pobierz

Acta Haematologica Polonica 2010, 41, Nr 1, str. 21–33
PRACA POGLĄDOWA – Review Article
ANNA WOSZTYL1, ANNA KORYCKA-WOŁOWIEC2
Angiogeneza i limfangiogeneza oraz ich znaczenie w nieziarniczych
chłoniakach złośliwych
Angiogenesis and lymphangiogenesis and their role in non-Hodgkin’s lymphomas
1
Z Działu Onkohematologii Świętokrzyskiego Centrum Onkologii w Kielcach
Kierownik: Lek. med. Maria Nowakowska-Domagała
2
Z Kliniki Hematologii Uniwersytetu Medycznego i Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im M. Kopernika
w Łodzi
Kierownik: Prof. dr hab. Tadeusz Robak
STRESZCZENIE
Proces powstawania naczyń limfatycznych często przebiega równocześnie z powstawaniem naczyń krwionośnych.
Istnienie wzajemnych zaleŜności pomiędzy obydwoma rodzajami naczyń sugeruje istnienie czynników, które mogą
kontrolować zarówno proces angiogenezy, jak i limfangiogenezy. O ile nowotworowa angiogeneza była przedmiotem
wielu doniesień, to procesy rozrostu naczyń chłonnych, tworzenia przerzutów do obwodowych węzłów chłonnych, jak
równieŜ indukowana przez guz limfangiogeneza są nadal słabo poznane. W ostatnich latach obserwuje się jednak
wzrost zainteresowania rolą limfangiogenezy w patogenezie chorób nowotworowych układu krwiotwórczego, w tym
takŜe nieziarniczych chłoniaków złośliwych (NChZ). Celem poniŜszej pracy jest przedstawienie aktualnych poglądów
na rolę angiogenezy/ limfangiogenezy w patogenezie NChZ oraz omówienie nowych strategii leczniczych polegających na zahamowaniu nowotworowego rozrostu naczyń krwionośnych i chłonnych.
SŁOWA KLUCZOWE: Angiogeneza – Limfangiogeneza – Nieziarnicze chłoniaki złośliwe – Czynniki proangiogenne
– Leczenie antyangiogenne
SUMMARY
The process of lymph vessels formation is often simultaneous with the development of blood vessels. The existence of
interdependence between the two types of vessels suggests involvement of the same agents controlling angiogenesis
and lymphangiogenesis. While the neoplastic angiogenesis was the subject of many publications, the processes of
lymphatic invasion, metastasis to regional lymph nodes, as well as tumor induced lymphangiogenesis still remain
poorly understood. In the last few years, an increase of the role of lymphangiogenesis in the development of hematological malignancies, including non-Hodgkin’s lymphoma (NHL) has been observed. The aim of this paper was to
present the role of angio- and lymphangiogeneis in the pathogenesis of NHL as well as to discuss new therapeutic
strategies, involving inhibition of neoplastic invasion of blood and lymph vessels.
KEY WORDS: Angiogenesis – Lymphangiogenesis – Non- Hodgkin’s lymphomas – Proangiogenic factors – Antiangiogenic therapy
WSTĘP
Nieziarnicze chłoniaki złośliwe (NChZ), nazywane równieŜ chłoniakami niehodgkinowskimi, stanowią niejednorodną grupę chorób nowotworowych układu krwiotwórczego, wywodzących się z linii
limfoidalnej. Jedną z głównych przyczyn transformacji chłoniakowej jest niestabilność genetyczna
prawidłowych komórek limfoidalnych, zaburzona dodatkowo działaniem czynników egzo- i endogennych. W rozwoju chłoniaków istotną rolę przypisuje się równieŜ patologicznemu rozrostowi naczyń
krwionośnych i limfatycznych. W ostatnich latach podejmowane są liczne badania mające na celu lepsze
poznanie roli angiogenezy i limfangiogenezy zarówno w patogenezie, jak i w progresji tej grupy chorób
22
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
[1–3]. Rozwój oraz progresja chłoniaków są związane z przynajmniej dwoma odrębnymi mechanizmami proangiogennymi: autokrynną stymulacją komórek nowotworowych poprzez czynnik wzrostu
śródbłonka naczyń (Vascular endothelial growth factor; VEGF) i jego receptor obecny na komórkach
chłoniakowych oraz parakrynny wpływ proangiogenych czynników mikrośrodowiska guza na proces
neowaskularyzacji i migrację krąŜących prekursorowych komórek macierzystych śródbłonka (endothelial progenitor cells, EPC). Proces powstawania naczyń limfatycznych często przebiega równocześnie z
powstawaniem naczyń krwionośnych. Istnienie czynników, które mogą kontrolować zarówno proces
angiogenezy, jak i limfangiogenezy sugeruje występowanie wzajemnych zaleŜności pomiędzy obydwoma rodzajami naczyń [4]. Dotychczas przeprowadzone badania wskazują, Ŝe istnieje zaleŜność pomiędzy
markerami angiogenezy, a klinicznym obrazem chłoniaków, dzięki czemu niektóre z nich udało się wyodrębnić jako czynniki prognostyczne [1, 3–5]. O ile nowotworowa angiogeneza była przedmiotem wielu
doniesień, to procesy rozrostu naczyń chłonnych, tworzenia przerzutów do obwodowych węzłów chłonnych, jak równieŜ indukowana przez guz limfangiogeneza są nadal słabo poznane. W ostatnich latach
obserwuje się jednak wzrost zainteresowania rolą limfangiogenezy w patogenezie chorób nowotworowych. Pojawiają się takŜe publikacje opisujące specyficzne markery identyfikowane na komórkach śródbłonka chłonnego oraz rozwaŜające celowość zastosowania terapii skierowanej na zablokowanie limfangiogenezy [6, 7].
