POZIOM BEZROBOCIA OSÓB W WIEKU NIEMOBILNYM

ZESZYTY NAUKOWE
WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH
Eugeniusz ZDROJEWSKI
POZIOM BEZROBOCIA OSÓB W WIEKU
NIEMOBILNYM
Zarys treści: Bezrobocie charakteryzuje wiele cech. Jedną z nich jest struktura według
grup wieku. Przedmiotem opracowania jest poziom bezrobocia osób w wieku
niemobilnym w skali całej Polski i poszczególnych województw. Analizą objęto lata
1999-2010.
Słowa kluczowe: bezrobocie, stopa bezrobocia, wiek niemobilny, województwo, powiat.
Wprowadzenie
Bezrobocie jest nieodłączną cechą współczesnych gospodarek rynkowych.
Zjawisko bezrobocia należy do najbardziej palących problemów społecznych
XX wieku i wiele wskazuje na to, iż również wiek XXI niewiele zmieni w tym
względzie1. Ujmując najogólniej, bezrobocie jest określonym stanem rynku
pracy, w którym podaż realnych zasobów siły roboczej przewyższa popyt na
nie2.
Zapoczątkowanie w 1989 roku procesów dostosowawczych naszej
gospodarki do systemu rynkowego przyniosło m.in. nowe dla polskiego
społeczeństwa zjawisko o szczególnie dolegliwych skutkach społecznych i
ekonomicznych – jawne bezrobocie. Od początku 1990 roku jest ono
rejestrowane.
Wcześniej, w okresie PRL, bezrobocie również istniało
przynajmniej w dwóch formach (frykcyjne i ukryte). Jednakże było ono
skrywane pod postacią polityki tzw. pełnego zatrudnienia, które w pewnym
stopniu miało charakter socjalny. Transformacja ustrojowa i restrukturyzacja
gospodarki doprowadziły do urealnienia rozmiarów i struktury zatrudnienia.
Od początku lat 90. bezrobocie jest więc realnym, jednym z
najtrudniejszych problemów polskiej gospodarki. Polega ono na tym, że część
populacji zdolnej do pracy i deklarującej chęć jej podjęcia, nie znajduje
zatrudnienia. Jest więc efektem niedostosowania podaży i popytu na rynku
pracy. Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym, którego skutki są dotkliwe nie

Katedra Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych, Politechnika Koszalińska
Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2005, s. 7.
2
Kotlorz D. (red), Ekonomia rynku pracy, Katowice 2007, s. 25.
1
148
Eugeniusz Zdrojewski
tylko dla samego bezrobotnego, lecz również dla jego rodziny i dla całej
populacji. Zgodnie z ujęciem psychologicznym jest to zjawisko polegające na
utracie dochodów, utracie dobrowolnej wymiany przywilejów i zobowiązań,
utracie zależności instytucjonalnej oraz utracie pracy kontraktowej. Niesie z
sobą ryzyko wykluczenia społecznego, jest zagrożeniem dla zdrowia osób nim
dotkniętych3.
Zjawisko bezrobocia jest jednym z największych problemów społecznych
i ekonomicznych. E. Kwiatkowski pisze: „Wysoka ranga problemu bezrobocia
wynika z ekonomicznego, społecznego i politycznego znaczenia tego zjawiska.
Bezrobocie nie tylko wpływa na standard życia ludności i dynamikę rozwoju
gospodarczego, ale w istotnej mierze decyduje o nastrojach społecznych i
popularności rządów”4.
Wszystko to sprawia, iż bezrobocie jest przedmiotem zainteresowania
przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, instytucji rządowych i
samorządowych, a także organizacji pozarządowych. Formułowane są
różnorodne wnioski, opracowywane programy oraz podejmowane działania
zmierzające do ograniczenia rozmiarów tego zjawiska. Mimo to bezrobocie
stale utrzymuje się na zbyt wysokim poziomie, dlatego nieustannie przyciąga
uwagę wielu autorów. Z tego powodu literatura dotycząca kwestii bezrobocia
jest bardzo obfita. Jednakże nie wyczerpuje ona żadnego z analizowanych
aspektów tego zjawiska, ponieważ rozmiary i strukturę bezrobocia
charakteryzuje duża zmienność. Te dynamicznie następujące zmiany
dostrzegalne są również w różnych przekrojach przestrzennych. W dodatku
pewną część poszukujących pracy cechuje określona mobilność terytorialna.
Z powyższych rozważań wynika, iż problematyka bezrobocia jest bardzo
różnorodna i złożona. W ograniczonych ramach artykułu nie ma możliwości jej
opisania. Należało więc dokonać wyboru określonych zagadnień i cezur
czasowych. Zdecydowano się na skrótową analizę stopy bezrobocia osób w
wieku niemobilnym, zwłaszcza liczących 50 i więcej lat. Wielką zaletą tego
wskaźnika jest to, że ułatwia on analizę porównawczą w dwóch ujęciach:
czasowym i przestrzennym.
Podstawowym więc celem opracowania jest analiza stopy bezrobocia osób
liczących 45 lat i więcej w skali całego kraju, w nieco ograniczonym zakresie,
również z uwzględnieniem podziału na województwa, a w województwie
zachodniopomorskim także w skali powiatów. Cezury czasowe stanowią lata
1999 (odkąd funkcjonuje obecny układ administracyjny) i 2010, dla którego w
3
4
Kowalczyk E., Człowiek wobec bezrobocia, Przegląd Organizacji, nr 4, 2008, s. 2-2.
Kwiatkowski E., Bezrobocie…, op. cit., s. 7.
