Środowisko, w którym warto Ŝyć

Europa w ruchu
Komisja Europejska
Dyrekcja Generalna ds. Prasy i Komunikacji
Tekst ukończono w październiku 2005 r.
Środowisko, w którym warto Ŝyć
Wkład Unii Europejskiej
Polityka ochrony środowiska Unii Europejskiej opiera się na przeświadczeniu, Ŝe wzrost
gospodarczy, postęp społeczny i ochrona środowiska w równym stopniu przyczyniają się do
poprawy jakości naszego Ŝycia.
Co więcej, są one ze sobą powiązane. NaleŜy zatem zapewnić między nimi taką równowagę,
która umoŜliwi zrównowaŜony rozwój w Europie i na całym świecie, innymi słowy – rozwój,
który pozwoli takŜe przyszłym pokoleniom korzystać z dobrodziejstw wysokiej jakości Ŝycia.
Obecnie największymi wyzwaniami dla ochrony środowiska są: problem zmian
klimatycznych, zanikanie róŜnorodności biologicznej, zagroŜenie dla zdrowia ludzkiego
wynikające z zanieczyszczenia środowiska, sposób, w jaki wykorzystujemy zasoby naturalne,
oraz wytwarzanie zbyt duŜej ilości odpadów. UE usiłuje zaradzić tym problemom przez
ustanawianie wysokich norm w zakresie ochrony środowiska oraz przez propagowanie
nowych metod pracy i czystszych technologii.
Nowe, przyjazne dla środowiska technologie opracowane w Europie mogłyby takŜe
przyczynić się do podniesienia konkurencyjności naszej gospodarki, tworzenia nowych
miejsc pracy i wspierania postępu społecznego.
Unia Europejska
1
Spis treści
Propagowanie zrównowaŜonego rozwoju
Podstawy działań Unii Europejskiej
Problem zmian klimatycznych
Znaczenie przyrody i róŜnorodności biologicznej
Bezpieczne i zdrowe środowisko
Gospodarowanie zasobami naturalnymi i odpadami
ZaangaŜowanie UE na arenie międzynarodowej
Finansowanie postępów w dziedzinie środowiska
Wnioski
Zalecane lektury
2
Propagowanie zrównowaŜonego rozwoju
ZrównowaŜony rozwój jest przedmiotem szczególnego zaangaŜowania Unii Europejskiej. Jest
to innymi słowy rozwój, który zapewni przyszłym pokoleniom lepszą jakość Ŝycia nie tylko
w Europie, lecz na całym świecie.
Wymaga to jednak zachowania równowagi pomiędzy dobrobytem gospodarczym,
sprawiedliwością społeczną i zdrowym środowiskiem. W rzeczywistości cele te mogą się
nawzajem wzmacniać, jeśli się do nich dąŜy jednocześnie. Polityka sprzyjająca środowisku
moŜe wywierać korzystny wpływ na innowacyjność i konkurencyjność, które z kolei są siłą
napędową wzrostu gospodarczego pełniącego istotną rolę w osiąganiu celów społecznych.
ZrównowaŜony rozwój obejmuje zatem ochronę i poprawę jakości środowiska naturalnego.
W wymiarze światowym oznacza to zapewnienie utrzymania pełnej róŜnorodności form Ŝycia
na Ziemi oraz poszanowanie ograniczonych zasobów naturalnych naszej planety.
Chroniąc środowisko, Unia Europejska nie tylko zajmuje się palącymi problemami, lecz takŜe
odpowiada na potrzeby swych obywateli. Badania pokazują jednoznacznie, Ŝe przewaŜająca
większość obywateli UE oczekuje od decydentów politycznych poświęcenia uwagi polityce
ochrony środowiska w równym stopniu co polityce gospodarczej lub społecznej.
Oto dlaczego UE dokłada wszelkich starań, by decyzje zapadające w kaŜdym z trzech
obszarów polityki, jakimi są gospodarka, społeczeństwo i środowisko, nie wywierały
negatywnego wpływu na pozostałe dwa obszary. Właśnie dlatego podczas podejmowania
decyzji dotyczących rolnictwa, rybołówstwa, transportu, energii, handlu, rozwoju itp.
rozwaŜany jest zawsze ich potencjalny wpływ na środowisko.
3
Podstawowe zasady
Decyzje UE w zakresie polityki ochrony środowiska podejmowane są w oparciu o szereg
podstawowych zasad. Zapobieganie jest korzystniejsze od usuwania skutków, gdyŜ łatwiej
jest zaradzać zanieczyszczeniomu źródła niŜ zwalczać ich skutki. Zanieczyszczający muszą
płacić za szkody wyrządzone w środowisku, a jeśli istnieją wyraźne oznaki nowych
problemów, działania zapobiegawcze są podejmowane nawet wobec braku jednoznacznego
potwierdzenia naukowego.
Objęcie całej Unii Europejskiej spójną polityką ochrony środowiska jest wskazane, poniewaŜ
wszystkim obywatelom UE przysługuje prawo do równego poziomu ochrony środowiska,
natomiast przedsiębiorstwom prawo do prowadzenia swej działalności na takich samych,
konkurencyjnych warunkach. Jednak podstawową zasadą jest elastyczność. Zgodnie z nią
naleŜy uwzględniać w najszerszym moŜliwym zakresie róŜnorodne uwarunkowania w
poszczególnych państwach, a niektóre decyzje podejmować w miarę moŜliwości na szczeblu
lokalnym.
Ponadto Ŝadna z polityk UE ani Ŝadne propozycje przepisów prawnych nie są przedstawiane
bez uprzednich konsultacji z zainteresowanymi stronami, którymi są organizacje
pozarządowe, stowarzyszenia obywateli oraz eksperci. Przed podjęciem ostatecznej decyzji
propozycje Komisji Europejskiej są szeroko dyskutowane przez demokratycznie wybranych
przedstawicieli społeczeństwa w Parlamencie Europejskim oraz przez Radę Ministrów UE.
Polityka ochrony środowiska jest opracowywana, realizowana i oceniana przez instytucje UE
(Parlament Europejski, Radę i Komisję) oraz przez rządy poszczególnych państw
członkowskich. Podczas tego procesu mogą one zwrócić się do Europejskiej Agencji
Środowiska w Kopenhadze o dostarczenie niezaleŜnych informacji na temat środowiska.