Celem poniŜszej pracy jest przedstawienie roli angio- i limfangiogenezy w patogenezie NChZ oraz
omówienie nowych strategii leczniczych, w oparciu o zahamowanie nowotworowego rozrostu naczyń
krwionośnych i chłonnych. Dotychczas ukazało się najwięcej badań dotyczących roli angiogenezy w patogenezie przewlekłej białaczki limfocytowej oraz szpiczaka mnogiego, dlatego te jednostki chorobowe
zostały pominięte w prezentowanej pracy.
ANGIOGENEZA I LIMFANGIOGENEZA
Angiogeneza czyli neowaskularyzacja jest procesem powstawania nowych naczyń z sieci naczyń juŜ
istniejących poprzez ich rozgałęzianie i wydłuŜenie [4]. W okresie Ŝycia płodowego jest ona waŜnym
procesem fizjologicznym, niezbędnym do prawidłowego rozwoju zarodka. Angiogeneza płodowa towarzyszy waskulogenezie, w czasie której róŜnicowanie EPC prowadzi do powstania tętniczych i Ŝylnych
komórek śródbłonka (endothelial cells; EC), tworzących de novo sieć pierwotnych naczyń włosowatych
[8]. Trzecim waŜnym procesem w okresie Ŝycia płodowego jest limfangiogeneza, w czasie której pierwotne naczynia chłonne powstają z pojedynczej warstwy cienkościennych komórek śródbłonka chłonnego (lymphatic endothelial cells; LEC), a następnie poprzez naczynia o większej średnicy łączą się
z układem Ŝylnym [9]. EPC, podobnie jak wielopotencjalne komórki macierzyste układu krwiotwórczego (hematopoietic stem cells, HSC), powstają podczas embriogenezy ze wspólnej komórki macierzystej
zwanej hemangioblastem. Rozwijające się zarodkowe komórki śródbłonka Ŝylnego posiadają fenotyp
naczyniowy. JednakŜe, nadekspresja czynnika transkrypcyjnego Prox-1 w tych komórkach hamuje ekspresję genów swoistych dla naczyń krwionośnych, zwiększając ekspresję transkryptów swoistych dla
LEC, co powoduje, Ŝe przyjmują one fenotyp typowy dla komórek naczyń chłonnych [6, 7]. W Ŝyciu
pozapłodowym zjawisko fizjologicznej angiogenezy towarzyszy procesowi organogenezy, uczestnicząc
we wzroście kości i gojeniu ran, a u kobiet odgrywa ponadto waŜna rolę w regeneracji endometrium
w czasie cyklu menstruacyjengo oraz w powstawaniu łoŜyska [10]. WzmoŜona angiogeneza jest obserwowana w przebiegu wielu chorób, m.in. w reumatoidalnym zapaleniu stawów, astmie, przewlekłych
chorobach zapalenych przewodu pokarmowego, łuszczycy i retinopatii cukrzycowej [10, 11].
Na początku lat 70. ubiegłego wieku Folkman [12] jako pierwszy zwrócił uwagę na rolę angiogenezy w patogenezie guzów nowotworowych. Wysunął on hipotezę, Ŝe unaczynienie guza jest niezbędne
do jego wzrostu poza stadium in situ. Guz nowotworowy pozbawiony własnej sieci naczyniowej pozostaje bowiem w fazie uśpienia, gdyŜ zachowana jest równowaga pomiędzy proliferacją, a apoptozą komórek nowotworowych. Zarówno wzrost pierwotnego guza nowotworowego, jego progresja, jak i po-
Angiogeneza i limfangiogeneza
23
wstawanie przerzutów są zaleŜne od wytworzenia sieci nowych naczyń krwionośnych. Prowadzi to do
zwiększonej proliferacji komórek nowotworowych, a w konsekwencji do powstania komórek przerzutowych. Badania ostatnich lat wykazały, Ŝe w większości chorób nowotworowych zwiększona liczba
naczyń zarówno krwionośnych, jak i limfatycznych w ognisku pierwotnym moŜe mieć niekorzystne
znaczenie rokownicze co do długości przeŜycia i czasu wolnego od wznowy. Do nowotworów, w których obserwuje się zwiększoną angiogenezę zalicza się obecnie raka piersi, szyjki macicy, jelita grubego, niedrobnokomórkowego raka płuca, trzustki, raka prostaty, nerki, pęcherza moczowego oraz czerniaka skóry [9, 10, 13–15].
Badania ostatnich latach wskazują ponadto na istotną rolę angiogenezy w patogenezie nowotworów
układu krwiotwórczego, takich jak ostra i przewlekła białaczka szpikowa zespoły mielodysplastyczne,
szpiczak mnogi, zespoły mieloproliferacyjne, przewlekła białaczka limfocytowa oraz chłoniaki niehodgkinowskie [1, 16].
