Rozwój mowy dziecka. Sposoby wspierania rozwoju mowy.

Rozwój mowy dziecka. Sposoby wspierania rozwoju mowy. I. OKRES PRZYGOTOWAWCZY (od poczęcia do narodzin) W rozwoju płodu narządy mające służyć mówieniu wykształcają się dość wcześnie. Prawdopodobnie w pierwszych trzech miesiącach kształtuje się ucho, jako narząd słuchu oraz struny głosowe. SPOSOBY WSPIERANIA „Przemawianie” do dziecka, czytanie mu, słuchanie łagodnej muzyki, unikanie bardzo głośnych, nieprzyjemnych dźwięków. II. OKRES MELODII (0 -­‐ 1) czyli okres przygotowawczy -­‐ krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia (formom tym towarzyszą m.in.: mimika, ruchy i gesty wykonywane głównie kończynami górnymi i sygnalizują przede wszystkim niezaspokajanie potrzeb biologicznych dziecka). Krzyk pierwsze 2 -­‐ 3 tyg. życia nie jest jeszcze zróżnicowany, różnicowanie następuje między 2 -­‐ 5 tygodniem, wówczas matka zaczyna kojarzyć krzyk dziecka z jego potrzebami. Głużenie, gruchanie 2 -­‐ 3 miesiąc życia – dziecko zaczyna wydawać gardłowe dźwięki podobne do: k ,g aa ,uu i ich połączenia; około 3 tygodnia życia pojawia się ''uśmiech społeczny''. Dziecko uśmiecha się do bliskich mu osób. Głużenie towarzyszy stanom pozytywnego samopoczucia. Jest też (nieświadomym) treningiem narządów artykulacyjnych. Gaworzenie -­‐ około 5 miesiąca życia, polega na zamierzonym powtarzaniem dźwięków. Dziecko nabywa cechy takie jak skupienie uwagi, spostrzegawczość, dzięki czemu naśladuje przypadkowo wydane dźwięki oraz dźwięki, które zasłyszało i powtarza je. Gaworzenie jest też treningiem słuchu. Echolalia -­‐ następuje około 9 miesiąca życia. Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów. Doskonali je poprzez próby, powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, ich konfrontację z mową otoczenia oraz korygowanie. W ten sposób następuje ich utrwalenie. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się zwykle z opanowanych w tym i poprzednim etapie sylab, np.: mama, tata, baba, da. W trakcie trwania okresu melodii (pierwszego roku życia), występują okresy nasilenia i względnego zastoju rozwoju mowy. Zastój przypada na czas, gdy dziecko uczy się chodzić i skupia się na tej nauce. Po opanowaniu chodzenia wraca do pracy nad mową. Zastoje mowy towarzyszyć mogą również okresom choroby Rozumienie mowy (od około 10-­‐12miesiąca), dziecko ma dość bogaty zasób słownictwa biernego (słowa oznaczające konkrety, z którymi dziecko ma codzienny kontakt). Nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, a obejmuje też inne jej płaszczyzny, jak melodia i rytm. OBJAWY NIEPOKOJĄCE Niepokojące powinno być, jeśli: • 5 miesięczny maluch nie wydaje innych dźwięków poza płaczem • dziecko siedmiomiesięczne nie gaworzy SPOSOBY WSPIERANIA Usprawnianie aparatu artykulacyjnego: • ssanie piersi – podczas tej czynności odbywa się bezwiednie usprawnianie języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego, masowanie dziąseł; dziecko uczy się połykania i oddychania nosem. Usprawnianie umiejętności komunikacyjnych: • częste mówienie do dziecka • nazywanie otaczających dziecko przedmiotów, wykonywanych właśnie czynności czy odczuwanych emocji – komentowanie istniejącej sytuacji • naśladowanie wydawanych przez dziecko dźwięków, co zachęca je do dalszych prób • od czasu gdy dziecko zaczyna częściej przyjmować pozycję siedzącą, dorośli