Poziom bezrobocia osób…
149
chwili kończenia artykułu dostępne były pełne, zweryfikowane dane
statystyczne.
Opracowanie wykonano przede wszystkim na podstawie pełnych danych
statystycznych i wybranych publikacji, które uwzględniono w bibliografii
zamieszczonej w końcowej części artykułu. Podstawowe znaczenie miały
publikacje GUS, zwłaszcza z serii „Bezrobocie rejestrowane…”, zawierające
niezbędne informacje liczbowe za poszczególne lata objęte badaniem.
Umożliwiły one zastosowanie metody obserwacyjnej, analizy porównawczej
oraz opisu statystycznego. Ukazano więc dość wyraziście zmiany tego miernika
następujące w poszczególnych latach i jednostkach podziału administracyjnego.
Bazując głównie na materiałach źródłowych, w niewielkim zakresie korzystano
z bogatej literatury przedmiotu. Ograniczono się głównie do publikacji
traktujących o bezrobociu osób starszych.
Demograficzne uwarunkowania bezrobocia
Zmiany na rynku pracy w znacznej mierze warunkowane są zachodzącymi
procesami demograficznymi. Szczególnie istotne znaczenie z punktu widzenia
rynku pracy ma struktura ludności według wieku i płci, gdyż ma to znaczenie
przy nabywaniu praw emerytalnych5. Kobiety stanowią prawie 52% ogółu
ludności. Na 100 mężczyzn przypada ich 107, przy czym 111 wśród ludności
miejskiej i 101 wśród mieszkańców wsi.
Współczynnik ten zmienia się oczywiście w zależności od wieku. Liczebna
przewaga mężczyzn występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia – na
100 mężczyzn przypada 97 kobiet. Natomiast w wieku powyżej 44 lat
współczynnik feminizacji wynosi 124, a w rocznikach 65 i więcej na 100
mężczyzn przypadają 164 kobiety.
Od szeregu lat Polska znajduje się w depresji urodzeniowej. Poziom
reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Współczynnik
dzietności pozostaje zbyt niski w stosunku do najkorzystniejszej wartości na
poziomie 2,1-2,15 w danym roku na jedną kobietę w wieku 15-49 lat.
Równocześnie wydłuża się tzw. przeciętne trwanie życia, które np. w 2006 roku
wyniosło 79,6 lat dla kobiet i 70,9 lat dla mężczyzn. W porównaniu z
początkiem lat 90. przeciętne trwanie życia kobiet wydłużyło się o około 4,5
roku, a mężczyzn o prawie 5 lat. Nadal jednak utrzymuje się duża różnica
między trwaniem życia mężczyzn i kobiet.
5
MPiPS, Program działań na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków
bezrobocia i aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym, Warszawa 2008, s. 2.
150
Eugeniusz Zdrojewski
Wcześniej na rynek pracy wchodziły liczniejsze roczniki młodzieży,
zwłaszcza z lat wyżu demograficznego. Powodowało to wzrost bezrobocia ludzi
młodych. Próbowano temu jakoś zaradzić. Jak pisze D. Mól, na początku lat 90.
XX w. Polska borykała się z dużą stopą bezrobocia6. Jednym ze sposobów na
jej obniżenie była dezaktywacja zawodowa osób po 50. roku życia, dzięki
czemu miała się zwiększyć liczba miejsc pracy dla ludzi młodych. Osoby w
wieku 50-64 lata były zwalniane w ramach redukcji etatów, przechodziły na
wcześniejsze emerytury lub dostawały świadczenia przedemerytalne. To wtedy
upowszechniły się opinie, że mają one niskie kwalifikacje zawodowe,
nieprzystające do warunków gospodarki rynkowej, są niechętne do szkoleń i
zmian zawodu, lub przenoszenia do innych miejscowości, gdzie jeszcze mogą
być przydatne.
Na skutek takiej polityki, w ciągu kolejnych lat nastąpił bardzo wyraźny
spadek aktywności zawodowej osób po pięćdziesiątce, a co za tym idzie
marginalizacja tej grupy na rynku pracy. Świadome wygaszanie aktywności tej
grupy osób doprowadziło w efekcie do tego, że tylko w pierwszej połowie lat
90. niemal 2,8 mln osób przeszło na wcześniejsze emerytury lub renty
inwalidzkie7. Taki tryb „wypychania” osób starszych z rynku pracy przyczynił
się w istotnym stopniu do obniżenia poziomu ich aktywności zawodowej. Nie
wpłynęło to jednak w sposób radykalny na zmniejszenie bezrobocia wśród ludzi
młodych.
Dlatego pod koniec lat 90. państwo zaczęło się wycofywać z wcześniejszej
dezaktywacji osób po pięćdziesiątce, zmieniając m.in. system emerytalny.
Dobra koniunktura gospodarcza ułatwiła stopniowe odwrócenie tej
niekorzystnej tendencji. Jednakże rozpowszechnione wcześniej negatywne
stereotypy dotyczące osób 50-letnich i starszych nadal utrzymywały się. T.
Schimanek przytacza wyniki badań, w których wynikało, że prawie 62%
Polaków w wieku 50-64 lata przeszłoby na emeryturę tak szybko, jak to tylko
możliwe8.
