Organizacja systemu selektywnej zbiórki odpadów

Agnieszka Mieszczak
Tomasz Rawski
Małgorzata Wójtowicz1
Koło Naukowe Zrównoważonego Rozwoju Podbeskidzia „Równoważnik”
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej
„ORGANIZACJA SYSTEMU SELEKTYWNEJ ZBIÓRKI ODPADÓW W POLSCECELE I UWARUNKOWANIA REALIZACJI”
W świetle polskiego prawa przez odzysk rozumie się wszelkie działania, nie stwarzające zagrożenia dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska, polegające na wykorzystaniu odpadów w
całości lub w części, lub prowadzące do odzyskania z odpadów substancji, materiałów lub energii
i ich wykorzystania. Natomiast recykling to taki odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym w celu uzyskania
substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii.[4]
W Polsce rocznie wytwarza się ok. 13,5 milionów ton odpadów komunalnych 2, źródła ich
powstawania podzielić można na cztery grupy: odpady opakowaniowe, zużyty sprzęt elektryczny
i elektroniczny, wyeksploatowane samochody oraz odpady biodegradowalne. Obecnie odzyskuje
się ok. 3,5 % odpadów, szacuje się jednak, że przy sprawnym działaniu systemu odzysku i recyklingu odzyskać można nawet 50 %. Warto więc, zastanowić się gdzie popełniamy błąd, jakie są
obowiązki poszczególnych ogniw łańcucha obiegu odpadów.
Zacznijmy od odpadów opakowaniowych, mają one znaczny udział ogólnej masie odpadów
komunalnych. Jednocześnie przewiduje się 5-6 % wzrost zużycia opakowań rocznie. Wynika to z
powszechności stosowania opakowań we wszystkich dziedzinach gospodarki. Obecnie w niewielkim stopniu poddawane są one odzyskowi, co spowodowało szereg działań legislacyjnych,
logistycznych czy technicznych. Działanie te związane są również z koniecznością dostosowania
polskiego ustawodawstwa do przepisów Unii Europejskiej. Naczelną zasadą prawodawstwa Unii
jak i Polski jest zasada zrównoważonego rozwoju, tzn. harmonijnego rozwoju społeczno-ekonomicznego połączonego z odpowiedzialnością ekologiczną. Z takiego podejścia wynika zasada
"zanieczyszczający płaci" oraz zasada rozszerzonej działalności producenta, która zakłada, że
producent jest odpowiedzialny nie tylko za odpady powstające w toku produkcji, ale również za
odpady powstałe w trakcie i po zakończeniu użytkowania produktu.
1
Autorzy studiują na wydziale Zarządzanie i Informatyki, należą do Koła Naukowego Zrównoważonego Rozwoju
Podbeskidzia „Równoważnik”
2
www.eko-pak.pl
1
W przypadku opakowań i odpadów opakowaniowych zasady te znalazły odzwierciedlenie w
dyrektywie Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i
odpadów opakowaniowych. Przekładając te zasady na prawo polskie przyjęto założenie, że obowiązki w zakresie gospodarowania odpadami opakowaniowymi rozłożone są na poszczególnych
uczestników "łańcucha opakowaniowego" tzn. producentów opakowań, producentów produktów
w opakowaniach (tj. producentów wykorzystujących opakowania do pakowania produktów),
handel zarówno hurtowy, jak i detaliczny oraz użytkowników, jak również administrację publiczną. Do podstawowych ustaw określających te obowiązki należą:
- ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych
- ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania
niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej,
- ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach,
- ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, i wiele innych.
Zacznijmy od obowiązków producentów i importerów opakowań. Do ich obowiązków należy właściwe projektowanie i wytwarzanie opakowań - masa i objętość opakowań, możliwość
wielokrotnego użytku, przydatność na odzysk i recykling, ograniczona zawartość metali ciężkich
i innych substancji niebezpiecznych, oznakowanie opakowań - rodzaj materiałów wykorzystanych do produkcji opakowania, możliwość wielokrotnego użytku opakowania, przydatność
opakowania do recyklingu (ustawa o opakowaniach... - art. 5, 6).
Kolejnym ogniwem są producenci i importerzy produktów w opakowaniach, ich zadaniem
jest zapewnienie odzysku, a w szczególności recyklingu odpadów opakowaniowych, osiągnięcie
docelowych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych (ust. o obowiązkach...).