powinni starać się nazywać te fragmenty rzeczywistości, które dziecko widzi (podczas spacerów, zabaw, codziennych zajęć) • gdy dziecko jest „na etapie pokazywania palcem”, opiekunowie nie powinni tego lekceważyć, ale opisywać to, co dziecko wskazuje • „podpowiadanie” dziecku nazw możliwych dla niego do powtórzenia, np.: pies – au-­‐au, samochód – bum-­‐bum, koza – me, kura – ko-­‐ko • śpiewanie dziecku, czytanie, wspólne oglądanie książeczek i nazywanie obrazków (można robić to szeptem raz do jednego ucha, raz do drugiego. III. OKRES WYRAZU (1 -­‐ 2) W rozwoju dziecka między pierwszym a drugim rokiem życia zwiększa się ilość i możliwość doświadczeń dziecka. Następuje również wielki postęp w rozwoju mowy. Dziecko zdobywa nowe doświadczenia, poznaje nowe sytuacje, ludzi, rzeczy i zjawiska, i wszystko to chce jakoś nazwać. Mowa staje się dla dziecka narzędziem myślenia, badania (z pomocą i opieką dorosłych). W tym okresie pojawia się: • Zjawisko onomatopei – dzieci nazywają przedmioty, zwierzęta poprzez „wydawanie odgłosów”, np.: samochód –bum bum, kot-­‐ cici, pies – au au • dziecko używa samogłosek (oprócz ę, ą) oraz niektórych spółgłosek: p, pi, b, bi, m, mi, t, d, n (pozostałe spółgłoski zastępowane są łatwiejszymi w realizacji dla dziecka). Charakterystyczne dla tego okresu jest: -­‐ upraszczanie grup spółgłoskowych np. świeci -­‐ teti -­‐ wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazów: nie -­‐ ne, miś -­‐mi, pić–pi. W okresie wyrazu powstają również wypowiedzi dwuwyrazowe, np. baba ała (babcia dała), mama ima (mamy nie ma), ać mama (zobacz mama). OBJAWY NIEPOKOJĄCE Niepokojące powinno być, jeśli, dziecko w tym okresie: •
nie próbuje mówić, porozumiewa się gestami •
nie reaguje na proste polecenia, np. idź do taty, podaj misia itp. •
nie poznaje nowych słów, a rozwój jego mowy się zatrzymał •
nie reaguje na głos lub zróżnicowane pod względem głośności dźwięki, a dodatkowo bardzo głośno mówi (być może dziecko ma problemy ze słuchem). SPOSOBY WSPIERANIA Usprawnianie aparatu artykulacyjnego: •
dziecko, któremu pojawiły się zęby, powinno otrzymywać pokarm wymagający gryzienia, żucia (w celu dalszego usprawniania języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego, połykania) Usprawnianie umiejętności komunikacyjnych: •
rodzic nazywa przedmioty, na których skupiony jest wzrok dziecka na nazywanej rzeczy (na początku drugiego roku życia powinny przeważać onomatopeje, np. hau, miau, tik-­‐tak) •
wypowiadanym do dziecka zdaniom musi towarzyszyć wyrazista mimika, a w niektórych wypadkach – czytelny gest (np. wyciąganie ręki podczas wypowiadania daj, charakterystyczne rozłożenie rąk przy mówieniu nie ma) •
wspólne czytanie bajek, wsparte prostym komentarzem, omówieniem rysunków •
kierowanie do dziecka pytań: Kto to? Gdzie jest..? Pokaż… •
odmiana wyrazów podczas zabaw w chowanie czegoś, np.: nie ma misia, nie ma lali •