Agencja ta skupia 31 państw: 25 państw członkowskich Unii Europejskiej oraz Bułgarię,
Islandię, Liechtenstein, Norwegię, Rumunię i Turcję. W pracach agencji uczestniczą równieŜ
Szwajcaria i kraje Półwyspu Bałkańskiego.
4
Podstawy działań Unii Europejskiej
Unijna polityka ochrony środowiska nie jest nowym obszarem politycznym. Realizowany
obecnie program działań na rzecz ochrony środowiska, którego zakończenie przewidziano na
2012 r., jest szóstym z kolei programem tego rodzaju. Bazuje on na trzydziestu latach
doświadczeń, które przyniosły juŜ wiele korzyści, takich jak znaczna poprawa czystości
powietrza i wody, powiększenie obszaru chronionych siedlisk przyrodniczych, poprawa
gospodarowania odpadami, lepszy sposób uwzględniania wpływu na środowisko przy
podejmowaniu decyzji planistycznych oraz opracowanie produktów przyjaznych dla
środowiska. Stoimy jednak w dalszym ciągu w obliczu powaŜnych wyzwań.
Szósty program działań na rzecz ochrony środowiska określa cztery priorytetowe kwestie:
•
•
•
•
zmiany klimatyczne
przyroda i róŜnorodność biologiczna
środowisko naturalne i zdrowie oraz jakość Ŝycia
zasoby naturalne i odpady.
Największym wyzwaniem na bieŜące i kolejne dziesięciolecia jest kwestia zmian
klimatycznych. Długoterminowym celem UE jest zatrzymanie globalnego ocieplenia na
poziomie dwóch stopni powyŜej poziomu z okresu przed początkiem ery przemysłowej.
Oznacza to, Ŝe do 2050 r. na całym świecie naleŜy obniŜyć poziom emisji gazów
cieplarnianych o co najmniej 15%, a prawdopodobnie znacznie więcej, w porównaniu z
poziomem z 1990 r. Dotyczy to w szczególności dwutlenku węgla (CO2), który emitowany
jest w wyniku spalania paliw kopalnych, takich jak węgiel kamienny, ropa naftowa i gaz
ziemny.
Ochrona przyrody i róŜnorodności biologicznej jest kwestią istotną nie tylko ze względu na
satysfakcję, jaką moŜemy czerpać z obcowania z przyrodą, lecz przede wszystkim z powodu
zagroŜenia naszych zasobów Ŝywnościowych pustynnieniem obszarów rolnych, zanikaniem
wielu gatunków roślin i zwierząt oraz róŜnorodności genetycznej. Straty te zubaŜają równieŜ
zasoby naturalne wykorzystywane przez człowieka w wielu sektorach przemysłu, począwszy
od budowlanego, a skończywszy na farmaceutycznym.
5
Jakość środowiska naturalnego wywiera bezpośredni wpływ na nasze zdrowie i jakość
naszego Ŝycia. Liczba chorób wywoływanych przez czynniki środowiskowe stale rośnie.
Celem UE jest zapewnienie stanu środowiska niezagraŜającego zdrowiu i umoŜliwiającego
utrzymanie jakości Ŝycia na obecnym poziomie.
Wzrost gospodarczy wiąŜe się ze zuŜywaniem zasobów naturalnych i wytwarzaniem
odpadów. Celem UE jest zmniejszenie oddziaływania na środowisko spowodowanego
wykorzystywaniem zasobów oraz redukcja ilości wytwarzanych odpadów przy jednoczesnym
zachowaniu wzrostu gospodarczego. Oznacza to wykorzystywanie odnawialnych zasobów (o
ile korzysta się z nich w sposób zrównowaŜony), stosowanie na większą skalę recyklingu oraz
lepsze gospodarowanie odpadami resztkowymi.
Niektóre z tych priorytetowych kwestii podejmowane są w ramach siedmiu „strategii
tematycznych”, które w sposób kompleksowy zajmują się ochroną gleby, zachowaniem
środowiska morskiego, zrównowaŜonym wykorzystaniem pestycydów, zanieczyszczeniem
powietrza, środowiskiem miejskim, zrównowaŜonym wykorzystaniem zasobów i
gospodarowaniem nimi oraz przeciwdziałaniem powstawaniu odpadów i recyklingiem.
Technologie środowiskowe jako atut przedsiębiorstw
Ekologiczne innowacje i technologie sprzyjają nie tylko środowisku. Otwierają one równieŜ
nowe moŜliwości dla wzrostu gospodarczego, stanowiąc atut przedsiębiorstw w UE i
przyczyniając się do ich konkurencyjności.
Światowy rynek towarów i usług związanych ze środowiskiem w 2003 r. szacowany był na
ponad 500 mld euro i tym samym jego rozmiar jest porównywalny do rozmiaru sektora
lotniczego i farmaceutycznego. Rynek ten, o stopie wzrostu wynoszącej około 5% rocznie,
rośnie szybciej niŜ gospodarka UE. Przyczynia się on takŜe do tworzenia nowych miejsc
pracy.
Unia Europejska stara się wykorzystać te moŜliwości w jak najlepszy sposób. Wiodąca rola
Europy w zakresie technologii związanych z energią wiatrową stawia ją na uprzywilejowanej
pozycji. Plan działań w zakresie technologii środowiskowych ma na celu umoŜliwienie UE
startu z podobnie uprzywilejowanej pozycji równieŜ w przypadku innych technologii. Plan
ten ułatwia otrzymanie wsparcia finansowego dla nowych technologii oraz jest pomocą przy
dokonywaniu oceny ich efektywności. Propaguje on równieŜ najlepsze praktyki oraz zachęca
władze krajowe i lokalne do nabywania ekologicznych towarów i usług.
Ochrona środowiska moŜe być zatem pozytywnym bodźcem dla postępu gospodarczego i
społecznego. Jest to strategia korzystna dla wszystkich.
6
Unia Europejska czyni postępy we wszystkich tych obszarach, starając się nie stracić nic z
tego, co do tej pory udało się jej osiągnąć. Kwestią priorytetową jest pełne i prawidłowe
wdroŜenie obowiązującego prawodawstwa. Komisja Europejska systematycznie sprawdza,
czy państwa członkowskie w pełni i terminowo przekładają polityki UE na krajowe przepisy
prawne oraz czy przepisy te są we właściwy sposób przestrzegane.