Zdaniem tego autora wśród pracodawców nadal jest silne przekonanie, że
osoby 50+ mają niskie kwalifikacje i wykształcenie, złe nawyki zawodowe,
często chorują, nie chcą się uczyć, są nieproduktywne i roszczeniowe, a ich
utrzymywanie wiąże się ze znacznymi kosztami. Tego typu stereotypy nie są
obce również samym zainteresowanym myślącym o pracy. Niska samoocena
jest jednym ze źródeł ich bierności zawodowej. Aż 84% bezrobotnych w tym
6
Mól D., Osoby 50+ na rynku pracy, FISE (Fundacja Inicjatyw SpołecznoEkonomicznych), Biuletyn nr 7, Warszawa 2008, s. 4.
7
Schimanek T., Aktywizacja zawodowa osób 50+ i zarządzanie wiekiem, ARF
(Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce), Warszawa 2010, s. 10.
8
Tamże, s. 11.
Poziom bezrobocia osób…
151
wieku jest przekonanych o negatywnym stosunku pracodawców do nich. Po co
więc szukać pracy, czytać ogłoszenia, chodzić na rozmowy kwalifikacyjne itp.,
skoro i tak wiadomo, że przegrają oni z osobami 20-letnimi, czy nawet z 40letnimi.
Szczegółowe analizy wykazują jednak, że osoby liczące 50 i więcej lat, to
grupa niezwykle zróżnicowana, do której trudno jest stosować jednolitą miarę.
Są w tej populacji osoby pamiętające II wojnę światową, należące do pokolenia
Października 56, Marca 68, i grudnia 70 oraz Pierwszej Solidarności. Są osoby
o różnych kwalifikacjach, doświadczeniach i postawach życiowych. Są
naukowcy, artyści, menadżerowie, rolnicy i inni. Lecz są wśród nich i tacy,
którzy korzystają wprawdzie z wcześniejszej emerytury, ale nadal pracują
zawodowo, aktywnie działają społecznie. Są i tacy którzy nabyli uprawnienia
emerytalne, ale wcale nie myślą o zaprzestaniu aktywności zawodowej, a w
przypadku kobiet o pozostaniu w domu.
Dla wielu osób w starszym wieku praca jest jednym z podstawowych
bodźców aktywności życiowej. Zwiększa ona motywację, by wyjść z domu,
dbać o swoją kondycję fizyczną i psychiczną. Często jest też głównym źródłem
utrzymania, gdyż renty i inne świadczenia nie stanowią wystarczającego
zabezpieczenia, a budżet domowy nie zaspokaja nawet podstawowych potrzeb.
D. Mól dowodzi, iż właśnie dlatego około 30% pobierających renty, emerytury
lub świadczenia przedemerytalne podejmuje się dodatkowych zajęć, często
pracując w tzw. szarej strefie9.
Oczywiście zdecydowanie lepiej było by, gdyby osoby bierne czy
bezrobotne w grupie 50+ miały możliwość legalnego korzystania z rynku pracy.
Tym bardziej, że według badań GUS spośród pięćdziesięcioletnich i starszych
Polaków co trzecia osoba deklaruje, iż chce pracować tak długo, jak będzie to
możliwe. Tymczasem jak podaje T. Schimanek, np. w roku 2007 pracodawcy
choć głoszą, iż nie mają uprzedzeń do osób starszych, to jednak zaledwie 18% z
nich zgłosiło oferty pracy dla osób liczących 50 lat i więcej10.
Polska ma jeden z najniższych w Unii Europejskiej wskaźników
aktywności zawodowej osób powyżej 50 roku życia. T. Schimanek podaje, że
blisko 70% tych osób nie pracuje, podczas gdy np. w Szwecji jest to zaledwie
30%, w Danii 40%, w Finlandii niecałe 50%11. Współczynnik aktywności
zawodowej w Polsce w 2007 roku pozostawał na zdecydowanie niższym
poziomie niż w pozostałych krajach UE i wyniósł dla ludności w wieku 15-64
lata tylko 63,2%, wobec 70,5% we Wspólnocie 27 krajów12.
9
Mól D., Osoby 50+…, op. cit., s. 4-5.
Schimanek T., Aktywacja zawodowa…, op. cit., s. 11.
11
Tamże, s. 13.
12
MPiPS, Program działań…, op. cit., s. 5.
10
152
Eugeniusz Zdrojewski
Niski poziom zatrudnienia osób dojrzałych w połączeniu z emigracją
zarobkową oraz procesem starzenia się Polaków, może w perspektywie
kilkunastu lat przysporzyć gospodarce sporo kłopotów. Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej podaje, że począwszy od 2002 roku wiek produkcyjny
osiągają coraz mniej liczne roczniki 18-latków, a równocześnie postępuje
proces starzenia się zasobów siły roboczej powodowany coraz większą liczbą
osób w wieku niemobilnym, czyli 45 lat i powyżej13. W 2007 roku udział
ludności w tym wieku w ogólnej liczbie ludności wynosił 24,4% podczas gdy w
2000 roku stanowił 21%. Zatem wzrost wyniósł ponad 3 punkty procentowe. W
tym samym okresie odsetek osób w wieku mobilnym zwiększył się tylko o 1,1
pkt. procentowy (z 38,9% do 40,0%).
Społeczeństwo polskie wyraźnie się starzeje. Najlepiej ilustrują to zjawisko
dane zamieszone w tab. 1. Oznacza to spadek udziału dzieci i młodzieży
w ogólnej populacji oraz wzrost procentowy ludności w wieku niembilnym,
a zwłaszcza poprodukcyjnym. Warto przy tym zaznaczyć, że udział dzieci
szybciej zmniejsza się w miastach, i że przyrost osób liczących 65 lat i więcej
jest również wyższy w miastach niż na wsi14. Od 2010 roku liczba ludności w
wieku produkcyjnym będzie się zmniejszać z roku na rok. Równocześnie
wydłuża się średnia długość życia oraz średni wiek odejścia z rynku pracy,
który w 2005 roku wyniósł w Polsce 59,5 roku, podczas gdy średnia 25 krajów
UE wynosiła 60,9%15.