dawanie możliwości doświadczania, przeżywania różnych sytuacji, zdarzeń, spotkań (każde z nich związane jest z nauką nowych słów). IV. OKRES ZDANIA ( 2-­‐3 lata) W tym okresie następuje bardzo gwałtowny rozwój słownictwa. Mowa staje się w 80% zrozumiała dla otoczenia. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe oraz spółgłoski: p, b, m, pi, bi, f, w, fi, wi, ś, ź, ć, dź, ni, k, ki, g, gi, ch, j, l, ł, s, z, c, dz Ze względu na to, że aparat mowy nie jest jeszcze wystarczająco sprawny może zdarzyć się, wyrazy są upraszczane, głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi, np.: brzydki -­‐ bitki, ryba – liba. Dziecko zaczyna mówić zdaniami oznajmującymi, rozkazującymi, pytającymi, wykrzyknikowymi, 2 -­‐3 wyrazowymi. Na tym etapie dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć i choć samo nie potrafi prawidłowo jej wypowiedzieć, zauważa błędy w mowie dorosłych, którzy spieszczają wymowę pewnych słów. OBJAWY NIEPOKOJĄCE Niepokojące powinno być, jeśli, dziecko w tym okresie: •
nie różnicuje słuchowo niektórych głosek, np.: b -­‐ p, d -­‐ t, c -­‐ cz, dź -­‐ ci •
widząc dwa rysunki -­‐ bułkę i półkę -­‐ dziecko słysząc słowo bułka wskaże na półkę i odwrotnie (być może słuch fonematyczny dziecka jest zaburzony) •
mówiąc ślini się, wykonuje dziwne ruchy językiem •
mówi przez nos i masz wrażenie, że jego nosek jest zatkany, a głos stłumiony •
wysuwa język między zęby podczas wymawiania niektórych głosek SPOSOBY WSPIERANIA Usprawnianie aparatu mowy: •
proste ćwiczenia oddechowe, np.: robienie baniek mydlanych, zdmuchiwanie świeczek, dmuchanie przez słomkę zanurzoną w kubku z wodą (powstaną piękne bąbelki), dmuchanie na papierową zabawkę zawieszoną na nitce •
ćwiczenia aparatu artykulacyjnego, np.: pokazywanie – jak kotek pije mleko (głodny i niegłodny – szybciej i wolniej), jak przesyła się całuski, kląskanie i parskanie jak konik, ziewanie jak hipopotam, kasłanie jak dziadek Usprawnianie umiejętności komunikacyjnych: •
ćwiczenia poprawnych form gramatycznych (np.: pytania: czego nie ma, czyje to jest) •
podczas czytania, spacerów, zabaw, podawanie nazw przedmiotów, ich cech (np.: wielkość, kolor, nazwy uczuć) •
pytania składające się z większej ilości wyrazów niż dotychczas, np.: Kto jedzie samochodem? Kto do nas przyszedł?) •
zabawy w zagadki – opisywanie przedmiotów, zwierząt znanych dziecku i oczekiwanie nazwania tego przedmiotu lub zwierzątka. V. OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3 -­‐ 5) W tym okresie występują: •
Neologizmy – dzieci tworzą nowe wyrazy, chcąc nazwać otaczającą rzeczywistość, np.: pokój do zabawy – bawik, mechanik – reperatnik •
Hiperpoprawność – głoski łatwiejsze zastępowane są trudniejszymi, nowo nabytymi, np.: parasolka – parasorka •
Okres pytań -­‐ lawinowo wzrastająca liczba pytań, pojawienie się pytania dlaczego? •
Może wystąpić niepłynność mówienia – spowodowana jest ona nieharmonijnym rozwojem sprawności aparatu artykulacyjnego i rozwoju zasobu słownictwa, mowy (dziecko ma potrzebę szybkiego przekazania informacji, a aparat mowy nie jest w stanie temu sprostać) •
Realizacja głosek -­‐ 3 r.ż – p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, l, li, ś, ź, ć, dź, j, k, ki, g, gi, ch, s, z, c, dz -­‐ 4 r. ż s, z, c, dz (wg niektórych źródeł) -­‐ 5-­‐6r.ż – sz, rz/ż, cz, dż oraz r Na początku tego etapu mowa dziecka jest jeszcze daleka od doskonałości. Oto przykłady swoistej mowy dziecięcej wg L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego: •
Elizje -­‐ opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, np. zupa midolowa -­‐ zupa pomidorowa, komotywa-­‐ lokomotywa •
Metateza -­‐ przestawki głoskowe, np. wałka -­‐ ławka, owułek – ołówek •
Zgrubienia wyrazów np. chucha – chustka •