METODY BADANIA ANGIOGENEZY I LIMFANGIOGENEZY
Angiogeneza i limfangiogeneza są procesami wieloetapowymi, rozpoczynającymi się pobudzeniem
komórek śródbłonka, zwiększeniem przepuszczalności ściany naczynia i degradacją błony podstawnej.
Migracja komórek śródbłonka do macierzy pozakomórkowej i ich proliferacja prowadzi w efekcie do
wytworzenia struktur nowego naczynia, jego dojrzewania i stabilizacji [17].
Metody bezpośredniego badania angiogenezy polegają na ocenie stopienia unaczynienia tkanek
nowotworowych w preparatach histologicznych. Dokonuje się tego za pomocą pomiaru gęstości mikronaczyń (Microvessel density ; MVD), metody Chalkley’a lub analizy morfometrycznej z zastosowaniem
komputerowej analizy obrazu [1, 13, 18–21]. Metody MVD oraz Chalkley’a stosowane są w celu oceny
róŜnych aspektów unaczynienia guza. O ile metoda MVD dotyczy oceny profilu gęstości mikronaczyń,
metoda Chalkley’a pozwala na ocenę powierzchni lub objętości zajmowanej przez naczynia. W obydwu
metodach liczba drobnych naczyń obliczana jest w preparatach, w których komórki śródbłonka zostały
wyznakowane za pomocą swoistych przeciwciał monoklonalnych (anty CD-34, anty CD-31, czynnik
VIII) i oceniane pod mikroskopem świetlnym. W metodzie MVD za wynik przyjmuje się średnią liczbę
naczyń /mm2, policzoną w 3 najbardziej unaczynionych miejscach preparatu (tzw. hot spots). Metoda
Chalkley’a wykorzystuje umieszczoną w okularze mikroskopu siatką kartograficzną Chalkley’a, na
której zaznaczone jest 25 punktów. Obracając okularem mikroskopu, w kaŜdym z 3 hot spots dokonuje
się wyboru miejsca, w którym największa liczba punktów siatki nakłada się na wyznakowane immunohistochemiczne naczynie [21].
Po wyznakowaniu 3 obszarów pomiarowych obraz uzyskany pod mikroskopem moŜna równieŜ rejestrować i przenosić za pomocą kamery cyfrowej do komputera z zainstalowanym programem do analizy obrazu w celu dokonania komputerowej analizy morfometrycznej. Dzięki tej metodzie moŜna wyrazić w pikselach liczbę naczyń, pole powierzchni naczynia oraz obwód naczynia [22].
Gęstość naczyń limfatycznych wewnątrz guza określana jest jako LVD (lymphatic vessel density)
i oceniana w sposób podobny do MVD. Do niedawna immunohistochemiczna identyfikacja naczyń limfatycznych była moŜliwa głównie dzięki zastosowaniu przeciwciała monoklonalnego anty CD31. Obecnie
najczęściej wykorzystywanymi markerami śródbłonka naczyń limfatycznych do oceny gęstości naczyń
chłonnych i wielkości obszaru chłonnego są LIVE-1, D2-40 oraz podoplanina [9]. LYVE-1 jest receptorem hialuronianu, będącym homologiem białka CD44 i bierze udział w migracji komórek nowotworowych do narządów limfatycznych [23]. Pozwala on na precyzyjne róŜnicowanie w preparatach histopatologicznych naczyń chłonnych od naczyń krwionośnych. D2-40 jest nowym przeciwciałem monoklonalnym reagującym z antygenem onkopłodowym obecnym na płodowych komórkach zarodkowych, natomiast podoplanina jest transbłonową glikoproteiną typu mucynowego [24, 25]. Jej ekspresja na LEC jest
kontrolowana przez czynnik transkrypcyjny Prox-1. Do markerów limfangiogenezy naleŜy ponadto neu-
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
24
ropilina-2 (Nrp-2), która jako białko receptorowe wiąŜę się z VEGF-C, natomiast w stosunku do receptora VEGFR-3 pełni rolę koreceptora [26].
Obecnie wykorzystywane są takŜe pośrednie metody badania zarówno angiogenezy, jak i limfangiogenezy. NaleŜy do nich ocena stęŜenia cytokin proangiogennych w osoczu, surowicy lub moczu wykonywana np. ilościowym testem immunoenzymatycznym (enzyme-linked immunosorbent assay; ELISA),
jak równieŜ ocena ekspresji VEGF w tkance guza [3, 18]. Pośrednim wskaźnikiem angiogenezy jest teŜ
liczba krąŜących komórek prekursorowych śródbłonka (circulating endothelial precursor cells, cEPC)
[27]. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe źródłem krąŜących cytokin proangiogennych, szczególnie VEGF, są
teŜ komórki nie związane bezpośrednio z tworzeniem naczyń, stąd teŜ związek pomiędzy ich surowiczym stęŜeniem, a unaczynieniem nowotworu nie zawsze jest ścisły.