Tabela 1. Struktura ludności Polski według wieku (w %)
Ludność
1990
2000
w wieku
0-19 lat
w tym 0-14 lat
20-44 lata
45-64 lata
65 lat i więcej
32,5
24,9
37,7
19,6
10,2
27,8
19,1
36,4
23,5
12,4
2005
2010
23,7
16,2
36,8
26,1
13,3
21,4
15,1
37,4
27,6
13,6
Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa, 2011, s. 58-60.
Uwzględniając wyżej przedstawione tendencje demograficzne należy
stwierdzić, iż zatrzymanie na rynku pracy osób, które w następnych latach będą
zasilać grupy wieku 55-59 lat i 60-64 lata, obecnie grupy wieku
przedemerytalnego, nabiera szczególnej wagi. Ponieważ Rząd RP zmierza do
wydłużenia wieku produkcyjnego dla mężczyzn i kobiet do 67 lat, zwiększenie
stopnia aktywności zawodowej osób liczących 45 oraz 50 lat i więcej staje się
13
MPiPS, Program działań…, op. cit., s. 3.
Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011, s. 58-60.
15
MPiPS, Program działań…, op. cit., s. 3.
14
Poziom bezrobocia osób…
153
coraz bardziej realne. Tym bardziej, że sprzyjają temu postanowienia UE
programy przyjęte w Polsce.
Ludność starzeje się nie tylko w Polsce, lecz i w innych krajach Europy.
W tej sytuacji wydłużenie aktywności zawodowej pracowników po 50 roku
życia stało się jednym z priorytetów działań krajów UE. Zgodnie z założeniami
Strategii Lizbońskiej przyjętej przez kraje Unii Europejskiej w 2000 roku,
jednym z celów Wspólnoty jest osiągnięcie w 2020 roku wskaźnika
zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata na poziomie nie mniejszym niż 50%16.
Realizując założenia tej strategii, kraje Unii (UE-15) podejmowały szereg
działań sprzyjających zatrudnieniu osób po 55-tym roku życia. Dzięki temu
w ciągu 10 lat wskaźnik zatrudnienia dla tej grupy osób wrosło o niemal
8 punktów procentowych (z 35,7% w 1997 roku do 44,9% w 2007 roku).
W analogicznym okresie w Polsce wskaźnik ten spadł o niemal 6 punktów
procentowych, z 33,9% do 29,7%, kształtując się na bardzo niskim poziomie
wśród wszystkich państw członkowskich UE (niższy wskaźnik odnotowała
tylko Malta).
W tej sytuacji Polska nie mogła pozostać obojętna i choć z pewnym
opóźnieniem również podjęła szereg działań zmierzających do poprawy tego
wskaźnika. W programie „Solidarność pokoleń” jako główny cel przyjęto także
w perspektywie do 2020 osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 5564 lata na poziomie 50%. Intensywne działania zamierzano podjąć zwłaszcza w
okresie do 2015 roku, kiedy to Polska będzie największym beneficjentem
środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Na realizację programu
„Solidarność pokoleń” zamierzano też wykorzystać środki przewidziane w
Funduszu Pracy, dlatego założono, że do 2013 roku wskaźnik zatrudnienia
wzrośnie do 40%.
Program „Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności
zawodowej osób w wieku 50+”, został przyjęty przez Rząd RP w dniu 17
października 2008 roku. Jako jego uzupełnienie i uszczegółowienie, Rada
Ministrów w dniu 5 stycznia 2010 roku przyjęła tzw. Dokument
Implementacyjny. Zawierając szeroki zestaw działań, nałożył on równocześnie
obowiązek monitorowania oraz corocznej sprawozdawczości stopnia realizacji
Programu17. W tym celu w dniu 1 września 2010 roku powołany został Krajowy
Koordynator Programu.
Efekty działań ukazane w tym sprawozdaniu nie są zbyt satysfakcjonujące.
Wprawdzie wskaźnik zatrudnienia w I półroczu 2010 roku ukształtował się
16
MPiPS, Program: Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności
zawodowej osób w wieku 50+, Warszawa 2008, s. 4.
17
MPiPS, Sprawozdanie z realizacji Programu Solidarność pokoleń, Warszawa 2011,
s. 3.
154
Eugeniusz Zdrojewski
w Polsce na poziomie 32,9% i w ostatnich pięciu latach zwiększył się
o 5,7 punktów procentowych. Oznacza to większą zmianę niż w krajach UE
(27), gdzie wskaźnik ten wzrósł w tym samym czasie średnio o 3,8 punktu
procentowego, osiągając poziom 46,1%18. Różnica na niekorzyść Polski wynosi
aż 13,2 punktów procentowych. Mamy więc do odrobienia znaczące zaległości,
co nie ułatwia wykonania zadania.
