy;
lecz nawet najbardziej surowa krytyka musi zamilknąć przed licznymi partiami
„Pana Tadeusza” (...koncert Jankiela itp.), które na zawsze pozostaną
najpiękniejszymi stronami naszej tłumaczonej poezji”20
Duża możliwość zachowania poetyckiej onomatopei oryginału porzez
słowa w esperanto , zauważalna jest szczególnie w koncercie Jankiela.
Tiam Vojski ekkaptis sian pasamente
Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty
Ligitan bubalkornon, boaoserpente
Swój róg bawoli, długi, cętkowany, kręty
Tordigan, longan, strian; al busxo gin metis,
Jak wąż boa, oburącz do ust. go przycisnął,
Plenblovis vangojn, sange en okul` briletis,
19
20
Wg: B. Vaha, podsumowującego ocenę K. Kalocsaya, maszynopis.
Por.: Enciklopedio de Esperanto, praca cyt.
10
Wzdął policzki jak banię, w oczach krwią
zabłysnął,
Duonfermis palpebrojn, la ventron entiris
Zasunął wpół powieki, wciągnął w głąb pół
brzucha
En pulmojn tutprovizon de l` aero spiris
I do płuc wysłał z niego cały zapas ducha,
Kaj ekludis. La korno, kiel vent` senhalta,
I zagrał: róg jak wicher, wirowatym dechem
Portis muzikon ehe tra l` arbaro alta.21.
Niesie w puszczę muzykę i podwaja echem.22
„Pan Tadeusz” na tle innych przekładów Mickiewicza w esperanto
Tak, jak „Pan Tadeusz” nie jest jedynym utworem Mickiewicza
przetłumaczonym na esperanto, tak też A. Grabowski nie jest ich jedynym
tłumaczem. W internecie znajdują się strony poświęcone esperanckim
przekładom z zakresu literatury23. Zawierają one tylko część tłumaczeń, gdyż
jeszcze nie wszystkie zostały wprowadzone do dostępnego tą drogą zestawu.
Według stanu z 20.11.1998 roku na liście przetłumaczonych utworów
Mickiewicza znajdowały się:
Malcerteco („Niepewność”), tł. SHA Ya-lo
Mara silento („Cisza morska”), tł. Kalman Kalocsay
Odo al. la juneco („Oda do młodości”), tł. K. Kalocsay
Sur la Alpoj en Splugen („Na Alpach w Splugen”), tł. K. Kalocsay
Sipveturo („Podróż statkiem”), tł. K. Kalocsay
Ventego („Burza”), tł. K. Kalocsay
Tri Budrisoj („Trzech Budrysów”), tł. A. Grabowski
Wpływ przekładu „Pana Tadeusza” na literaturę esperanta zaznaczył się
zarówno w rozwoju języka jak i upowszechnieniu się zawartego w nim kanonu
poetyckiego .
Zasadnicze cechy kanonu poetyckiego ukształtowanego w literaturze
esperanckiej lat 20. i 30. pod wpływem tłumaczenia „Pana Tadeusza” zostały
rozwinięte w teorii i praktyce poezji tłumaczonej i oryginalnej K. Kalocsaya.
Numer polski czasopisma literackiego „Literatura Mondo” („Świat Literacki”) z
1932 roku otwierał wiersz tego autora zatytułowany „Stelo super la Wawel”
21
A. Mickiewicz, Sinjoro Tadeo, praca cyt., s. 110.
A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, praca cyt., s. 122.
23
Strony te znajdują się w internecie: Tradukita literaturo, en la reto, en Esperanto. Administras Don Harlow:
http://www.best.com./~donh/Esperanto/Literaturo/literaturo.tradukita.ah.html
22
11
(„Gwiazda nad Wawelem”), napisany - jak zauważa Wojciech Usakiewicz trzynastozgłoskowcem „w uznaniu roli, jaką dla kształtowania się
esperanckiego języka literackiego miał przekład „Pana Tadeusza”24
Wewnątrz znajdowały się m.in. „Trzy sonety krymskie” w tłumaczeniu
Kalocsaya trzynastozgłoskowcem, uznawanym przez tzw. szkołę
budapesztańską za esperancki odpowiednik heksametru.
Współczesne znaczenie przekładu „Pana Tadeusza”
Recepcja przekładu „Pana Tadeusza” w esperanto może być wyrażona za
pomocą teorii różnic międzykulturowych Antoniny Kłoskowskiej 25. W sytuacji,
gdy tłumaczenie to - co oczywiste - ma różne znaczenie dla esperantystów i dla
nie esperantystów, wówczas pojawia się pytanie o miejsce, jakie zajmuje ono w
ramach uniwersum kulturowego przedstawicieli tych dwóch kategorii. Z punktu
widzenia teorii uniwersum kulturowego jest to pytanie o to, jakie miejsce w
wyniku przekazywania wiedzy związanej z esperanckim przekładem „Pana
Tadeusza” ( głównie w procesach edukacji) zajmuje kultura „innych”. Czy
przysługuje jej miano kultury obcej czy nie?