Tworzenie nowych wyrazów, np. zatelefonić -­‐ zatelefonować , pieszotą -­‐ pieszo. Pod koniec tego okresu następuje różnicowanie głosek sz, rz/ż, cz, dż – s, z, c, dz – ś, ź, ć, dź, pojawia się również głoska r. OBJAWY NIEPOKOJĄCE Niepokojące powinno być, jeśli: •
trzyletnie dziecko nie buduje zdań •
trzyletnie dziecko zastępuje głoski dziwie brzmiącymi, często nieprzyjemnymi dla ucha dźwiękami •
pięciolatek ma problemy z poprawną artykulacją. SPOSOBY WSPIERANIA Usprawnianie aparatu artykulacyjnego: •
ćwiczenia oddechowe •
ćwiczenia warg, żuchwy, języka, policzków, podniebienia miękkiego (przykłady ćwiczeń załączone poniżej tabeli). Usprawnianie percepcji słuchowej: •
ćwiczenia oparte o rozpoznawanie naturalnych dźwięków •
ćwiczenia analizy i syntezy sylabowej •
wyodrębnianie głosek w nagłosie i w wygłosie wyrazów Usprawnianie umiejętności komunikacyjnych: •
układanie z dzieckiem historyjek obrazkowych (wraz z pytaniami, komentarzem) •
zabawy polegające na graniu ról (zabawy tematyczne), ważne jest, aby dziecko było współtwórcą dialogu, nie tylko odpowiadało na pytania, ale samo również je zadawało •
wyczerpujące, ale zarazem zrozumiałe odpowiedzi na pytania •
czytanie bajek wraz z komentarzem, wyjaśnianiem słów nowych, niezrozumiałych dla dziecka •
ćwiczenia określeń stosunków przestrzennych (muszą to być ćwiczenia na konkretach, dziecko wykonuje polecenia typu: Połóż misia na krześle, pod krzesłem….); [przyimki na, do, z (ze), dla, pod, w dalszej kolejności: od, przed, za, nad). piąty i szósty rok życia •
układanie historyjek obrazkowych oraz proszenie dziecka o komentarz każdego z rysunków (początkowo historyjki trójelementowe, a następnie dłuższe) •
zabawa w rymowanie •
zabawy tematyczne VI. DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA (6 r. ż) Dziecko mówi poprawnie. OBJAWY NIEPOKOJĄCE Niepokojące powinno być, jeśli: •
dziecko wymawia głoski w sposób nieprawidłowy •
buduje zdania niepoprawne pod względem gramatycznym •
ma problemy dotyczące płynności mowy. SPOSOBY WSPIERANIA W przypadku opóźnionego rozwoju mowy lub wad wymowy – terapia logopedyczna. UWAGA: 1. Rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem ruchowym i rozwojem myślenia. Głużenie – to czas unoszenia główki, gaworzenie – czas siadania pierwsze wyrazy – pierwsze kroki 2. Podczas rozwoju dziecka należy zwracać uwagę na słuch, uzębienie, zgryz, a u starszych dzieci na sposób połykania. 3. Na każdym etapie rozwoju mowy dziecka należy pamiętać, aby wypowiedzi kierowane do dziecka były poprawne pod względem artykulacyjnym i gramatycznym! PRZYKŁADY ZABAW-­‐GIMNASTYKA WARG I JĘZYKA: „Języczek wędrowniczek”-­‐ nauczyciel opowiada, pokazując ruchy języka, dzieci naśladują Język wybrał się na wycieczkę do lasu. Pojechał tam na koniku (mlaskanie językiem-­‐ naśladowanie konia). Na łące zostawił konia (prrrrr). Następnie rozejrzał się dookoła (język ruchem okrężnym oblizuje wargi: górną i dolną). Potem wszedł do lasu (język chowamy w głąb jamy ustnej). Przeszedł las wzdłuż (język przesuwamy po podniebieniu w głąb jamy gardłowej) i wszerz (przesuwamy językiem za zębami górnymi i dolnymi). A wtedy już przedarł się przez gęstwinę krzewów i drzew (język przeciskamy przez zaciśnięte zęby). Zauważył, że zrobiło się ciemno. Rozejrzał się w prawo, i w lewo, spojrzał w górę i w dół (język przesuwamy z jednego kącika ust do drugiego – od ucha do ucha, potem sięgamy nim nosa i brody). Wsiadł na konia i pojechał do domu (kląskanie językiem). „Porządki” To jest myszka i jej domek. Gdy tylko zaświeciło słońce, myszka wyszła przed domek (wysuń język jak najdalej na brodę), rozejrzała się dookoła (zrób kółka językiem), spojrzała w prawo, a potem w lewo (język dotyka prawego i lewego kącika ust). Postanowiła wrócić do domu i zrobić w nim porządki. Najpierw umyła sufit (język dotyka podniebienia), potem zamiatała podłogę (język wykonuje ruchy na dnie jamy ustnej), wytarła kurze z mebli (język myje wewnętrzną stronę zębów), umyła okna, najpierw jedno, (wypychamy językiem policzek), potem umyła drugie. Na koniec wyciągnęła odkurzacz i odkurzyła dywanik (język zwija się w rurkę). Ponieważ odkurzacz nie wyczyścił dokładnie dywanika, myszka wzięła trzepaczkę i wytrzepała dywanik (mlaskanie językiem). Teraz myszka postanowiła coś zjeść. Nałożyła na miseczkę (język układamy w miseczkę) tik-­‐taka i odpoczęła po ciężkiej pracy. Przykłady ćwiczeń oddechowych: • wdech przez nos i wydech ustami (w dowolnych pozycjach). Jeśli wybierzemy pozycję leżącą, to warto w okolicach przepony (pod żebrami) umieścić jakąś większą maskotkę, by dziecko miało możność obserwowania własnych ruchów przeponowych i klatki piersiowej, a zabawę nazwać możemy „kołysaniem misia”; • unoszenie rąk w górę podczas wdechu i wolne, spokojne ich opuszczanie przy wydechu. To ćwiczenie można wykonywać z dzieckiem w pozycji leżącej, siedzącej lub stojącej. Wskazana jest pomoc jeśli samo nie unosi rąk, bo nie potrafi lub nie rozumie polecenia. Warto podać dziecku zabawki (pacynki, kukiełki, inne przedmioty) i uczynić z nich zabawę, wówczas ćwiczenie nie będzie dla dziecka zbyt monotonne i chętnie podejmie wielokrotne próby, nie kojarząc ich ze żmudnymi i nudnymi ćwiczeniami (zwłaszcza, gdy nie rozumie czemu one służą); • robienie „baloników” z buzi, które albo pękają z hukiem, albo mają małą dziurkę i powietrze wychodzi z nich wolno, dmuchanie na płomień świecy, aby nie zgasła, ale „tańczyła”; • wykonanie wdechu i na wydechu zdmuchiwanie płomienia świecy, kłębka waty, papierowych zabawek, skrawków papieru, ziaren grochu i fasoli, piłeczek pingpongowych, itp. lekkich przedmiotów, przy zwiększanej stopniowo odległości. Przedmioty mogą leżeć na pulpicie stołu, na kawałku wykładziny, możemy umieścić je w specjalnie przygotowanym z listewek torze zakończonym pojemnikiem do którego ma trafić wybrany przedmiot. Do niektórych zabaw możemy podwieszać przedmioty, za pomocą żyłki, na różnych wysokościach; • wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę, dmuchanie do pojemnika z wodą za pomocą różnej grubości i długości rurek, dmuchanie balonów, piszczałek; • gra na organkach, fletach, trąbkach i gwizdku; • przenoszenie skrawków papieru, preparowanego ryżu (tzw. dmuchanego), albo kawałków waty za pomocą słomki (rurki) z jednego do drugiego pojemnika. Dziecko chwyta wargami słomkę lub rurkę i za pomocą wdechu powietrza łapie wybrany przedmiot, by przemieścić go w inne miejsce, pozostawia dany przedmiot robiąc wydech; • wykonanie wdechu, a podczas wydechu wymawianie głoski „s” z jednakową głośnością, raz ciszej a raz głośniej, albo wymawianie „s”, na jednym wydechu coraz ciszej, lub coraz głośniej, tzw. „Crescendo” s -­‐ sssSSS, albo „Diminuendo” s -­‐ SSSsss, powtarzanie serii s -­‐ s -­‐ s-­‐ s -­‐ s..., lub emisja „s” na wydłużonym wydechu sss... • dmuchanie