Na korzyść zmieniło się jednak nastawienie pracodawców i samych
bezrobotnych tej grupy wiekowej, co daje nadzieję na osiągnięcie docelowego
poziomu wskaźnika. Na rzecz społecznej i gospodarczej aktywizacji osób
starszych mogą świadczyć coraz częściej następujące wypowiedzi różnych osób
i podmiotów:
 posiadane kwalifikacje i kompetencje zawodowe,
 duże doświadczenie, dokładność i praktyczne umiejętności,
 opanowanie i umiejętność koncentracji na rozwiązywaniu problemów,
 możliwość dużego angażowania się w życie firmy ze względu na
ustabilizowane życie osobiste,
 duża lojalność wobec pracodawcy,
 aktywizacja zawodowa osób powyżej 45 roku życia jest dobrym
sposobem na walkę z bezrobociem,
 istnieje możliwość pozyskania środków na ich aktywizację w ramach
programów unijnych.
Takie i tym podobne wypowiedzi upowszechniają media. Warto tu
przytoczyć tytuły wybranych artykułów różnych autorów zamieszczonych
ostatnio w poczytnym dzienniku Rzeczpospolita: 1) E. Glapiak, 67-letni
emeryci potrzebni szybciej. 2) J. Ćwiek, 50+ chętnie zatrudnię. 3)
Doświadczeni i aktywni pracownicy 45+ na rynku pracy. 4) M. Rzemek, Będą
pieniądze na pomoc dla osób w wieku 50+. 5) A. Osiecki, Dotacje dla osób
50+. 6) S. Szparkowska, Gotowi pracować na emeryturze? Tak, praca poprawia
nastrój19. Na bardziej znaczące efekty trzeba będzie jednak jeszcze trochę
poczekać.
Zmiany struktury bezrobotnych według wieku
Bezrobotnych, podobnie jak i całą populację, charakteryzuje wiele
różnorodnych cech. Jedną z bardziej istotnych jest wiek. Ze względu na tytuł
artykułu, szczególnej uwadze poddano tu osoby w wieku niemobilnym, tj.
liczące 45 lat i więcej. Wyżej dowiedziono, że procesowi starzenia podlega cała
18
Tamże, s. 6.
Rzeczpospolita, kolejno z dni: 28 listopada 2011, 17-18 marca 2012, 21 marca 2012,
30 marca 2012, 13 kwietnia 2012, 14-15 kwietnia 2012 roku.
19
Poziom bezrobocia osób…
155
populacja. Jak wykazano w tabeli 1, od wielu już lat następuje stały spadek
udziału dzieci i młodzieży w ogólnej liczbie ludności kraju. Równocześnie
odnotowujemy dość dynamiczny wzrost procentowy osób liczących 45 lat i
więcej. Jedynie wydzieloną subpopulację powyżej 65 lat cechuje nieco mniejsza
dynamika. Oznacza to, iż proces wydłużania przeciętnego trwania życia
ludności następuje relatywnie wolniej.
Jeśli jednak starzeje się całe społeczeństwo, nie może to pozostać bez
wpływu na populację osób bezrobotnych. Niezbitego dowodu dostarczają dane
tabeli 2. Począwszy od 1999 roku odsetek osób w wieku 45-54 lata wykazywał
systematyczny wzrost aż do roku 2007 włącznie. W ostatnich kilku latach ten
trend uległ załamaniu, dostrzegalne są spadki udziału.
Tabela 2. Bezrobocie w Polsce według wieku (stan na koniec IV kwartału)
W tym w wieku
Lata
Ogółem
do 25 lat
25-34
35-44
45-54
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2349,8
2702,6
3115,1
3217,0
3175,5
2999,6
2773,0
2309,4
1746,6
1473,8
1892,7
1954,7
729,5
823,5
918,0
895,8
825,5
728,2
626,1
476,7
332,7
304,6
425,9
428,3
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
31,1
30,5
29,5
27,8
26,1
24,3
22,6
20,6
19,1
20,7
22,5
21,9
623,4
713,2
836,7
881,6
889,9
844,7
778,5
641,6
485,2
418,7
547,8
570,9
55 lat
i więcej
588,0
656,5
724,4
721,2
690,4
628,5
567,0
460,2
336,9
273,9
345,4
358,8
367,7
461,9
572,4
639,3
674,3
681,8
660,2
576,8
443,7
347,9
404,4
397,2
41,1
47,5
63,6
79,1
95,7
116,4
141,2
154,2
148,1
128,7
169,2
199,6
25,0
24,3
23,3
22,4
21,7
21,0
20,4
19,9
19,3
18,6
18,2
18,4
15,6
17,0
18,4
19,9
21,2
22,7
23,8
25,0
25,4
23,6
21,4
20,3
1,8
1,8
2,0
2,5
3,0
3,9
5,1
6,7
8,4
8,7
9,0
10,2
w odsetkach
26,5
26,4
26,8
27,4
28,0
28,1
28,1
27,8
27,8
28,4
28,9
29,2
Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce I-IV kwartał 1999…, s. 8; I-IV kwartał
2001, s. 8; ibidem, I-IV kwartał 2002…, s. 8; ibidem, I-IV kwartał 2003…,
s. 8; ibidem, I-IV kwartał 2004…, s. 34; ibidem, I-IV kwartał 2005…, s. 38;
ibidem, I-IV kwartał 2006…, s. 38; ibidem, I-IV kwartał 2007…, s. 50; ibidem,
156
Eugeniusz Zdrojewski
I-IV kwartał 2009…, s. 38; ibidem, I-IV kwartał 2010, GUS, 2011, s. 38;
obliczenia częściowo własne.