Dla nie esperantystów - przedstawicieli różnych narodów - kultura
esperanta wraz z przekładem „Pana Tadeusza” pozostaje - w najlepszym razie w sferze kultur peryferyjnych. A w istocie rzeczy sytuuje się w kręgu kultur
egzotycznych.
Dla współczesnych esperantystów przekład „Pana Tadeusza” stanowi
element ich dziedzictwa kulturowego. Posiada on co najmniej dwa znaczenia.
Jest w nim zawarty wręcz modelowy wyraz możliwości praktycznego rozwoju
języka zaproponowanego przez Zamenhofa . Zarazem treść poematu kieruje ich
uwagę na opisywany w nim fragment polskiej historii ze specyficzną nie tylko
dla tego okresu kulturą.
Pytanie o to, jak współcześnie wśród esperantystów zagranicznych
przedstawia się znajomość zarówno nazwiska Mickiewicza jak i samego „Pana
Tadeusza” stanowiło cel sondażu internetowego, który został przeprowadzony
przeze mnie w listopadzie 1998 roku. W ciągu 12 dni nadeszło 105 odpowiedzi
z 27 krajów (w 6 przypadkach rozpoznanie kraju pochodzenia osoby
odpowiadającej nie było możliwe). Zestawienie według liczby respondentów z
danego kraju przedstawia się następująco:
14 - Francja
24
W.Usakiewicz, Diskuto kiu ne okazis („Dyskusja, która się nie odbyła”), w: Literatura na Świecie, 1989, nr 89, s. 325.
25
A. Kłoskowska, Sąsiedztwo kultur i uniwersalizacja kultury, w: Kultura i Społeczeństwo 1991, nr 4.
12
13 - Włochy
12 - Niemcy
7 - Belgia
6 - Węgry
5 - USA
4 - Holandia
Po jednakowej liczbie odpowiedzi:
3 - Finlandia, Hiszpania, Japonia, Rosja
2 - Anglia, Brazylia, Chiny, Czechy, Szwecja, Szwajcaria
1 - Argentyna, Bułgaria, Dania, Izrael, Kanada, Korea Południowa, Kuba,
Rumunia, Ukraina
Nazwisko Adama Mickiewicza znane było 92 odpowiadającym (obce
było 13 respondentom). Poznali je głównie poprzez esperanto (69), m.in. 3
osoby poprzez esperantojęzyczne audycje Polskiego Radia. Nauczanie szkolne
w języku narodowym było źródłem wiedzy o Mickiewiczu tylko dla 9 osób.
W inny, nie poprzez esperanto, sposób (np. w wyniku wizyt w Polsce,
lektur gazet w języku ojczystym itp.) imię Mickiewicza poznało 14
esperantystów, którzy wzięli udział w sondażu.
80-ciu spośród wszystkich odpowiadających wiedziało, że autorem „Pana
Tadeusza” jest Adam Mickiewicz. Z tej liczby 63 osoby znały poemat
Mickiewicza z własnej jego lektury, w tym czytały go: w oryginale - 1; w
oryginale i w tłumaczeniu na esperanto - 2; w tłumaczeniu na własny język
narodowy - 4; w tłumaczeniu na własny język narodowy i w esperanto - 2; tylko
w przekładzie na esperanto - 54.
Ponadto 12 uczestników sondażu zadeklarowało znajomość innych,
oprócz „Pana Tadeusza”, utworów Mickiewicza poznanych poprzez esperanto.
Wyniki sondażu ukazują, że wiedza o „Panu Tadeuszu” w środowisku
zagranicznych esperantystów oparta jest na lekturze jego tłumaczenia na język
międzynarodowy, bądź też na informacji o istnieniu przekładu Antoniego
Grabowskiego.
Sondaż ten ujawnił również kilka interesujących okoliczności związanych
z recepcją „Pana Tadeusza”:
mimo istnienia przekładów w języku narodowym, obiektem lektury jest
tylko tłumaczenie w esperanto (np. odpowiedzi esperantystów z Włoch,
Bułgarii)
esperanto występuje jako język - most („ponto-lingvo”) między
różnymi językami, kulturami, co w omawianym przypadku wyraża
fakt, że na język wietnamski „Pan Tadeusz” przełożony został z
esperanta
wiedza o Mickiewiczu jako autorze „Pana Tadeusza” pochodzi także z
wydanych w esperanto omówień jego twórczości; szczególną rolę pełni
13
tu historycznoliterackie dzieło Mieczysława Jastruna - „Adam
Mickiewicz” (1955)
Oceniając wpływ omawianego przekładu „Pana Tadeusza”, należy
odróżnić jego oddziaływanie na kształt samego języka oraz funkcję kulturową
dokonanego tłumaczenia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze
zmianami, których przekład stał się źródłem w: metryce, leksyce i stylistyce
esperanta. W drugim – z jego wartością dla esperanckiej kultury i teorii
literackiej, a także z rolą nośnika wartości kultury polskiej przekazywanej w
ramach kulturowego uniwersum.