Jeśli dane państwo członkowskie nie dotrzymuje podjętych zobowiązań, Komisja Europejska
moŜe pociągnąć je do odpowiedzialności przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości.
Na szczególnie oporne podmioty naruszające prawo Trybunał moŜe nałoŜyć karę grzywny.
Przedsiębiorstwa, które nie spełniają określonych wymogów, spotkają się nie tylko z
sankcjami, lecz zostanie nałoŜony na nie równieŜ obowiązek zapłacenia za usunięcie szkód
wyrządzonych przez nie w środowisku.
7
Problem zmian klimatycznych
Zmiany klimatyczne stanowią jedno z największych zagroŜeń ekologicznych, społecznych i
gospodarczych, w obliczu których stoi nasza planeta. Podczas ostatniego stulecia średnia
roczna temperatura wzrosła na Ziemi o około 0,6°C. Wiele wskazuje na to, Ŝe przyczyną
globalnego ocieplenia w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat była w znacznej mierze działalność
człowieka. Szczególnie niekorzystny wpływ wywiera stosowanie paliw kopalnych do
wytwarzania energii i do celów transportowych. Są one bowiem odpowiedzialne za emisje do
atmosfery gazów, takich jak dwutlenek węgla (CO2), które przyczyniają się do ogrzewania
powierzchni Ziemi.
Wzrost temperatury oznacza podnoszenie się poziomu morza spowodowane topnieniem
pokrywy lodowej na biegunach. Podnoszący się poziom morza zagraŜa terenom
przybrzeŜnym i małym wyspom. Zmiany klimatyczne wpływają niekorzystnie na stabilność
pogody, powodują częstsze występowanie burz i susz, a jednocześnie związanych z nimi
powodzi i braku wody. W wyniku tego pewne choroby, takie jak malaria, rozprzestrzenią się
na nowych obszarach. Niektóre gatunki biologiczne, niezdolne do dotrzymania tempa
zmianom, wyginą. Tradycyjne metody uprawy ulegną zmianie. W niektórych częściach
świata utrzymanie zaludnienia, a nawet przetrwanie całych społeczności stanie pod znakiem
zapytania. W innych częściach świata środowisko naturalne i sposoby jego wykorzystania
równieŜ mogą ulec radykalnym zmianom. Niektóre z tych zmian są nieodwracalne.
8
By ograniczyć do minimum niezbędne przystosowania oraz zaŜegnać najgorsze z
niebezpieczeństw, UE powinna zwrócić się ku produktom i działaniom, dzięki którym nastąpi
redukcja poziomu emisji gazów cieplarnianych. W polityce przemysłowej, transportowej i
energetycznej wymaga to podejścia polegającego na niskim zuŜyciu węgla. Oznacza to
efektywniejsze wykorzystywanie paliw kopalnych oraz zastąpienie ich przez odnawialne
źródła energii, takie jak energia wiatrowa i słoneczna. W związku z tym ustalono juŜ cele oraz
podjęto kroki orientujące UE w kierunku „społeczeństwa o niskim zuŜyciu węgla”.
Na przykład zasady dotyczące oznakowania produktów pomagają konsumentom w
świadomym zakupie energooszczędnych lodówek, pralek automatycznych lub innego sprzętu
gospodarstwa domowego. Normy dotyczące oszczędności energii przyczyniają się do
obniŜenia wymogów w zakresie ogrzewania i klimatyzacji budynków, pochłaniających
obecnie 40% energii wykorzystywanej w UE.
Unia Europejska postawiła sobie za cel do 2010 r. wytwarzanie 21% energii elektrycznej z
odnawialnych źródeł energii, takich jak biomasa, wiatr i słońce. Wszystkie kraje UE wspólnie
dąŜą do osiągnięcia tego celu. Postanowiły one równieŜ do końca bieŜącego dziesięciolecia
zwiększyć udział biopaliwa w mieszankach paliwowych uŜywanych w transporcie do 5,75%.
Tam gdzie wciąŜ wykorzystywane są paliwa kopalne, moŜna by wychwytywać dwutlenek
węgla (CO2) i zamiast uwalniać go do atmosfery, przechowywać go w zamkniętych
kopalniach węgla lub polach naftowych i gazowych. Przeprowadzane są juŜ w tym zakresie
pierwsze próby.
Przestawienie się na czystsze paliwa
Przestawienie się na czystsze źródła energii i paliw jest sprawą o podstawowym znaczeniu z
uwagi na zobowiązania UE wynikające z podpisanego w 1997 r. protokołu z Kioto. To
międzynarodowe porozumienie wymaga na początek, w okresie do 2012 r., redukcji poziomu
emisji dwutlenku węgla (CO2) i innych gazów cieplarnianych w UE oraz innych krajach
rozwiniętych. DąŜąc do tego celu, państwa UE ustanowiły pierwszy na świecie
międzynarodowy system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych.
9
System ten obejmuje ponad 11 000 zakładów zuŜywających duŜą ilość energii w całej UE.
Zakłady te są odpowiedzialne za niemal połowę emisji CO2 w UE. Rządy poszczególnych
państw przyznają owym zakładom tzw. uprawnienia do emisji, ustalające ilość CO2, którą
mogą one wyemitować w ciągu jednego roku. Zakłady emitujące mniejszą ilość
zanieczyszczeń mogą sprzedać swoje niewykorzystane uprawnienia zakładom, które osiągają
w tym względzie gorsze wyniki i są zmuszone nabyć więcej uprawnień, by pokryć nadwyŜkę
emisji.
System ten zapewnia osiągnięcie redukcji emisji jak najmniejszym kosztem, poniewaŜ
umoŜliwia przedsiębiorstwom wybór pomiędzy kupnem uprawnień a inwestowaniem w
technologie przyczyniające się do redukcji emisji. Propaguje on równieŜ wykorzystywanie
technologii przyjaznych dla klimatu, a wobec rosnącego popytu na tego rodzaju technologie
na świecie zapewnia UE konkurencyjność.
Oprócz rozwiązań opracowanych w Kioto istnieje perspektywa wytwarzania energii przy
uŜyciu nowych technologii opartych na wodorze, będącym odnawialnym źródłem energii.