Stały wzrost odsetka dostrzegamy natomiast w zespole roczników
liczących 55 lat i więcej. Jeszcze w 1999 roku osoby w tej grupie wiekowej
liczyły niecałe 2% ogółu bezrobotnych. W 2010 roku wskaźnik ten przekroczył
już 10%. Oznacza to, że bezrobotni w tym ostatnim przedziale wiekowym
uwzględnionym w tabeli 2, znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku
pracy. Pracodawcy zgłaszają dla nich co roku stosunkowo niewiele ofert
zatrudnienia. Zarówno zakłady pracy, jak i różnorodne instytucje niechętnie
przyjmują ich do pracy. W porównaniu z poprzednim rokiem (tj. 2009) właśnie
wśród osób w wieku niemobilnym nastąpiły największe zmiany w strukturze
bezrobotnych, tj. w grupie osób liczących 45-54 lata (różnica in minus
o 1,1 punktu procentowego) oraz w grupie osób 55 lat i więcej (różnica in plus
o 1,2 punktu procentowego).
Ciekawie przedstawia się procentowy udział mężczyzn i kobiet w tych
dwóch przedziałach wiekowych. Biorąc pod uwagę liczebną nadwyżkę kobiet
w tych grupach wiekowych można by sądzić, że to właśnie one będą
dominowały także wśród bezrobotnych. Tymczasem sytuacja pod tym
względem przedstawia się wręcz odwrotnie. W grupie wiekowej 45-54 lata
mężczyźni stanowią 21,2%, kobiety 19,5% przy średniej dla tej populacji
wynoszącej 20,3%. W ostatnim przedziale wiekowym, dysproporcje są jeszcze
większe. Wśród bezrobotnych liczących 55 lat i więcej mężczyźni stanowią aż
14,8%, a kobiety tylko 6,0% (średnia wynosi 10,2%)20.
W tabeli 3 przedstawiono rozkład przestrzenny bezrobotnych w wieku
niemobilnym w podziale na poszczególne województwa. W 1999 roku
największe liczby bezrobotnych w wieku 45-54 lata dostrzegamy w
województwach: mazowieckim (41,8 tys.), dolnośląskim (37,3 tys.) i łódzkim
(35,6 tys.). Relatywnie najmniejsze liczby poszukujących pracy w tym
przedziale wiekowym notowano w województwach: opolskim (10,6 tys.),
podlaskim (11,1 tys.) i lubuskim (12,6 tys.). Nieco odmienny układ regionów
zauważamy w ostatnim przedziale wiekowym (55 lat i więcej). Trzy
województwa o relatywnie największych liczbach bezrobotnych są następujące:
mazowieckie (6,7 tys.), łódzkie (4,7 tys.) i śląskie (3,9 tys.), a z najmniejszymi
liczbami – lubuskie (0,8 tys.), małopolskie (1,2 tys.) i opolskie (1,5 tys.).
W 2005 roku poziom bezrobocia był znacznie wyższy, więc i liczby
bezrobotnych w poszczególnych grupach wiekowych były wyraźnie większe.
Pomijając szczegóły wystarczy zaznaczyć, że w grupie wiekowej 45-54 lata
maksymalną liczbę bezrobotnych odnotowano ponownie w województwie
20
Bezrobocie rejestrowane I-IV kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2011, s. 18.
Poziom bezrobocia osób…
157
mazowieckim (83,3 tys.), a minimalną w podlaskim (16,9 tys.). Również w
ostatniej grupie wiekowej ekstremalne wielkości wystąpiły w tych samych
województwach i wynosiły odpowiednio: 21,7 tys. (mazowieckie) i 4,1 tys. w
podlaskim.
Tabela 3. Bezrobotni w wieku niemobilnym według województw
1999
Bezrobotni w wieku
Województwo
2005
Bezrobotni w wieku
2010
Bezrobotni w wieku
55
55
55
55
45-54
i
ogółem 45-54
i
ogółem 45-54
i
ogółem 45-54
i
więcej
więcej
więcej
więcej
w%
Polska
2349,8 367,7
41,1
2760,1 647,6 133,6 1954,7 397,2 199,6
20,3
10,1
Dolnośląskie
KujawskoPomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
WarmińskoMazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopom
orskie
203,4
156,3
37,3
24,1
3,8
2,3
232,2
188,0
64,0
42,1
13,9
8,1
150,3
139,4
34,3
27,9
20,4
12,0
22,8
20,0
13,6
8,6
148,1
74,7
182,5
158,2
249,2
59,5
164,7
72,8
124,7
210,3
107,5
142,4
17,5
12,6
35,6
15,1
41,8
10,6
16,9
11,1
22,3
32,4
15,8
24,1
1,9
0,8
4,7
1,2
6,7
1,5
1,6
1,8
2,6
3,9
1,6
2,5
156,8
89,2
198,4
178,1
332,5
69,4
164,0
73,2
159,9
281,3
117,8
150,9
30,1
23,7
51,9
36,0
83,3
17,7
29,1
16,9
38,9
70,5
25,6
36,8
5,9
4,3
12,6
6,4
21,7
4,3
4,8
4,1
8,3
15,1
5,2
6,7
119,7
59,2
131,6
142,2
238,3
48,8
142,3
63,8
104,7
181,2
82,1
135,2
20,5
12,9
29,0
25,6
49,1
10,5
26,0
13,0
21,2
39,0
15,7
25,5
10,0
6,4
16,6
11,0
28,0
5,9
9,7
6,8
10,7
19,6
7,6
11,5
17,1
21,7
22,0
18,0
20,6
21,5
18,3
20,3
20,2
21,5
19,1
18,8
8,4
10,8
12,6
7,7
11,8
12,1
6,8
10,7
10,2
10,8
9,3
8,5
164,6
130,9
21,8
25,7
1,6
2,7
211,4
168,8
46,8
45,6
9,1
9,7
105,9
110,0
22,5
24,4
9,9
13,5
21,2
22,2
9,3
12,3
Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce I-IV kwartał 1999, GUS, Warszawa 2000,
s. 18; ibidemI-IV kwartał 2005…, s. 50-51; ibidem, I-IV kwartał 2010…, s. 5051. Obliczenia własne.