Głównym obowiązkiem sprzedawców produktów w opakowaniach jest przekazywanie użytkownikom informacji w zakresie dostępnych systemów zwrotu, zbierania i odzysku, w tym recyklingu, właściwego postępowania z odpadami opakowaniowymi, znaczenia oznaczeń stosowanych na opakowaniach (ustawa o opakowaniach ... - art. 12).
Użytkownicy produktów w opakowaniach ( w zakresie użytkowania środków niebezpiecznych) zobowiązani są do zwrotu sprzedawcy opakowań wielokrotnego użytku i odpadów
opakowaniowych (ustawa o opakowaniach ... - art. 17).
Obowiązkiem gminnej administracji samorządowej (organ wykonawczy, rada gminy) jest
przygotowanie i uchwalenie, a następnie aktualizacja gminnego planu gospodarki odpadami jako elementu gminnego programu ochrony środowiska - również w zakresie odpadów opako2
waniowych, przygotowywanie sprawozdań z realizacji gminnego planu gospodarki odpadami
(ustawa o odpadach), organizowanie selektywnego zbierania, segregacji i magazynowania odpadów komunalnych (ustawa o utrzymaniu ...-art. 3), obowiązki te są podobne dla poszczególnych
szczebli administracji publicznej. W analizie pominięte zostały kwestie formalne, takie jak wydawanie zezwoleń czy też składanie raportów. Ministerstwo Środowiska poinformowało, że w roku
2006 poziom odzysku dla wszystkich odpadów opakowaniowych został ustalony, zgodnie z rozp.
Ministra Środowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu
odpadów opakowaniowych i poużytkowych, na poziomie 43%.
Przejdźmy do odpadów sprzętu elektronicznego i elektrycznego. Na dzień dzisiejszy w
Polsce nie ma wiarygodnych danych o ilości i masie powstających do tej pory odpadów ze
sprzętu elektrycznego i elektronicznego.[2] Szacuje się jednak, że na rynek w 2006 roku wprowadzone zostanie ok. 720 tysięcy ton sprzętu3. Jednym z najważniejszym dokumentów Unii Europejskiej w obszarze zarządzania odpadami jest Dyrektywa w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) z 13.02.2003 r. i powinna być przełożona do systemów prawnych państw członkowskich do 13.08.2004 r. Jej regulacje będą wpływać na gospodarowanie
zarówno producentów sprzętu elektrycznego, firmy handlujące nim, jak i użytkowników tego
sprzętu. Na tych ostatnich będzie ciążył obowiązek dostarczenia zużytego sprzętu do gminnego
punktu zbiórki lub do punktów sprzedaży detalicznej.[2] Projekt polskiej ustawy nakłada na
podmioty wprowadzające sprzęt, objęty regulacjami Dyrektywy WEEE, obowiązek rejestracji.
Mogą one realizować swoje zobowiązania związane z zarządzaniem odpadami ze zużytego
sprzętu w dwojaki sposób: kolektywnie wraz z innymi podmiotami lub samodzielnie. W pierwszym przypadku przedsiębiorstwa wprowadzające sprzęt elektryczny i elektroniczny na polski
rynek powinny stworzyć tzw. organizację odzysku, która przejmie na siebie obowiązki wynikające z Dyrektywy WEEE. Zakłady przetwarzania i recyklingu odpadów elektrycznych i elektronicznych będą musiały raportować na każdym etapie o ilości i masie odzyskanego i poddanego
recyklingowi sprzętu elektrycznego i elektronicznego.[2] Punkty zbiórki są odpowiedzialne za
selektywną zbiórkę zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Powinny one zapewnić
odpowiednie warunki przechowywania tego sprzętu w warunkach, które nie będą powodować
zagrożenia dla środowiska naturalnego. Dla nowych państw członkowskich problemem jest fakt,
że europejskie dyrektywy środowiskowe są tworzone na bazie doświadczeń państw dawnej Pię3
Określenie sposobu wdrożenia dyrektywy 2002/96/WE w sprawie odpadów sprzętu elektrycznego i
elektronicznego, REA Consulting, Warszawa 2005
3
tnastki, które posiadają znacznie większy potencjał finansowy, umożliwiający sprostanie wymogom tych regulacji. Przykładem takiej sytuacji jest właśnie Dyrektywa WEEE. Nakłada ona na
państwa członkowskie obowiązek zbiórki odpadów, będących wynikiem wykorzystania sprzętu
elektrycznego i elektronicznego, w wysokości 4 kg rocznie na mieszkańca już od 2006 r. Powoduje to wymóg zbiórki ponad 157,75 tys. ton odpadów rocznie. Polski rząd uznał, że nie jest możliwe nie tylko przygotować się do zbiórki do 2006 r., ale także zebrać już w 2006 r. wymaganego wolumenu odpadów. W tym celu wystąpił z odpowiednim wnioskiem do Komisji Europejskiej, która przesunęła termin wejścia w życie regulacji Dyrektywy WEEE w Polsce do 2008r.[1]
Kolejnym źródłem odpadów są wyeksploatowane samochody. Samochód jest specyficznym
produktem, i powstają z niego specyficzne odpady, dodając do tego fakt, że w Polsce tylko samych samochodów osobowych jeździ ok. 12 mln, to jasnym staje się, dlaczego wyróżnia się dla
samochodów odrębny system selektywnej zbiórki. W Polsce system ten działa na podstawie ust.