Jednak zanim stosowanie tych technologii będzie realistyczne, koniecznych jest jeszcze wiele
badań. UE finansuje niektóre badania w tym zakresie, a w celu koordynacji prac z nimi
związanych Komisja Europejska ustanowiła europejską platformę technologiczną w
dziedzinie wodoru i ogniw paliwowych.
Przeciwdziałanie zmianom klimatycznym jest wyzwaniem ogromnym, a jednocześnie
zasadniczym dla przyszłości naszej planety. Przyczyni się ono takŜe do poprawy jakości
powietrza oraz przyniesie korzyści gospodarcze doprowadzając do mniejszej zaleŜności UE
od dostaw ropy naftowej i gazu oraz od wzrostu cen paliw kopalnych.
10
Znaczenie przyrody i róŜnorodności biologicznej
Człowiek i jego ingerencja w naturalne środowisko stanowi nieustanne zagroŜenie dla
otaczających go roślin, zwierząt i mikroorganizmów. Przyczyną tego zagroŜenia jest
nieprawidłowe planowanie przestrzenne, uŜytkowanie gruntów w sposób marnotrawny,
nadmierne połowy oraz intensywna hodowla zwierząt, która związana jest ze wzmoŜonym
stosowaniem pestycydów.
By przytoczyć jeden przykład: ptaki odgrywają istotną rolę dla naszego przetrwania,
poniewaŜ są niezbędnym ogniwem w naturalnych ekosystemach, takich jak lasy, mokradła i
morza. A jednak niemal połowa gatunków ptaków występujących w Europie jest zagroŜona
wyginięciem lub znacznym spadkiem liczby. Badania dotyczące 23 gatunków powszechnie
występujących ptaków polnych oraz 24 gatunków powszechnie występujących ptaków
leśnych przeprowadzone w 18 krajach europejskich pokazały, Ŝe w latach 1980–2002 ich
liczba spadła o 71%. Ptaki uznawane są za dobry wskaźnik ogólnego stanu róŜnorodności
biologicznej, zatem spadek liczby ich gatunków jest sygnałem alarmowym.
Troska o środowisko naturalne oraz dziką faunę i florę w Europie jest nie tylko kwestią
ochrony środowiska, w którym wypoczywamy. Zdrowe środowisko przyczynia się do
łagodzenia zmian klimatycznych (lasy pochłaniają dwutlenek węgla – CO2), zapobiega erozji
gleby (będącej przyczyną powodzi) i zapewnia zasoby naturalne potrzebne dla przemysłu i
wytwarzania energii.
Przesłanie z Malahide
Polityka Unii Europejskiej w zakresie róŜnorodności biologicznej realizowana jest w oparciu
o szósty program działań na rzecz ochrony środowiska, lecz jednocześnie uwzględnia 18
celów zawartych w tzw. przesłaniu z Malahide (Message from Malahide), zmierzających do
powstrzymania spadku liczby gatunków w UE i na świecie. Przesłanie to zostało
sformułowane podczas międzynarodowej konferencji, która odbyła się w 2004 r. w Irlandii.
Cele przesłania obejmują nie tylko ochronę istniejących gatunków, lecz takŜe zapobieganie i
kontrolowanie zajmowania siedlisk przez obce gatunki, które mogły zostać przywiezione do
Europy na przykład w ładowniach statków i które mogą zakłócić równowagę ekosystemów.
UE z determinacją stara się powstrzymać na swym obszarze proces zanikania róŜnorodności
biologicznej. Ponadto współpracuje ona z innymi krajami zgromadzonymi pod patronatem
Organizacji Narodów Zjednoczonych w celu ograniczenia zanikania róŜnorodności
biologicznej na całym świecie do końca bieŜącego dziesięciolecia.
Główne instrumenty prawne UE w tym zakresie to Strategia na rzecz róŜnorodności
biologicznej oraz dwie związane z nią dyrektywy: dyrektywa siedliskowa i dyrektywa ptasia,
jak równieŜ środki finansowe potrzebne do realizacji tychŜe instrumentów.
Strategia na rzecz róŜnorodności biologicznej ma na celu zapewnienie, Ŝe wszystkie
polityki i przepisy prawne biorą pod uwagę wpływ na róŜnorodność biologiczną. Dotyczy to
w szczególności obszarów takich, jak rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo, turystyka, handel,
współpraca na rzecz rozwoju, budownictwo, infrastruktura oraz przemysł wydobywczy, np.
górnictwo. Inne kwestie wynikają z polityki spójności, dąŜącej do zniwelowania w UE
nierówności gospodarczych, ekologicznych i społecznych oraz wywierającej wpływ na
planowanie przestrzenne środowiska miejskiego i wiejskiego. Inne jeszcze kwestie wynikają z
11
potrzeby zachowania światowych zasobów genetycznych oraz wiedzy i tradycji ludności
miejscowej i tubylczej.
12
W kwestiach tych podjęto juŜ wiele działań. Na przykład dokonano reformy wspólnej polityki
rolnej UE, tak by rolnicy mogli być wynagradzani za działania zmierzające do poprawienia
stanu środowiska naturalnego. RównieŜ we wspólnej polityce rybołówstwa zwraca się
obecnie jeszcze większą uwagę na ochronę zasobów rybnych. Podobnie przy okazji
finansowania nowej infrastruktury transportowej w UE musi zostać uwzględnione
oddziaływanie na środowisko sieci drogowej i kolejowej, którą naleŜy zaplanować w sposób
niezagraŜający zachowaniu róŜnorodności biologicznej.
Ochrona siedlisk i ptaków
Dyrektywa siedliskowa zobowiązuje państwa UE do ochrony roślin i zwierząt oraz ich
siedlisk, a takŜe do wyznaczania obszarów, które mają zostać włączone do obszarów
chronionych w ramach sieci Natura 2000. Sieć Natura 2000 funkcjonuje przede wszystkim w
oparciu o umowy zawarte z miejscowymi partnerami, takimi jak wybrani przedstawiciele i
właściciele gruntów rolnych lub zarządzający tymi gruntami. Ich wsparcie jest najlepszą
gwarancją długotrwałego powodzenia tego przedsięwzięcia.