BIBLIOGRAFIA
Auld W., Kulturo kaj internacia lingvo („Kultura i język międzynarodowy”).
Chapeco 1986.
Banet-Fornalowa Z., Adam Mickiewicz omago - okaze de 200-a naskigdeveno
(„Ku czci Adama Mickiewicza – z okazji 200 rocznicy urodzin”),
w: „Literatura Foiro”, 1999, nr 6.
Benczik V., Z teorii literatury esperanckiej, w: Literatura na Świecie, 1989, nr
89.
Dr Esperanto, Mieżdunarodnyj jazyk. Priedisłowije i połnyj uczebnik,,
Warszawa
1887.
Enciklopedio de esperanto (“Encyklopedia esperanta”), Budapest 1986.
Esperanto en perspektivo. Faktoj kaj analizoj pri la internacia lingvo
(„Esperanto w perspektywie. Fakty i analizy na temat języka
międzynarodowego”), red.: I. Lapenna, T. Carlevaro, U. Lins, London Rotterdam 1974.
Galor Z., Esperanto - movado kaj gxia kulturo. Kelkaj sociologiaj rimarkoj
(„Esperanto – ruch i jego kultura. Kilka uwag socjologicznych”), w:
Struktura kaj socilingvistika esploro de esperanto, praca zbior. pod red. I.
Koutny i M. Kovacs, Budapest 1997.
Grosjean-Maupin E., Esselin A., Grenkamp –Kornfeld S., Waringhien G., Plena
vortaro de Esperanto, Paryż 1930.
Gvidlibro por supera ekzameno. Historio, literaturo, metodologio, Budapest
1979.
14
Harlow D.: Tradukita literaturo en la reto en esperanto. Administras Don
Harlow :
http://www.best.com./~donh/Esperanto/Literaturo/literaturo.tradukita.ah.ht
ml
Jastrun M., Adam Mickiewicz, Warszawa 1955.
Kalocsay K., Lingvo Stilo Formo („Język, Styl Forma.”), wyd.III, Oosaka 1970.
Kłoskowska A., Sąsiedztwo kultur i uniwersalizacja kultury, w: Kultura i
Społeczeństwo 1991, nr 4.
Mickiewicz A., Sinjoro Tadeo, esperanta traduko de Antoni Grabowski, wyd.
III, Warszawa 1986.
Mickiewicz A., Pan Tadeusz, Warszawa 1988.
Miodońska-Brookes E., Kulawik A. , Ziętara M., Zarys poetyki, Warszawa
1972,
Pettyn A. , Esperanto laux amuz-metodo („Esperanto – poprzez zabawę”),
Warszawa 1979.
Publikacje Chaux-de Fonds, Centrum Kultury Esperanckiej, 1986.
Usakiewicz W., Diskuto kiu ne okazis („Dyskusja, która się nie odbyła”), w:
„Literatura na Świecie”, 1989, nr 8-9.
Usakiewicz W., Prozaiczne kłopoty esperantystów, w: Literatura na Świecie,
1989, nr 8-9.
Vaha B., La stil-idealo de Grabowski („Grabowskiego ideał stylu”),
maszynopis.
Zamenhof L., Fundamenta krestomatio („Podstawowa antologia”), 1903.
Żytyński J., Esperanto i esperantyści, Warszawa 1987.
INDEKS NAZWISK
AULD W.
BANET-FORNALOWA Z.
BELMONT L.
BENCZIK V.
CARLEVARO T.
CHMIELINSKI M.
CZARNOWSKI S.
DANTE A.
DOBRZANSKI R.
ESSELIN A.
GALOR Z.
GRABOWSKI A.
GOETHE J. W.
GRENKAMP - KORNFELD S.
15
GROSJEAN-MAUPIN E.
HARLOW D.
JASTRUN M.
KALOCSAY K.
KAROLCZYK S.
KŁOSKOWSKA A.
KOUTNY I.
KOVACS M.
KULAWIK A.
LAPENNA I.
LINS U.
MIODOŃSKA-BROOKES E.
MICKIEWICZ A.
PETTYN A.
PRIVAT E.
SCHAKESPEARE W.
SCHLEYER V.
SHA Ya-lo
STANKIEWICZ A.
TARKONY L.
TOWIANSKI
USAKIEWICZ W.
VAHA B.
WARINGHIEN G.
ZAMENHOF L.
ZIĘTARA M.
ŻYTYNSKI J.
16