CZYNNIKI REGULUJĄCE ANGIOGENEZĘ I LIMFANGIOGENEZĘ
Cytokiny pro- i antyangiogenne
Nowotworowa angiogeneza jest indukowana przez cytokiny prozapalne oraz białkowe produkty niektórych protoonkogenów, które prowadzą do zwiększenia aktywności czynników proangiogennych lub
stymulują angiogenezę poprzez zahamowanie aktywności endogennych inhibitorów tego procesu [4, 28,
29]. Za kluczowe czynniki regulujące zarówno fizjologiczną, jak i patologiczną angiogenezę uwaŜane
są obecnie cytokiny naleŜące do rodziny VEGF [27, 30]. Są one mitogenami specyficznymi dla śródbłonka naczyń, uwalnianymi z ziarnistości alfa aktywowanych płytek krwi, będących ich najwaŜniejszym źródłem. Dotychczas zidentyfikowano kilka białek naleŜących do tej rodziny, oznaczanych
VEGF-A, VEFG-B, VEGF-C, VEGF-D, VEGF-E i VEGF-F oraz łoŜyskowy czynnik wzrostu (placental growth factor, PlGF) [5, 19, 31]. Najlepiej poznanym i najbardziej zaangaŜowanym w angiogenezę
jest VEGF-A. Oddziaływuje on na komórki śródbłonka za pośrednictwem dwóch receptorów naleŜących do rodziny kinazy tyrozynowej, VEGFR-1 (fms-like tyrosine kinase; Flt-1) oraz VEGFR-2 (kinase-insert domain receptor, KDR/Flk-1) (Rycina 1). Pobudzenie VEGFR-2 powoduje proliferację i
wzrost komórek śródbłonka naczyń oraz wpływa na ich przeŜycie. Jego ekspresję wykazano ponadto na
cEPC, komórkach przewodu trzustkowego, macierzystych komórkach siatkówki oraz na megakariocytach [29]. Obecność VEGFR-1 wykryto na EC, pericytach, komórkach trofoblasta łoŜyskowego, osteoblastach oraz monocytach/makrofagach. W połączeniu z VEGFR-2 tworzy on heterodimery o duŜym
powinowactwie zwłaszcza do VEGF-A, VEGF-B oraz PlGF [30].
VEGF-A
VEGF-B
PlGF
VEGFR-1
VEGF-C
VEGF-D
VEGF-A
komórki śródbłonka
naczyń krwionośnych
Angiogeneza
VEGFR-2
Angiogeneza
komórki śródbłonka
naczyń chłonnych
Limfangiogeneza
VEGFR-3
Limfangiogeneza
Ryc. 1. Przedstawiciele naczyniowo-śródbłonkowego czynnika wzrostu i ich wpływ na angiogenezę i limfangiogenezę
Fig. 1. Representatives of vascular endothelial growth factors and their influence on angiogenesis and lymphangiogenesis
Angiogeneza i limfangiogeneza
25
Dwa czynniki z rodziny VEGF: VEGF-C i VEGF-D, naleŜą do tzw. czynników limfangiogennych,
uwaŜanych za najwaŜniejsze aktywatory tworzenia naczyń chłonnych [5]. Indukują one bowiem wzrost
naczyń zarówno podczas rozwoju płodowego, jak i w Ŝyciu pozapłodowym. VEGF-C i VEGF-D są ligandami receptora o aktywności kinazy tyrozynowej VEGFR-3 (Flt-4). VEGF-C jest uwalniany w postaci
nieaktywnego białka prekursorowego – proVEGF-C, aktywowanego przez wewnątrzkomórkowe, probiałkowe konwertazy PC5 i PC7 [32]. Centralna domena białka wykazuje homologię z VEGF i wiąŜe się z
VEGFR-3 za pośrednictwem mostków dwusiarczkowych. W środowisku zewnątrzkomórkowym, pod
wpływem plazminy lub innych enzymów proteolitycznych, VEGF-C ulega proteolizie do homodimerycznego białka, wykazującego wysokie powinowactwo zarówno do VEGFR-2, jak i VEGFR-3. Znaczenie konwersji proVEGF-C do dojrzałego VEGF-C podczas powstawania guza, tworzenia naczyń limfatycznych oraz pełna identyfikacja proteaz, które uczestniczą w tych procesach nie są dotąd w pełni wyjaśnione [5, 32]. Aktywny VEGF-C występuje na komórkach śródbłonka naczyń limfatycznych, uczestnicząc zarówno w procesie embriogenezy, jak i w patogenezie nowotworów [29]. Jego stęŜenie jest regulowane przez cytokiny prozapalne oraz aktywowane makrofagi, natomiast, w odróŜnieniu od większości
czynników proangiogennych, nie zaleŜy ono od hipoksji. VEGF-D wiąŜe się i aktywuje VEGFR-2
i VEGFR-3. Jest on mitogenem dla komórek śródbłonka, zarówno naczyń krwionośnych, jak i limfatycznych [5]. Aktywacja VEGFR-3 in vivo jest konieczna do pobudzenia limfangiogenezy, podczas gdy VEGFR-2 uczestniczy w indukowanym przez VEGF-C i VEGF-D wzroście przepuszczalności ścian naczyń
krwionośnych (Rycina 1) [6]. Oś VEGF-C/VEGF-D/VEGFR-3 stanowi główną drogę przekazywania
sygnałów związanych ze wzrostem komórek chłonnych śródbłonka, migracją komórek nowotworowych
do naczyń limfatycznych, pobudzaniem limfangiogenezy wewnątrz guza i w tkankach go otaczających
oraz ze zwiększeniem przepuszczalności ścian naczyń (Rycina 2) [5]. Na tę drogę w sposób bezpośredni
lub pośredni mogą teŜ wpływać inne czynniki limfangiogenne. Do cytokin pobudzających limfangiogenezę zalicza się takŜe czynnik wzrostu hepatocytów (hepatocyte growth factor; HGF) oraz insulinopodobne
czynniki wzrostu 1 i 2 (insulin-like growth factors, IGF) [6, 33].