Zgodnie z dyrektywą ptasią państwa UE ustanawiają specjalne obszary chronione
przeznaczone dla gatunków zagroŜonych i migrujących. Obszary te równieŜ naleŜą do sieci
Natura 2000. Dyrektywa zakazuje takŜe prowadzenia działań stanowiących zagroŜenie dla
ptaków, takich jak niszczenie gniazd lub wybieranie z nich jaj. Wprowadza ona równieŜ
ograniczenia w zakresie polowania na ptaki. Plany działań dotyczące poszczególnych
gatunków wspierają ratowanie gatunków najbardziej zagroŜonych.
13
Zanikanie róŜnorodności biologicznej: wyzwanie na skalę światową
Działania UE zmierzające do powstrzymania procesu zanikania róŜnorodności biologicznej
nie ograniczają się do państw członkowskich. UE nie podejmuje się teŜ zobowiązań
dotyczących róŜnorodności biologicznej na świecie bez podejmowania dalszych działań w
tym zakresie.
Jednym z wielu projektów dotyczących róŜnorodności biologicznej finansowanych przez UE,
a prowadzonych poza jej granicami, jest projekt ochrony terenów podmokłych występujących
w trzech krajach na południu obszaru śródziemnomorskiego. Projekt ten, objęty wsparciem
wynoszącym w latach 2004–2006 ponad 600 000 euro, przyczyni się do zachowania terenów
podmokłych w rejonie Reghaia w Algierii, Merja Zerga w Maroku oraz Sebkhat El Kelbia w
Tunezji.
W rejonie Reghaia opracowanie pierwszego planu zarządzania terenami podmokłymi odbywa
się na drodze dialogu z miejscowymi rolnikami i organami władzy lokalnej.
Tereny podmokłe w rejonie Merja Zerga zostały zanieczyszczone w wyniku działalności
rolnej, przez pobliską autostradę oraz rozwój terenów miejskich i przemysłu, w związku z
czym UE wspiera władze Maroka w przygotowaniu i wdroŜeniu przepisów prawnych
mających na celu kontrolę tej sytuacji.
W rejonie Sebkhat El Kelbia wsparcie UE dla władz Tunezji polega na pomocy w realizacji
istniejącego planu działań na rzecz zachowania znaczenia tego terenu podmokłego jako
rezerwatu bioróŜnorodności gatunkowej oraz przekształcenia go w teren rekreacyjny.
UE skupia się na wzmacnianiu potencjału tych krajów w zakresie samodzielnej ochrony
terenów podmokłych oraz zarządzania nimi w sposób nie tylko przyczyniający się do
zachowania róŜnorodności biologicznej, lecz takŜe przynoszący korzyści gospodarcze i
społeczne dzięki zrównowaŜonej turystyce. Wsparcie finansowe udzielane jest za
pośrednictwem inicjatywy MedWet, która ma na celu ochronę terenów podmokłych
występujących w basenie Morza Śródziemnego.
14
Bezpieczne i zdrowe środowisko
Zagwarantowanie, by zanieczyszczenie środowiska nie stanowiło zagroŜenia dla zdrowia
publicznego, jest nie tylko podstawowym obowiązkiem wszystkich rządów, lecz jest takŜe
uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia. Choroby spowodowane zanieczyszczeniem
środowiska powodują koszty związane z opieką medyczną, lekami, zwolnieniami
chorobowymi, niŜszą produktywnością, niezdolnością do pracy oraz wcześniejszym
przechodzeniem na emeryturę. Koszty te są często wyŜsze od kosztów zapobiegania.
Unia Europejska od dłuŜszego czasu pracuje nad zapewnieniem ochrony zdrowia w miejscu
pracy oraz zapobieganiem zanieczyszczaniu powietrza, wody i łańcucha Ŝywnościowego
przez tak róŜne substancje, jak ołów obecny w benzynie czy chemikalia w bateriach. Mimo to
częstotliwość występowania chorób wywoływanych przez czynniki środowiskowe stale
rośnie.
Istotną rolę odgrywają w tym kontekście chemikalia, jednak wiedza na temat stosowanych
przez nas w ogromnych ilościach chemikaliów jest niejasna i fragmentaryczna. Oto dlaczego
UE opracowała system REACH (registration, evaluation and authorisation of chemicals),
polegający na rejestracji, ocenie i zatwierdzaniu chemikaliów.
W ramach tego systemu producenci i importerzy chemikaliów zobowiązani są do
rejestrowania około 30 000 powszechnie stosowanych substancji i dostarczenia informacji na
temat ich właściwości, skutków przez nie wywoływanych, zastosowań, jak równieŜ
bezpiecznych sposobów obchodzenia się z nimi.
Producenci i importerzy będą równieŜ zobowiązani do przekazywania tych informacji
wszystkim, którzy stosują te chemikalia w procesach produkcyjnych. Przyczyni się to do
zapewnienia większego bezpieczeństwa w miejscach pracy oraz bezpieczniejszych produktów
końcowych. System REACH ułatwi takŜe wprowadzanie nowych chemikaliów na rynek, tym
samym przyczyniając się do rozwoju zrównowaŜonego i konkurencyjnego przemysłu
chemicznego, którego produkty spełniają wysokie normy bezpieczeństwa.
Jednak konieczne jest takŜe poszerzenie wiedzy na temat skomplikowanego wzajemnego
oddziaływania pomiędzy substancjami zanieczyszczającymi a zdrowiem ludzkim w związku
ze stałym naraŜeniem na oddziaływanie róŜnych substancji występujących w połączeniu ze
sobą (tzw. cocktail effect). Plan działania na rzecz środowiska i zdrowia dostarcza nam więcej
informacji na ten temat dzięki badaniom skupiającym się na długookresowym monitorowaniu
zdrowia ludzkiego i otaczającego nas środowiska. Wiedza zdobyta w ten sposób zostanie
wykorzystana do zredukowania zagroŜenia zdrowia ludzkiego przez zanieczyszczenie
środowiska.
15
Gospodarowanie zasobami naturalnymi i odpadami
Rosnące góry odpadów komunalnych są widzialnym dowodem na szkodliwy dla środowiska
sposób, w jaki wykorzystujemy zasoby naturalne. Pozyskiwanie surowców przez kopalnictwo
lub wycinkę lasów moŜe równieŜ spowodować zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza. W
niektórych metodach wydobywania na przykład stosuje się chemikalia, które wobec braku
uwaŜnej kontroli mogą dostać się do sieci zaopatrzenia w wodę. Drzewa pochłaniają
dwutlenek węgla (CO2), redukując w ten sposób ilość gazów cieplarnianych w atmosferze.