Bardziej szczegółowej analizie poddano rozmiary i poziom bezrobocia
w 2010 roku. Przytoczono nie tylko liczby bezwzględne, lecz obliczono
również udziały procentowe. Ogólne liczby osób poszukujących pracy były
znacznie mniejsze, jednakże ze względu na wielkość województw i poziom ich
zaludnienia, nadal zauważalne były znaczne rozpiętości. Skrajne wartości
populacji osób w wieku 45-54 lata wahały się od 10,5 tys. w województwie
158
Eugeniusz Zdrojewski
opolskim, do 49,1 tys. w mazowieckim. Ekstremalne wielkości w grupie
wiekowej 55 lat i więcej wystąpiły w tych samych województwach, lecz
ukształtowały się na znacznie mniejszym poziomie i osiągnęły w województwie
opolskim 5,9 tys., w mazowieckim 28,0 tys. osób.
Tabela 4. Bezrobotni w wieku niemobilnym w województwie zachodniopomorskim.
1999
Powiaty
Województwo
2005
Bezrobotni w wieku lat
2010
55
55
55
55 45-54
i
ogółem 45-54
I
ogółem 45-54
I
ogółem 45-54
i
więcej
więcej
więcej
więcej
w%
130 908 25 670 2 701 168 814 45 579
Białogardzki
6 609
Choszczeński
5 721
Drawski
7 399
Goleniowski
6 549
Gryficki
8 916
Gryfiński
5 124
Kamieński
4 181
Kołobrzeski
6 242
Koszaliński
6 950
Łobeski
Myśliborski
6 195
Policki
1 616
Pyrzycki
3 739
Głowieński
7 976
Stargardzki
11 655
Szczecinecki
9 974
Świdwiński
6 619
Wałecki
4 939
M. Koszalin
7 116
M. Szczecin
11 637
M. Świnoujście 1 751
1 333
964
1 417
1 287
1 571
917
829
1 207
1 277
1 093
325
675
1 610
2 049
2 005
1 262
798
1 728
2 944
379
168
63
130
120
133
91
82
163
150
75
44
135
169
146
191
100
38
211
440
52
6 579
5 831
8 024
7 964
8 595
8 717
5 926
5 831
8 240
5 436
7 118
4 980
4 525
7 171
12 717
10 578
6 939
5 972
9 248
25 484
2 939
1 720
1 337
2 196
1 968
2 185
2 091
1 665
1 566
2 153
1 366
1 765
1 302
1 154
1 962
3 081
2 774
1 821
1 696
2 933
7 933
911
9700
109 964 24 419 13 504 22,2
12,3
372
230
414
422
395
416
278
465
476
245
317
320
245
440
504
583
295
316
780
1 983
204
5 395
3 952
5 365
5 439
5 248
5 805
4 269
3 670
5 509
3 223
3 751
4 138
3 709
4 231
7 631
7 298
4 380
3 444
5 384
16 500
1 613
12,3
9,5
10,7
11,5
9,8
10,2
12,3
16,2
11,4
9,9
11,4
12,9
11,1
14,0
9,3
10,7
11,7
11,9
17,3
15,4
15,4
1 212
870
1 294
1 104
1 098
1 161
955
794
1 290
755
778
834
725
1 011
1 541
1 708
981
788
1 409
3 740
371
664
374
574
627
516
575
525
594
626
319
427
535
410
591
707
782
512
411
932
2 534
249
22,5
22,0
24,1
20,3
20,9
20,0
22,4
21,6
23,4
23,4
20,7
20,2
19,5
23,9
20,2
23,4
22,4
29,9
26,2
22,7
23,0
Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce I-IV kwartał 1999, GUS, Warszawa 2000,
s. 52; ibidem, I-IV kwartał 2005…, s. 88; ibidem, I-IV kwartał 2010…, s. 9192.
Analizę porównawczą zmian zachodzących w czasie oraz w układzie
regionalnym ułatwiają liczby względne, w tym przypadku obliczenia dla
poszczególnych województw w 2010 roku (por. tab. 3). W grupie wiekowej 4554 lata relatywnie najniższe wielkości dostrzegamy w województwach:
Poziom bezrobocia osób…
159
lubelskim (17,1%), małopolskim (18,0%) i podlaskim (18,3%). Stosunkowo
najwyższe odsetki zauważamy w województwach: dolnośląskim (22,8%),
zachodniopomorskim (22,2%) i lubuskim (21,7%). Przestrzenny rozkład tych
regionów jest dość charakterystyczny: województwa o względnie niewielkich
wartościach położone są we wschodniej części kraju, a wykazujące najwyższe
udziały procentowe wzdłuż zachodniej granicy.
Nieco odmienny rozkład przestrzenny charakteryzuje regiony z udziałem
bezrobotnych w najwyższych grupach wiekowych (55 lat i więcej). Zbiór
jednostek o relatywnie najniższych odsetkach tworzą te same województwa z tą
różnicą, że inne jest ich uszeregowanie. Kolejne pozycje zajmują więc
województwa: podlaskie (6,8%), małopolskie (7,7%) i lubelskie (8,4%).