Komórki nowotworowe/makrofagi
VEGF-C/VEGF-D
Komórki śródbłonka
naczyń chłonnych
VEGFR-3
Limfangiogeneza
wewnątrz guza
zmiany interakcji komórek
guza z komórkami
śródbłonka naczyń
chłonnych
wokół guza
Ryc. 2. Rola receptora VEGFR-3 w limfangiogenezie
Fig. 2. The role of VEGFR-3 in lymphangiogenesis
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
26
Czynnikiem o silnym działaniu proangiogennym, którego zwiększoną produkcję obserwowano
w surowicy i/lub moczu chorych z aktywną choroba nowotoworową, w tym takŜe w NChZ, jest zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (basic fibroblast growth factor, bFGF) [34, 35]. NaleŜy on do rodziny białek wiąŜących heparynę i podobnie jak VEGF oddziaływuje na komórki docelowe za pośrednictwem receptorów naleŜących do rodziny kinazy tyrozynowej. Stymuluje on takŜe syntezę i wydzielanie HGF. NajwaŜniejsze cytokiny proangiogenne przedstawiono w Tabeli 1. Do inhibitorów angiogenezy zaliczana jest m.in.: interleukiny (IL-4, IL-6, IL-10, IL-12, IL-18), czynnik płytkowy 4, chemokiny
(CXC, TGF-β1) oraz interferony (IFN α, IFNβ, IFNγ) [36, 37].
Tabela 1. NajwaŜniejsze czynniki pro- i antyangiogenne [3, 5, 28, 33, 34, 36, 44, 46, 47]
Table 1. The most important pro- and antiangiogenic factors [3, 5, 28, 33, 34, 36, 44 ,46, 47]
Endogenne
czynniki proangiogenne
Działające ♦ Rodzina naczyniowo-śródbłonkowego
bezpośrednio czynnika wzrostu (vascular endothelial
growth factors; VEGF)
VEGF-A, VEGF-B, VEGF-C,
VEGF-D, VEGF-E
łoŜyskowy czynnik wzrostu
(placental growth factor; PlGF)
♦ Czynniki wzrostu fibroblastów
zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (basic fibroblast growth factor;
bFGF)
kwasowy czynnik wzrostu fibroblastów (acidic fibroblast growth factor;
aFGF)
♦ Czynnik wzrostu hepatocytów
(hepatocyte growth factor; HGF)
♦ Insulinopodobne czynniki wzrostu
1 i 2 (insulin-like growth factors; IGF)
Działające
pośrednio
♦ Transformujące czynniki wzrostu
(transforming growth factors; TGF)
TGF-α oraz TGF- β)
♦ Naskórkowy czynnik wzrostu
(epidermal growth factor; EGF)
♦ Płytkopochodny czynnik wzrostu
(platelet-derived growth factor;
PDGF)
♦ Czynniki stymulujące wzrost kolonii
(granulocyte-colony stimulating factor;
G-CSG oraz granulocyte-macrophagecolony stimulating factor; GM-CSF)
♦ Interleukiny (IL-6, IL-1β, IL-8)
Angiopoetyny
♦ Angiogenina
♦ Angiopoetyna -1 (Ang-1)
Integryny
♦ Integryna αvβ3 oraz αvβ5
Metalo♦ MMP-1, MMP-2 oraz MMP-9
proteinazy
Osteopontyna (OPN)
Endogenne
czynniki antyangiogenne
♦ Endostatyna
♦ Angiopoetyna -2 (Ang-2)
♦ Angiotensyna
♦ Angiostatyna
♦ Trombospondyna -1 (TSP-1)
♦ Troponina I
♦ Inhibitory enzymów proteolitycznych
(TIMP-1, TIMP-2, TIMP-3)
♦ Inhibitory integryn
♦ Interleukiny (IL-4, IL-6, IL-10, IL-12,
IL-18)
♦ Czynnik płytkowy 4
♦ Chemokiny (CXC, TGF-β1)
♦ Interferony (IFNα, IFNβ oraz IFNγ)
♦ Prolaktyna
♦ Produkt trawienia osteopontyny
♦ Inhibitor VEGF - wazostatyna (VEGFI)
Angiogeneza i limfangiogeneza
27
Inne czyniki wpływajace na angiogenezę i limfangiogenezę
W pobudzeniu nowotworowej angiogenezy istotną rolę pełnią takŜe liczne czynniki mikrośrodowiska, takie jak niedotlenienie lub niedokrwienie, hipoglikemia, niskie pH, jak równieŜ stres mechaniczny
spowodowany uciskiem rozrastających się i niedotlenionych tkanek, wydzielających zwiększone ilości
VEGF. Niedotlenienie naleŜy do kluczowych regulatorów ekspresji VEGF. Dochodzi do niego poprzez
czynnik indukujący niedotlenienie (Hypoxia- induced factor, HIF-1α), na drodze zaleŜnej od genu supresorowego von Hippel-Lindau (VHL) [30].