Zatem wycinanie drzew bez zastępowania ich nowymi nie tylko niszczy nasze środowisko
naturalne, lecz pogłębia takŜe zmiany klimatyczne. Powietrze zanieczyszczamy równieŜ,
jeŜdŜąc samochodami, latając samolotami i ogrzewając nasze domy. Przez zwracanie
większej uwagi na to, w jaki sposób powstają zasoby naturalne i jak z nich korzystamy,
moŜemy zminimalizować te negatywne oddziaływania i zapewnić przyszłym pokoleniom
dostęp do większej ilości zasobów naturalnych.
Odpady: lepiej zapobiegać niŜ usuwać
Problem odpadów moŜemy rozwiązać, jedynie rozwaŜając cały cykl Ŝycia produktu, moŜna
by rzec „od kołyski po grób”. Znalezienie metod pozwalających na wytwarzanie produktów
przy uŜyciu mniejszej ilości surowców naturalnych oraz z wykorzystaniem odnawialnych
zasobów, które moŜna poddać recyklingowi, oznacza mniejszą ilość odpadów podczas oraz
na końcu cyklu Ŝycia produktu. Jeśli przed wprowadzeniem produktu pomyśli się o jego
wydajności energetycznej, przyczyni się to do oszczędności energii podczas jego eksploatacji.
W przeliczeniu na jednego obywatela kaŜdego roku w Unii Europejskiej wytwarzanych jest
około 3,5 tony odpadów stałych. Większość z nich jest składowana na wysypiskach lub
spalana w spalarniach. Obydwie metody są szkodliwe dla środowiska. Składowiska odpadów
nie tylko zajmują coraz więcej powierzchni, lecz mogą teŜ powodować zanieczyszczenie
powietrza, wody i gleby oraz mogą uwalniać do atmosfery gazy cieplarniane.
Dlatego teŜ poszukuje się alternatywnych rozwiązań. Rozwiązania te obejmują zapobieganie
powstawaniu odpadów, efektywniejsze metody recyklingu i wysokiej jakości kompostowanie.
Innym rozwiązaniem jest spalanie, jednak prawodawstwo UE wymaga stosowania w tym
zakresie najlepszych technologii, zapewniających znaczne ograniczenie emisji szkodliwych
substancji zanieczyszczających, takich jak dioksyny, oraz umoŜliwiających wykorzystanie
energii powstałej w procesie spalania do wytwarzania prądu i energii cieplnej.
16
UE podjęła juŜ kroki zmierzające do zredukowania ilości odpadów przeznaczonych do
ostatecznego składowania. Ustaliła ona na przykład docelowe ilości odpadów
opakowaniowych, które muszą być poddawane recyklingowi oraz przepisy określające
unieszkodliwianie baterii, zuŜytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (np.
komputerów), pojazdów i opon. UE propaguje równieŜ technologie polegające na
zagęszczaniu odpadów przeznaczonych do ostatecznego składowania.
Na przykład samochody
Samochody są dobrym przykładem na to, jak działa zapobieganie powstawaniu odpadów. Co
roku w UE są złomowane miliony samochodów. UE postanowiła ograniczyć stosowanie
szkodliwych substancji, takich jak ołów i rtęć, a tym samym zredukować ilość substancji,
które naleŜy unieszkodliwić, kiedy samochód trafia na złomowisko. Ponadto istnieją takŜe
ograniczenia dotyczące stopnia, w jakim złomowany samochód przeznaczony jest raczej do
ostatecznego składowania niŜ do recyklingu. Począwszy od 2006 r. jest to 20%, a w 2015 r.
przewiduje się obniŜenie tego pułapu do 15%. Do 2007 r. będą musiały być dostępne
urządzenia słuŜące złomowaniu samochodów na koszt producentów.
UE ponosi część kosztów potrzebnych do realizacji tych celów przez współfinansowanie
badań nad innowacyjnymi rozwiązaniami w zakresie demontaŜu, recyklingu materiałów,
wykorzystaniu i przetwarzaniu pozostałości powstałych podczas złomowania samochodów
oraz w zakresie przedłuŜania Ŝywotności opon. Wspiera ona równieŜ finansowo badania
nowych rynków odpadów oraz rynków poza UE, które byłyby zainteresowane technologiami
będącymi owocem tych badań.
Prace wspierane finansowo przez UE w tych obszarach dają przemysłowi szansę na
zawieranie dobrowolnych porozumień w zakresie poprawy stanu środowiska oraz
podejmowanie nowych działań wspierających zrównowaŜoną produkcję i gospodarkę
odpadami.
17
Uznanie dla stosujących najlepsze praktyki w zakresie ochrony środowiska
Wielu producentów towarów i usług czyni więcej niŜ minimum konieczne do wywiązania się
z przestrzegania przepisów UE dotyczących ochrony środowiska. Producentów tych moŜna
rozpoznać dzięki sponsorowanym przez UE ekologicznym znakom towarowym:
oznakowaniu ekologicznym w formie kwiatka oraz logo EMAS. Oznakowanie ekologiczne
„kwiatek” przeznaczone jest dla produktów, natomiast logo EMAS przyznawane jest
organizacjom. Skrót EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) oznacza system
ekozarządzania i audytu we Wspólnocie.
Oznakowanie ekologiczne „kwiatek” moŜna znaleźć na około 300 produktach i usługach we
wszystkich państwach UE, jak równieŜ w Islandii, Liechtensteinie i Norwegii. Kryteria
dotyczące poszczególnych produktów i grup produktów ustalane są na podstawie dogłębnej
analizy całego cyklu Ŝycia produktu. Analiza ta rozpoczyna się na etapie przedprodukcyjnym
i dotyczy uzyskiwania surowca do wytworzenia danego produktu, następnie obejmuje proces
produkcyjny, dystrybucję i ostateczne składowanie. Gama produktów i usług poddawanych
analizie rozciąga się od mydła i środków piorących po lodówki i komputery, od obuwia i
odzieŜy po usługi hotelarskie i kempingowe.