na „zaczarowane drzewo” (stojak imitujący pień i konar drzewa, wykonanego z tektury, szeleszczących materiałów, różnobarwnych folii, cekinów, gałęzie drzewa wykonać można z cienkich drucików lub sztywnej żyłki) -­‐ naśladowanie odgłosów natury z użyciem głosek: „s”, „f”, „p” i innych albo onomatopei; • wykonanie wdechu i dość długi wydech, tj dmuchanie na podwieszony przedmiot (z kawałków lekkiej folii, waty, karbowanej bibuły albo gąbki) tak, aby jak najdłużej utrzymać ów przedmiot w oddaleniu; • wymawianie na jednym wydechu ciągu samogłosek: poszczególne samogłoski, następnie po dwie, trzy i w końcu wszystkich (dbając, by przejście od jednej do drugiej było płynne, z naturalnym rytmem); • wykonanie wdechu z podnoszeniem rąk w górę, w bok i wydechu ze skłonem w przód; • dmuchanie na rozdrobnione styropianowe kulki, kółeczka wykonane dziurkaczem biurowym po dużym arkuszu papieru posmarowanego klejem (tworzenie rysunku); • zdmuchiwanie okruchów ciastek w ustalonym kierunku; Przykłady ćwiczeń warg: • górną wargą zaciskamy dolną, dolną kładziemy na górną, ćwiczenie wykonujemy na przemian; • górnymi zębami zaciskamy wargę dolną i mocno wypychamy powietrze; • wysuwamy wargi tak jak przy głosce „u" i rozchylamy jak przy głosce „e", ćwiczenie wykonujemy naprzemiennie; • uśmiechanie się na przemian jak żabka (usta szeroko), jak rybka; • lekko wysuwamy wargi do przodu i kierujemy je w prawo i w lewo; • ściągamy wargi do przodu i robimy ruch okrężny, najpierw w jedną stronę, później w drugą; • całuski • ściągamy wargi jak do głoski „u", robimy ryjek i podciągamy górną wargę do nosa; Ćwiczenia języka: Ważne dla tej grupy ćwiczeń jest to, aby buzia była szeroko otwarta, wargi, zęby i szczęka nie biorą udziału w ćwiczeniach. Poprawność wykonanego ćwiczenia kontrolujemy w lustrze. • oblizywanie warg-­‐ usta szeroko otwarte; • wysuwanie języka do przodu i cofanie w głąb jamy ustnej ( bez kontaktu z wargami); • dotykanie językiem wargi górnej, dolnej; • wahadełko-­‐ kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania językiem warg i zębów; • kląskanie językiem-­‐ zabawa w konika; • oblizywanie zębów, liczenie zębów-­‐ usta szeroko otwarte; • mlaskanie czubkiem i środkiem języka; • wypychanie językiem policzków ( udawanie ssania cukierka); • otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka od podniebienia; • unoszenie języka za górne zęby ( język wąski) i cofanie go za wałek dziąsłowy; Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie i żuchwę: • ziewanie – z opuszczoną nisko dolną szczęką; • kasłanie z wysuniętym na zewnątrz językiem; • płukanie gardła ciepłą wodą tzw. gulgotanie; • chrapanie na wdechu i wydechu; • oddychanie wyłącznie przez usta lub wyłącznie przez nos; • ssanie smoczka; • głębokie oddychanie-­‐ wdech nosem, wydech ustami-­‐ usta cały czas otwarte; • przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki ( wciąganie powietrza); • wciągnie policzków; • naśladowanie żucia pokarmu przez krowę. Bibliografia: 1. K. Kozłowska „ Zabawy logopedyczne i łatwe ćwiczenia”, WP, Kielce 2005 2. E. M. Minczakiewicz „Mowa. Rozwój – zaburzenia – terapia”, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 1997 3. I. Rutkowska – Błachowiak „Gimnastyka buzi na wesoło”, Bonami, Poznań 2008 4. E. Spałek, C. Piechowicz – Kułakowska „Jak pomóc dziecku z wadą wymowy”, Impuls, Kraków, 1996