Ostatnio duŜo uwagi poświęca się udziałowi onkogenów w nowotworzeniu naczyń. W procesie angiogenezy istotną rolę odgrywa inaktywacja genu supresorowego p53, [38-40]. Hamowanie transkrypcji
VEGF przez białko p53 odbywa się prawdopodobnie w sposób pośredni, poprzez czynnik HIF-1α,
trombospondynę-1 lub miejsce wiąŜące w obrębie promotora genu VEGF [38]. Obecnie wiadomo równieŜ, Ŝe w wyniku aktywacji onkogenu H-Ras w komórkach nowotworowych dochodzi do wzrostu ekspresji VEGF i PIGF oraz obniŜenia ekspresji trombospondyny-1 wykazującej działanie antyangiogenne
[39].
W rozwoju chłoniaków waŜną rolę wydaje się takŜe pełnić onkogen c-Myc. W badaniach przeprowadzonych przez Aref i wsp. [41] u 66,6% spośród 45 chorych na chłoniaka rozlanego z duŜych limfocytów B (Diffuse Large B-cell Lymphoma, DLBCL) wykazano nadekspresję onkogenu c-Myc, prowadzącą do proliferacji komórek chłoniakowych. Udział w tym procesie przypisuje się aktywatorom cyklu
komórkowego (cykliny D1,D2,E oraz kinazie cyklinozaleŜnej CDK4), zahamowaniu transkrypcji genów
hamujących cykl komórkowy oraz zahamowaniu róŜnicowania i apoptozy komórek. Wyniki uzyskane
przez Pagnano i wsp. [39] potwierdziły obserwacje Aref i wsp. [41], natomiast Kawasaki i wsp. [42]
stwierdzili mniejszą ekspresję onkogenu c-Myc u chorych na DLBCL, w porównaniu z grupą kontrolną.
RozbieŜności te przypisywano róŜnym metodom wykrywania produktu omawianego onkogenu.
Na uwagę zasługuje rola białek zaangaŜowanych w angiogenezę, takich jak angiopoetyna -1 (Ang-1)
i angiopoetyna -2 (Ang-2). Działają one za pośrednictwem receptora Tie-2, naleŜącego do rodziny kinazy tyrozynowej i specyficznego dla EC [43]. Ang-1 pobudza formowanie naczyń chłonnych przy
udziale receptora LIVE-1 [44]. Odpowiada ona takŜe za podtrzymanie funkcji dojrzałych naczyń, aktywując receptor Tie-2. Ang-2 jest natomiast naturalnym antagonistą Ang-1/Tie-2 i w obecności VEGF
stymuluje proliferację nowych naczyń krwionośnych, a w sytuacji braku VEGF indukuje apoptozę komórek śródbłonka, co prowadzi do zaniku naczyń [45]. Białka te oraz cyklooksygenaza-2 (COX-2),
pełniąca funkcję regulatorowa w syntezie VEGF-C, naleŜą takŜe do stymulatorów limfangiogenezy [9,
45]
Istotne znaczenie w procesie angiogenezy przypisuje się takŜe metaloproteinazom macierzy zewnątrzkomórkowej (matrix metalloproteinases, MMP), stanowiącym grupę zaleŜnych od cynku enzymów proteolitycznych, naleŜących do endopeptydaz. Do stymulatorów angiogenezy zaliczane są głównie Ŝelatynazy: Ŝelatynazę A (MMP-2) oraz Ŝelatynazę B (MMP-9), posiadające zdolność degeneracji
kolagenu typu IV, będącego głównym składnikiem błony podstawnej [28]. WzmoŜone wydzielanie oraz
zmiany aktywności MMP stwierdzono m.in. w raku pęcherza, jajnika, piersi, chłoniaku Hodgkina oraz
NChZ [14, 28, 46]. W chorobach tych wykazano związek pomiędzy podwyŜszoną aktywnością MMP, a
wyŜszym stopniem zaawansowania klinicznego, zdolnością do powstawania przerzutów i krótszym
czasem przeŜycia chorych.
Do stymulatorów angiogenezy naleŜą ponadto integryny (αvβ3 i αvβ5), naleŜące do rodziny receptorów adhezyjnych i zbudowane z dwóch podjednostek: α i β. Uczestniczą one w adhezji EC do białek
macierzy zewnątrzkomórkowej [47]. Inhibitory angiogenezy przedstawiono w Tabeli 1.
28
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
BADANIA KLINICZNE NAD ANGIOGENEZĄ I LIMFANGIOGENEZĄ W NIEZIARNICZYCH CHŁONIAKACH ZŁOŚLIWYCH
Typ histopatologiczny chłoniaków, a stopień ich unaczynienia
Badania ostatnich lat wskazują, Ŝe gęstość naczyń w tkance guza u chorych na NChZ wykazuje
związek zarówno z ich typem histopatologicznym, jak i przynaleŜnością do linii B lub T. Arias i wsp.