Logo EMAS świadczy o tym, Ŝe przedsiębiorstwo lub organ władzy lokalnej kieruje się
rozsądnymi zasadami w zakresie ochrony środowiska naturalnego. Organizacja uŜywająca
logo monitoruje swą działalność pod kątem jej oddziaływania na środowisko, stosuje
wewnętrzny system zarządzania środowiskiem i przeprowadza niezaleŜny audyt tego
systemu. Sporządza ona równieŜ sprawozdania na temat osiągnięć w zakresie ochrony
środowiska i przygotowuje dokładne plany wprowadzenia dalszych udoskonaleń. Logo
EMAS uŜywane jest przez ponad 4000 podmiotów naleŜących do ponad 3000 organizacji.
Większość z nich to przedsiębiorstwa przemysłowe, lecz są to takŜe firmy usługowe i organy
władz lokalnych.
18
ZaangaŜowanie UE na arenie międzynarodowej
Zmiany klimatyczne, zanikanie róŜnorodności biologicznej, zanieczyszczenie środowiska i
odpady to problemy o zasięgu ogólnoświatowym. Jako największa na świecie wspólnota
handlowa, druga co do wielkości gospodarka i znaczący sojusz polityczny Unia Europejska
podjęła zobowiązania na arenie międzynarodowej. Zajęcie się problemami ochrony
środowiska na świecie leŜy takŜe w jej własnym interesie. Pogorszenie stanu siedlisk
morskich po drugiej stronie globu wpływa na nasze zasoby Ŝywnościowe. Wycieki ropy na
wodach UE mogą pochodzić z tankowców zarejestrowanych poza Wspólnotą. Warstwa
ozonowa znajdująca się na wysokości 10–50 km nad powierzchnią Ziemi chroni nas przed
szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym pochodzącym ze Słońca, a zatem jej uboŜenie
ma wpływ na nas wszystkich, bez względu na to, czy lodówka zawierająca szkodliwe
chemikalia stoi w naszej kuchni, czy gdzieś na drugim końcu świata.
Unia Europejska bierze zatem aktywny udział w negocjacjach na temat międzynarodowych
porozumień dotyczących kwestii ochrony środowiska. Niektóre z nich, takie jak protokół z
Kioto dotyczący emisji gazów cieplarnianych lub protokół montrealski dotyczący substancji
zubaŜających warstwę ozonową, są powszechnie znane. Wiele innych odgrywa równie istotną
rolę w przyczynianiu się do poprawy stanu środowiska naturalnego. Wśród wielu kwestii,
jakie porozumienia te obejmują, wymienić naleŜy zanieczyszczenie powietrza, róŜnorodność
biologiczną, handel zagroŜonymi gatunkami, niebezpiecznymi chemikaliami i organizmami
zmodyfikowanymi genetycznie, transport odpadów radioaktywnych, pustynnienie, klęski
Ŝywiołowe, zarządzanie ciekami wodnymi oraz dostęp społeczeństwa do informacji na temat
środowiska naturalnego.
19
Unia Europejska stara się równieŜ uwzględniać kwestie związane z ochroną środowiska przy
zawieraniu porozumień z innymi krajami. Nie chodzi przy tym jedynie o finansowanie
przedsięwzięć, lecz takŜe o wspieranie tych krajów w organizowaniu kadry kierowniczej
zdolnej do długookresowej realizacji polityki w zakresie zrównowaŜonego środowiska.
Porozumienie z Kotonu, regulujące stosunki UE z prawie 80 krajami rozwijającymi się w
Afryce oraz rejonie Karaibów i Pacyfiku (kraje AKP), zawiera specjalny rozdział dotyczący
ochrony środowiska i zrównowaŜonego korzystania z zasobów naturalnych i gospodarowania
nimi. Określa on kwestie priorytetowe, takie jak lasy tropikalne, zasoby wodne, rybołówstwo,
róŜnorodność biologiczna, wraŜliwe ekosystemy (takie jak rafy koralowe), odnawialne źródła
energii, zrównowaŜony rozwój środowiska miejskiego i wiejskiego, pustynnienie, susze,
wylesianie, zrównowaŜona turystyka, transport oraz usuwanie odpadów niebezpiecznych.
Unia zobowiązała się równieŜ do realizacji postanowień dotyczących zrównowaŜonego
rozwoju uzgodnionych podczas Światowego Szczytu w sprawie ZrównowaŜonego Rozwoju
w 2002 r. w Johannesburgu. Ich celem jest wyeliminowanie ubóstwa, przy jednoczesnym
propagowaniu modelu zrównowaŜonej produkcji i konsumpcji oraz ochrona zasobów
naturalnych, która będzie kluczową kwestią decydującą o rozwoju gospodarczym i
społecznym przyszłych pokoleń.
20
Finansowanie postępów w dziedzinie środowiska
UE zapewnia środki finansowe wspierające państwa członkowskie w stosowaniu
wspólnotowego prawodawstwa w zakresie środowiska oraz w poprawie stanu środowiska
naturalnego. Większość środków budŜetowych przeznaczonych na działania mające na celu
ochronę środowiska pochodzi z unijnych funduszy strukturalnych i funduszu spójności.
Fundusze te słuŜą zniwelowaniu róŜnic (w tym róŜnic w zakresie norm ochrony środowiska)
pomiędzy biedniejszymi i bogatszymi regionami UE.
Środki finansowe pochodzą równieŜ z funduszy na rozwój obszarów wiejskich, które
wspierają metody rolnictwa przyjazne środowisku. Kraje kandydujące do członkostwa w UE
otrzymują przedakcesyjną pomoc finansową, mającą na celu wspieranie wprowadzania
wspólnotowego prawodawstwa w zakresie ochrony środowiska.
UE wspiera na przykład programy ukierunkowane na udoskonalenie transportu publicznego
oraz zwiększenie częstotliwości przewozu towarów drogą morską i kolejową w stosunku do
transportu drogowego. Przyczyniło się to juŜ do ograniczenia emisji CO2 we Włoszech.
Dzięki wsparciu finansowemu przeznaczonemu na uzdatnianie wody, które Polska otrzymała
w ramach pomocy przedakcesyjnej, udało się dostosować do norm wspólnotowych sieć
zaopatrzenia w wodę pitną oraz oczyszczalnię ścieków w Szczecinie. Wsparcie to udzielone
zostało pod postacią dotacji z UE oraz poŜyczek z Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
PoŜyczki EBI są innym waŜnym źródłem finansowania działań mających na celu poprawę
stanu środowiska i infrastruktury w UE i sąsiadujących z nią krajach.