z dnia 20 stycznia 2005 roku O recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji. Ustawa ta jest
zgodna z prawem Unii Europejskiej i wdraża postanowienia dyrektywy 2000/53/WE z dnia 18
września 2000 r. w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji. Ustawa ta, jak czytamy w art.1,
„określa zasady postępowania z pojazdami wycofanymi z eksploatacji w sposób zapewniający
ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. W sprawach dotyczących postępowania z pojazdami wycofanymi z eksploatacji w zakresie
nieuregulowanym w ustawie stosuje się przepisy o odpadach”[5]. System ten obejmuje samochody wyprodukowane w Polsce jak również sprowadzone do Polski w drodze importu lub wewnątrz wspólnotowego nabycia oraz odpady powstałe z pojazdów. Kierując się zasadą zanieczyszczający płaci, koszty recyklingu samochodów ponoszą ich producenci lub importerzy. I tak firmy
wprowadzające ponad 1000 aut rocznie mają obowiązek utworzenia sieci zbierania pojazdów, w
taki sposób, aby odległość z każdego miejsca w Polsce do punktu odbioru pojazdów nie była
większa niż 50km. Przedsiębiorcy wprowadzający do 1000 aut rocznie mają wybór między zapewnieniem sieci, a opłatą w wysokości 500 zł za każdy samochód. Z kolei podmioty nie będące
przedsiębiorstwami mają obowiązek wnoszenia opłaty za każdy samochód.
Odzyskiem i recyklingiem zajmują się prywatne przedsiębiorstwa. Mogą to być: punkty
zbierania pojazdów, stacje demontażu pojazdów i tzw. strzępiarki. Przedsiębiorstwa takie, aby
działać muszą spełnić określone w ustawie i rozporządzeniach wymagania oraz uzyskać pozwolenia odpowiednio od starosty – punkty zbierania pojazdów lub wojewody – stacje demontażu i
4
strzępiarki. Przedsiębiorstwa te w ustawie i w odpowiednich rozporządzeniach mają określone
wymagania, jakie muszą spełnić. Wymagania te dotyczą m.in. takich obszarów jak: odpowiednie
wyposażenie przedsiębiorstwa tak, aby zapewnić bezpieczną dla środowiska i zdrowia ludzi działalność; wydawania dokumentów potwierdzających przyjęcie pojazdu, unieważnienie dowodu rejestracyjnego itp.; dokumentacji dotyczącej wszystkich odpadów powstałych przy demontażu
samochodów; uzyskiwanie odpowiedniego stopnia odzysku i recyklingu (obecnie 85% masy
pojazdu musi być odzyskane, a po 2015 roku 95%); itp.
W tym systemie obowiązki organów administracji publicznej są niewielkie i dotyczą
tylko wydawania zezwoleń (starosta, wojewoda) oraz kontroli przedsiębiorstw (wojewódzki inspekttor ochrony środowiska). Pewną rolę w tym systemie odgrywa także Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który zbiera opłaty za wprowadzenie pojazdu do
kraju oraz przekazuje te środki do stacji demontażu (pieniądze ma zacząć przekazywać od
kwietnia 2007 roku).
Podczas wprowadzania przepisów ujawniło się kilka problemów. Pierwszy dotyczył
opłaty pobieranej od podmiotów (nie będących przedsiębiorstwami) sprowadzających samochody, ponieważ nie dookreślono czy opłatę należy płacić za samochody kupione w 2006 roku czy
sprowadzone w tym roku. Sprawę tą jednak rozwiązano orzekając, że wiążąca jest data zakupu.