[20] przeprowadzili badania na bioptatach 89 węzłów chłonnych zajętych przez chłoniaki o róŜnym
stopniu złośliwości, określonym zarówno według klasyfikacji kilońskiej, jak i według formuły roboczej
(Working Formulation, WF). W chłoniakach o wyŜszym stopniu złośliwości wykazali oni wyŜsze wartości zarówno gęstości, jak i powierzchni naczyń uwidocznionych barwieniem przeciwko antygenowi
czynnika VIII, niŜ w postaciach indolentnych. Autorzy ci nie wykazali natomiast istotnych róŜnic pomiędzy postaciami o wyŜszym i pośrednim stopniu złośliwości według WF. Związek pomiędzy unaczynieniem guza, a jego typem histopatologicznym wykazał teŜ Jorgensen i wsp. [1] stosując zarówno metodę MVD, jak i Chalkley’a. Autorzy ci objęli badaniami 308 chorych na NChZ, w tym 107 chorych na
chłoniaka grudkowego (Follicular lymphoma; FL), 94 na DLBCL oraz 107 na chłoniaka z obwodowych komórek T (PTCL). NajwyŜsze wartości MVD wykazali oni u chorych na chłoniaki Tkomórkowe, wartości pośrednie w DLBCL, natomiast najniŜsze w FL. W tym ostatnim podtypie, wysoki wewnątrzgrudkowy wynik pomiaru gęstości naczyń uzyskany metodą Chalkley’a był związany z
częstszą transformacją w DLBCL, a więc pozwolił prognozować progresję choroby i gorsze całkowite
przeŜycie. WyŜszą wartość gęstości mikronaczyń w chłoniakach linii T w stosunku do rozrostów Bkomórkowych wykazali teŜ Fukushima i wsp. [2].
W odniesieniu do chłoniaków linii B, Tzankov i wsp. [40] wykazali, Ŝe ich agresywne podtypy cechują się wyŜszymi wartościami MVD, niŜ chłoniaki indolentne. Wysokie wartości MVD u chorych na
DLBCL stwierdzili takŜe Gratzinger i wsp. [19]. Uzyskali oni wyŜsze wartości MVD w grupie chorych
na DLBCL z jednoczesną wysoką ekspresję VEGF o charakterze ogniskowym, niŜ u chorych z prawidłową ekspresją VEGF. Badania Etto i wsp. [48] wykazały ponadto, Ŝe w grupie chorych na NChZ,
u których stwierdzono nacieczenie szpiku przez komórki chłoniakowe, wartość MVD była znamiennie
wyŜsza, niŜ u chorych bez zajęcia szpiku.
Odmienne wyniki uzyskali Mazur i wsp. [49]. U 40 chorych na NChZ oceniali oni zaleŜność pomiędzy gęstością naczyń guza wybarwionych przeciwciałem przeciwko CD34, a określonym według
klasyfikacji REAL typem histopatologicznym chłoniaków linii B. Autorzy ci nie wykazali jednak istotnych róŜnic w tym zakresie pomiędzy chłoniakami indolentnymi, a agresywnymi.
Pośrednie markery angiogenezy, a typ histopatologiczny i rokowanie w CHZ
Spośród pośrednich wskaźników angiogenezy, szczególnie duŜo badań poświęcono VEGF: jego
ekspresji tkankowej, stęŜeniu surowiczemu i ekspresji jego receptorów. Wskaźniki te, podobnie jak gęstość mikronaczyń oceniana bezpośrednio, wykazują róŜnice pomiędzy chłoniakami B- i T-komórkowymi. W badaniach przeprowadzonych przez Foss i wsp. [50] wykazano większą liczbę komórek
śródbłonka oraz zwiększoną ekspresję VEGF w chłoniakach T komórkowych w porównaniu z chłoniakami linii B. W badaniach tych stwierdzono bowiem znamiennie wyŜszą ekspresję transkryptów VEGF
w chłoniaku Hodgkina i PCTL, szczególnie w typie immunoblastycznym, podczas gdy w chłoniakach
B-komórkowych o niskim stopniu złośliwości ekspresja ta była bardzo niska lub wręcz niewykrywalna.
Fukushima i wsp. [2] oceniali ekspresję VEGF i bFGF w preparatach uzyskanych z biopsji węzłów
chłonnych 61 chorych na B i T komórkowe NChZ. Autorzy ci równieŜ wykazali zwiększoną liczbę
komórek wykazujących ekspresję VEGF oraz bFGF w chłoniakach T komórkowych, w porównaniu z B
komórowymi. Zwiększona ekspresja VEGF korelowała ponadto z gęstością mikronaczyń. Jorgensen
i wsp. [1] badali związek pomiędzy czynnikami angiogennymi, a parametrami klinicznymi, oceniając
Angiogeneza i limfangiogeneza
29
ekspresję VEGF w tkance guza. Podobnie jak inni badacze, autorzy ci wykazali najsilniejszą ekspresję
VEGF w komórkach PTCL. W grupie chorych na FL, u których wykazano ekspresję VEGF o charakterze rozlanym stwierdzono krótsze przeŜycie niŜ u chorych, u których ekspresja VEGF miała charakter
ogniskowy.
Wyniki badań dotyczących związku pomiędzy surowiczym stęŜeniem VEGF lub jego ekspresją
tkankową, a stopniem agresywności histopatologicznej oraz ich znaczeniem rokowniczym nie są jednoznaczne. Tzankov i wsp. [40] wykazali, Ŝe wyŜsza ekspresja antygenu Ki67 oraz białka p53 u chorych
na DLBCL, w porównaniu z chłoniakami indolentnymi linii B, była skorelowana z wyŜszymi wartościami zarówno MVD jak i ekspresji VEGF w tkance guza. Wykazanie zaleŜności pomiędzy ekspresją
VEGF i białka p53, którego mutacja związana jest z niekorzystnym rokowaniem, sugeruje moŜliwość
udziału tej cytokiny w progresji chłoniaków B-komórkowych.