Tradycyjne rolnictwo i nowoczesne metody ochrony środowiska
Projekt „Limestone country” realizowany w parku narodowym Yorkshire Dales w
Zjednoczonym Królestwie w ramach programu LIFE Nature ma na celu przywrócenie tradycji
wypasu stad na wyŜynnych terenach wapiennych przez zachęcanie rolników do hodowli
wytrzymałych ras bydła i kontynuowania działalności rolniczej. Malowniczy krajobraz terenów
wapiennych powstał poprzez trwający od wielu wieków wypas bydła. Jeśli tradycja ta zaginie,
wraz z nią zniknie wiele półnaturalnych siedlisk. W projekcie bierze udział 15 gospodarstw
pilotaŜowych, które mają za zadanie ustanowienie nowych systemów hodowli oraz programów
wspierających działalność agrośrodowiskową. Podejmowane jednocześnie inicjatywy
marketingowe zapewniają, Ŝe ochrona środowiska jest opłacalna ekonomicznie. Projekt ma na
celu oŜywienie gospodarcze regionu i udowodnienie, Ŝe hodowla mieszanych stad wytrzymałych
owiec i bydła moŜe być zarówno korzystna dla środowiska, jak i przynosić zysk. Doświadczenia
dotyczące najlepszych praktyk zdobyte podczas realizacji projektu są wykorzystywane w celu
propagowania tego rodzaju zrównowaŜonego rolnictwa w innych projektach w ramach sieci
obszarów chronionych Natura 2000.
21
Przy pomocy funduszu solidarności UE udziela takŜe wsparcia w nagłych sytuacjach
stanowiących zagroŜenie dla środowiska. Sytuacje te to poŜary lasów, powodzie, wycieki
ropy i zanieczyszczenie dróg wodnych chemikaliami.
Finansowanie za pośrednictwem programu LIFE obejmuje przedsięwzięcia w zakresie
środowiska, których celem jest wprowadzenie nowych środków politycznych, prezentacja i
propagowanie najlepszych praktyk lub wspomaganie realizacji sieci obszarów chronionych
Natura 2000. Projekty tego rodzaju dotyczyły tak róŜnych przedsięwzięć jak oczyszczenie
rzeki Skjern w Danii czy teŜ sporządzenie planów zarządzania obszarami ochrony
naturalnych siedlisk oraz dzikiej fauny i flory na Cyprze. Projekty demonstracyjne
przeprowadzone w ramach programu LIFE dotyczyły na Łotwie takŜe prezentacji technologii
kompostowania organicznych odpadów komunalnych ulegających biodegradacji oraz
wspierały systemy zarządzania środowiskiem w kontekście imprez kulturalnych i targów w
Belgii. W ramach programu LIFE finansowane są równieŜ projekty w krajach sąsiadujących z
UE. Objęły one na przykład ochronę delfinów występujących w Morzu Czarnym w Rumunii
oraz rozwój zrównowaŜonego systemu transportu w Tiranie, stolicy Albanii.
Rzecz jasna, musimy zapewnić, by polityka ochrony środowiska była realizowana w oparciu
o potwierdzone dane naukowe i ugruntowaną wiedzę. Wiele z potrzebnych informacji
uzyskiwanych jest z programów badawczych finansowanych w ramach wieloletnich unijnych
programów ramowych w dziedzinie badań i rozwoju technologicznego. Programy te wniosły
juŜ wkład do setek międzynarodowych projektów w wielu dziedzinach. Projekty te objęły na
przykład kwestie takie, jak: ryzyko występowania nowotworu skóry oraz zanikanie
róŜnorodności biologicznej w wyniku uboŜenia warstwy ozonowej w rejonie arktycznym, rola
terenów zielonych w zapewnianiu wysokiej jakości środowiska miejskiego, oprogramowanie
umoŜliwiające szybsze rozpoznanie zanieczyszczonych obszarów, lepsze metody
monitorowania jakości wody oraz tańsza energia słoneczna.
22
Wnioski
Polityka ochrony środowiska UE nie stoi w miejscu. Jej profil jest ciągle aktualizowany, tak
by uwzględnić nowe zagroŜenia i technologie. Polityka ta jest otwarta na nowe pomysły
dotyczące najlepszych rozwiązań lub środków dla zajęcia się problemami ochrony
środowiska. Nie jest ona zamknięta w próŜni, lecz odpowiada na potrzeby zainteresowanych
stron, w szczególności obywateli Unii Europejskiej, którzy mają prawo domagać się wysokiej
jakości Ŝycia dla siebie i przyszłych pokoleń.
Jeśli zatem chciałbyś podzielić się Twoją opinią na temat polityki ochrony środowiska UE,
skontaktuj się z:
•
•
•
posłem do parlamentu w Twoim kraju –polityka UE stanowi bowiem część polityki
krajowej,
posłem do Parlamentu Europejskiego reprezentującym Twój kraj – Parlament
Europejski uchwala bowiem prawo UE,
organizacjami ekologicznymi – gdyŜ doradzają one UE w kwestiach politycznych.
MoŜesz takŜe przesłać zapytania lub komentarze do Komisji Europejskiej:
•
•
za pośrednictwem Internetu: europa.eu.int/comm/environment/env-informa/
lub listownie na adres:
Dyrekcja Generalna ds. Środowiska
Centrum informacji (BU-9 00/11)
Komisja Europejska
B-1049 Bruksela
Belgia
Na stronie internetowej europa.eu.int/yourvoice moŜesz dowiedzieć się więcej na
temat róŜnych kwestii politycznych, a takŜe wziąć udział w czacie.
Zalecane lektury
Informacje na temat polityki ochrony środowiska UE:
europa.eu.int/pol/env/index_pl.htm
Portal Komisji Europejskiej na temat ochrony środowiska:
europa.eu.int/comm/environment/index_en.htm
Portal Komisji Europejskiej na temat zrównowaŜonego rozwoju:
www.europa.eu.int/comm/sustainable/index_en.htm
Podręcznik finansowania ochrony środowiska przez UE przygotowany przez organizację
WWF: www.panda.org/downloads/europe/eufundingforenvironmentweb.pdf
23