Kolejna sprawa także dotyczy opłaty, tym razem jednak od przedsiębiorstw, które były zobowiązane do stworzenia sieci zbiórki pojazdów, ponieważ chyba żadnej firmie nie udało się stworzyć sieci punktów oddalonych najdalej o 50 km od każdego miejsca w kraju. Powstał spór dotyczący czy firmy te mają płacić kary czy nie. Z kolei właściciele stacji demontażu obawiają się, że
nie uzyskają wymaganego stopnia odzysku z wycofanych pojazdów.
Ostatnim rodzajem odpadów należących do systemu selektywnej zbiórki są odpady
biodegradowalne. Są to wszystkie odpady, które zdolne są do rozkładu beztlenowego lub tlenowego, tj.: odpady zielone, odpady z opakowań papierowych, domowe odpady organiczne, papier
nieopakowaniowy. Do organizowania selektywnej zbiórki odpadów biodegradowalnych stosuje
się następujące metody:
1. Zbiórka selektywna odpadów komunalnych ulegających biodegradacji:
a.
bezpośrednio z domostw do pojemników na biomasę, worków papierowych, worków z tworzyw sztucznych, worków z materiałów ulęgających biodegradacji. Zbiórka odbywa się raz na
tydzień lub co dwa tygodnie (latem częstotliwość wyższa),
5
b.
z zastosowaniem pojemników ustawionych w bezpośrednim sąsiedztwie gospodarstw domowych (centra zbiórki); częstotliwość opróżniania pojemników domowych uzależniona, m.in.
od rodzaju zbieranych odpadów (odpady żywnościowe zbierane częściej), nadaje się ona
szczególnie do zastosowania w miejscach gęsto zaludnionych z ograniczoną przestrzenią,
c.
poprzez bezpośrednią dostawę odpadów do obiektów odzysku (centra recyklingu).
2. Zbiórka
zmieszanych
odpadów
komunalnych
systemem
dwupojemnikowym.
Odpady ulęgające biodegradacji zbierane razem z odpadami mineralnymi w jednym pojemniku. W drugim pojemniku zbierane są wszystkie suche surowce wtórne oraz odpady niebezpieczne do specjalistycznego unieszkodliwienia.
Pierwsza metoda zbiórki gwarantuje uzyskanie surowca o większej czystości, co ma szczególne
znaczenie w przypadku stosowania kompostowania jako metody utylizacji odpadów biodegradowalnych. Pozyskany w ten sposób kompost może mieć szerokie zastosowanie, również do nawożenia upraw. Druga metoda zbiórki daje surowiec częściowo zanieczyszczony. Może być on utylizowany m.in. w procesie fermentacji metanowej odpadów lub w pryzmach energetycznych. W
przypadku skierowania pozyskanego tą metodą surowca do kompostowni uzyskuje się produkt
gorszej jakości, mogący zawierać np. kawałki szkła, mający ograniczone zastosowanie, np. do
rekultywacji terenów zanieczyszczonych. Należy zaznaczyć, że poza redukcją odpadów biodegradowalnych postępować winien proces redukcji tzw. surowców wtórnych z odpadów komunalnych i odpadów opakowaniowych, także z innych źródeł poza gospodarstwami domowymi (w
tym odpady ze szkła, plastików, metali i innych).
Możliwości technologiczne przerobu odpadów biodegradowalnych. Zakładając, że
główne strumienie odpadów biodegradowalnych to tzw. biomasa oraz papier można założyć, że
główne kierunki przerobu i unieszkodliwiania tych odpadów są następujące. Pozyskiwanie biomasy do przerobu może następować albo w wyniku selektywnej zbiórki tej części odpadów, albo
segregacji prowadzonej jako proces wstępny w zakładzie przerobu odpadów. Drugi sposób jest
znacznie trudniejszy w realizacji, dlatego na ogół przyjmuje się stosowanie selektywnej zbiórki
odpadów. Wydzielenie biomasy z ogólnego strumienia odpadów poprzez selektywną zbiórkę
u „wytwórców” jest przedsięwzięciem trudnym, wymagającym ogromnego wysiłku organizacyjnego. Konieczne jest stałe podnoszenie świadomości społecznej i tzw. wrażliwości ekologicznej
oraz wyzwolenie indywidualnego zaangażowania i aktywności w sferze ochrony środowiska
poprzez wykształcenie proekologicznych zachowań. Uzależnienie procesu funkcjonowania całego systemu gospodarki odpadami od postawy i zaangażowania społeczności lokalnych - może
6
spowodować niestabilność i uzyskiwanie niezadowalających efektów. Konieczne jest więc ciągłe
poszukiwanie rozwiązań alternatywnych, zapewniających z jednej strony wszystkie wymogi polskiego i unijnego prawa, a z drugiej strony stabilność funkcjonowania systemu.