W grupie województw wykazujących stosunkowo najwyższe udziały
procentowe, województwo lubuskie zastąpiło łódzkie, a pozostałe dwa i w tym
układzie znajdują się w czołówce. Ostatecznie więc uszeregowanie
województw według malejącej wartości jest następujące: dolnośląskie (13,6%),
łódzkie (12,6%), zachodniopomorskie (12,3%).
Ze względu na miejsce pracy i zamieszkania autora artykułu, nieco uwagi
poświęcono bezrobociu osób w wieku niemobilnym w powiatach Pomorza
Zachodniego. W grupie wiekowej 45-54 lata poziom bezrobocia jest dość
wyrównany: od niespełna 20% (powiat pyrzycki 19,5%) do prawie 30% (powiat
wałecki 29,9%).
W następnym przedziale wiekowym obejmującym osoby liczące 55 i
więcej lat, zróżnicowanie jest jeszcze nieco mniejsze. Do powiatów, w których
notowane są wskaźniki stosunkowo najniższe (poniżej 10%) należą: stargardzki
(9,3%), choszczeński (9,5%) i gryfiński (9,8%).
Znacznie wyższe wskaźniki, lecz nie osiągające 20% wykazują miasta na
prawach powiatu, a spośród ziemskich – powiat kołobrzeski. Kolejność
powiatów jest więc następująca: M. Koszalin (17,3%), pow. kołobrzeski
(16,2%) oraz M. Szczecin i M. Świnoujście po 15,4%.
Podsumowanie
Z przeprowadzonej analizy i oceny wynika, iż bezrobocie w Polsce stale
utrzymuje się na zbyt wysokim poziomie i kilkunastoprocentowa populacja
boryka się z tego powodu z rozlicznymi kłopotami. Są nimi m.in.: dwucyfrowa
ogólna stopa bezrobocia, niewielka liczba ofert pracy, deklarowane przez wielu
pracodawców zwolnienia grupowe, duże zróżnicowanie przestrzenne poziomu
bezrobocia i dość duża trwałość tego układu itp.
Autora artykułu szczególnie niepokoi nadal niski poziom aktywności
zawodowej osób w wieku niemobilnym. Tym bardziej, że w niezbyt odległej
160
Eugeniusz Zdrojewski
perspektywie, również Polska zobowiązała się do zaktywizowania tej populacji
na poziomie 50%. Tymczasem w wielu województwach i powiatach obecny
poziom zatrudnienia jest bardzo odległy od przytoczonego wskaźnika.
Łączny poziom bezrobocia ludności w wieku niemobilnym w
województwie dolnośląskim wynosi 36,4%, w zachodniopomorskim 34,5%. W
niektórych powiatach województwa zachodniopomorskiego jest on bliski 38 %
(sławieński 37,9%), a w powiecie wałeckim (41,8%) oraz w mieście Koszalinie
(43,5%) przekracza on nawet poziom 40%.
Zadanie nie będzie więc łatwe do wykonania. Tym bardziej, że zgodnie
z prognozą demograficzną ludności w tych grupach wiekowych będzie
przybywało, pomimo ogólnego trendu zniżkowego.
Najprawdopodobniej niezbędne okażą się pogłębione badania wszystkich
aspektów bezrobocia i zbudowania na tej podstawie kompleksowego programu
zwalczania tego zjawiska lub kilku oddzielnych programów poświęconych
np. bezrobociu ludności w wieku niemobilnym (ale też młodzieży, kobiet
samotnie wychowujących dzieci, mieszkańców wsi i in.).
Należy wyrazić nadzieję, iż najnowsze regulacje prawne, stosowanie
w szerszym niż dotychczas zakresie aktywnych instrumentów przeciwdziałania
bezrobociu przez publiczne służby zatrudnienia, skutecznie przyczynią się do
dalszego ograniczania rozmiarów bezrobocia.
Bibliografia
1. Bezrobocie rejestrowane I-IV kwartał 1999, GUS, Warszawa 2000 oraz
2006 i 2011.
2. Kotlorz D. (red.), Ekonomia rynku pracy, Katowice 2007.
3. Kowalczyk E., Człowiek wobec bezrobocia, Przegląd Organizacji, nr 4,
2008.
4. Kryńska E., Polityka gospodarcza państwa a zapobieganie i zwalczanie
bezrobocia, Polityka Społeczna, nr 1, 2000.
5. Kwiatkowki E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa
2005.
6. Mól D., Osoby 50+ na rynku pracy, FISE, Biuloetyn nr 7, Warszawa
2008.
7. Program działań na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków
bezrobocia i aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym,
MPiPS, Warszawa 2008.
8. Program: Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności
zawodowej osób w wieku 50+, MPiPS, Warszawa 2008.
9. Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011.
Poziom bezrobocia osób…
161
10. Schimanek T., Aktywizacja zawodowa osób 50+ i zarządzanie wiekiem,
ARF, Warszawa 2010.
11. Sprawozdanie z realizacji programu Solidarność pokoleń. Działalność
dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, MPiPS,
Warszawa 2011.
12. Zdrojewski E., Zróżnicowanie stopy bezrobocia w skali województw
i powiatów, Zeszyty Naukowe IEiZ Politechniki Koszalińskiej, nr 15,
Koszalin 2011.
UNEMPLOYMENT LEVEL OF PEOPLE AT
IMMOBILE AGE
Outline contents: Unemployment is characterized by many features. The one of
them is the structure of age groups. The object of these elaboration is unemployment
level of people at immobile age, on a whole Poland scale and on provinces scale. An
analysis includes years 1999-2010.
Keywords: unemployment, unemployment rate, immobile age, structure of unemployment.