Zgodnie z nową ustawą o odpadach istnieje konieczność opracowania w okresie najbliższych 2-3 lat szczegółowych planów gospodarki odpadami komunalnymi na różnych szczeblach
zarządzania (krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym). Z praktyki dotychczas opracowanych i wdrożonych programów wynika celowość planowej gospodarki odpadami jako czynnika zapewniającego racjonalizację rozwiązań w sferze technicznej, organizacyjnej, ekologicznej
i ekonomicznej.
W działaniach zmierzających do opracowania strategii w gospodarce odpadami komunalnymi szczególną uwagę należy zwrócić na problem redukcji odpadów biodegradowalnych kierowanych do składowania. Ilość tych odpadów określona jest na poziomie 50% całości wytworzonych odpadów. Stopniowe eliminowanie tych odpadów z procesu składowania wymagać będzie
w najbliższych latach budowy sieci zakładów przetwarzających odpady biodegradowalne i wdrożenie w społeczeństwie nawyku selektywnej zbiórki odpadów. Według założeń Krajowego Programu Gospodarki Odpadami ilość odpadów biodegradowalnych kierowanych do składowania w
stosunku do roku 1995 powinna wynosić: w roku 2011 - 75% masy, a w roku 2015 - 50% masy.
Literatura:
1. Decyzja Rady z dnia 26 kwietnia 2004 r. przyznająca Cyprowi, Malcie i Polsce pewne tymczasowe odstępstwa od
2.
3.
4.
5.
6.
7.
dyrektywy 2002/96/WE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (2004/486/WE), DzUrz UE L
162, z 30.04.2004 r.;
M. Zakrzewski: Nowe podejście do gospodarki odpadami ze sprzętu elektrycznego i elektronicznego, w
„EuroInfo” 2004, nr 11;
dr M. Rosa – kierownik projektu, dr inż. I. Baic, mgr B. Gwoździewicz, dr D. Michalski, dr W. Piontek
Określenie sposobu wdrożenia dyrektywy 2002/96/WE w sprawie odpadów sprzętu elektrycznego i
elektronicznego, REA Consulting, Warszawa 2005;
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach;
Ustawa z z dnia 20 stycznia 2005 r.o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji;
M. Piasecka – Sobkiewicz, Jak prowadzić recykling samochodów?, „Gazeta Prawna” z www.gazetaprawna.pl.;
M. Barnowski, Recykling pożera swoje pieszczochy, „Giełda Samochodowa”, nr 11/2006 (1075) z dnia:
10 lutego 2006 roku;
Załącznik 1.
Ciekawostka. Polimery (różnego rodzaju tworzywa sztuczne) biodegradowalne. Tzw. plastik
7
zawojował praktycznie wszystkie dziedziny życia. Butelek na napoje, kubeczki, talerzyki i
sztućce to w kuchni, wędliny rzadko pakuje się w papier, a coraz częściej w folię, ubrania nie
zawierają już wyłącznie naturalnych włókien. Czasy kiedy mogliśmy obyć się bez plastiku można uznać za skończone. Jednak, nowy typ opakowania stworzył nowe niebezpieczeństwa. Aby
ratować środowisko przed górami plastikowych odpadów w swoim czasie pojawiły się dwie teorie. Jedna z nich zakładała prowadzenie badań nad tworzywami niezwykle trwałymi, tak aby nie
ulegały szybkiemu niszczeniu i łatwo byłoby je wprowadzać ponownie do obiegu. Druga, to teoria zakładająca prace w kierunku otrzymywania polimerów biodegradowalnych, czyli takich,
które po krótkim czasie leżenia w ziemi ulegałyby rozkładowi na nieszkodliwe substancje. Obecnie raczej bardziej prowadzi się prace nad drugą z koncepcji. Wielkie koncerny zajmujące się
produkcją z polimerów już jakiś czas temu wypuściły na rynek produkty opakowaniowe wykonane z łatwo rozkładających się tworzyw. W ostatnich miesiącach pojawiła się również pierwsza na
świecie biodegradowalna butelka, która, w warunkach kompostowni, rozkłada się po ok.75-80
dniach. Cenną wiadomością jest to, że tego typu polimery otrzymuje się z rokrocznie odnawiających się zasobów jak np. kukurydza, dzięki czemu nie marnotrawiona jest ropa naftowa.
8