W badaniach przeprowadzonych przez Wróbla i wsp. [51] w grupie 35 chorych na róŜne podtypy
NChZ wywodzące się z komórek B wykazano, Ŝe stęŜenie surowiczego VEGF było znacznie wyŜsze,
niŜ w grupie kontrolnej. Nie róŜniło się ono jednak znamiennie u chorych z chłoniakiem agresywnym,
w porównaniu z indolentnym. Wykazywało natomiast dodatnią korelację z wyŜszą aktywnością LDH
i wyŜszym stopniem IPI (International Prognostic Index; Międzynarodowy Wskaźnik Rokowniczy).
Aref i wsp. [41] w grupie 45 chorych na DLBCL oceniali zaleŜność pomiędzy stęŜeniami rozpuszczalnego VEGF (soluble VEGF; sVEGF), rozpuszczalnego receptora VEGFR-1 (sFlt-1) i ekspresją
onkogenu c-Myc. U pacjentów z nadekspresją c-Myc stęŜenie sVEGF było znamiennie wyŜsze, natomiast sFlt-1 znamiennie niŜsze niŜ w grupie bez nadekspresji. Analiza wieloczynnikowa wykazała, Ŝe
u nieleczonych chorych na NChZ nadekspresja c-Myc, wysokie stęŜenie sVEGF i prawidłowe stęŜenie
sFlt-1 stanowią niezaleŜne negatywne czynniki rokownicze co do ryzyka transformacji w DLBCL i czasu przeŜycie chorych. W badaniach przeprowadzonych przez Salven i wsp. [34] u 82 nieleczonych chorych na B-komórkowe NChZ, wysokie surowicze stęŜenie VEGF były związane z brakiem odpowiedzi
na leczenie lub krótkim czasem całkowitego przeŜycia. Etto i wsp. [48] oceniając trepanobiopsje szpiku
wykonane u 66 chorych na chłoniaki indolentne i agresywne, nie stwierdzili związku pomiędzy surowiczym poziomem HGF, VEGF i bFGF i wartością MVD u pacjentów bez zajęcia szpiku. ZaleŜność taką
wykazali natomiast u chorych z nacieczeniem szpiku. Sugeruje to, Ŝe przydatność oznaczania surowiczych markerów angiogenezy do oceny stopnia neowaskularyzacji danego narządu jest zaleŜna od jego
nacieczenia przez nowotwór.
Inną cytokiną o silnym bezpośrednim działaniu proangiogennym jest bFGF. Badania wykonane na
grupie 160 chłoniaków o róŜnym stopniu złośliwości określanym wg WF nie wykazały istotnych róŜnic
w jego stęŜeniu surowiczym pomiędzy postaciami o niskim, pośrednim i wysokim stopniem złośliwości.
Ujawniły one jednak, Ŝe oznaczone przy rozpoznaniu wartości tego stęŜenia mieszczące się w czwartym
kwartylu są silnym niezaleŜnym czynnikiem rokowniczym co do długości całkowitego przeŜycia [35].
Jak wspomniano wcześniej, kluczową rolę zarówno w angiogenezie, jak i we wzroście nowotworów
pełnią EPC [27, 36]. Igreja i wsp. [27] stosując metodę RT-PCR oraz fluorocytometrii przepływowej
u 70 chorych na chłoniaki złośliwe oceniali liczbę EPC w krwi obwodowej i węzłach chłonnych. CEPC
były wykrywalne dwukrotnie częściej u pacjentów niŜ u osób zdrowych. Częstość ta natomiast nie była
znamiennie róŜna pomiędzy chłoniakami agresywnymi, a indolentnymi. Podobnie, surowiczy poziom
VEGF był znamiennie wyŜszy u chorych na chłoniaki niŜ w grupie kontrolnej. Częściej niŜ we krwi
obwodowej cEPC były wykrywalne w węzłach chłonnych (odpowiednio u 77% i 39% pacjentów),
szczególnie w postaciach indolentnych. Liczba cEPC ulegała zmniejszeniu u chorych, u których w wyniku leczenia osiągnięto całkowitą remisję, natomiast nie ulegała zmianie lub zwiększała się u pacjentów z częściową remisją lub nie odpowiadających na leczenie. Wykrywalność EPC w węzłach chłonnych wykazywała związek ze wskaźnikiem angiogenezy w chłoniakach indolentnych, nie stwierdzono
natomiast tej zaleŜności w typach agresywnych.
30
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
LECZENIE ANTYANGIOGENNE W CHŁONIAKACH NIEZIARNICZYCH
Postulowana istotna rola angio- i limfangiogenezy w progresji chłoniaka stała się przesłanką podjęcia prób wprowadzenia do terapii tej grupy chorób leków o działaniu antyangiogennnym [52–60]. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe w chłoniakach nadal nie jest to leczenie standardowe, a ocena jego skuteczności
i profilu toksyczności wymaga dalszych badań.
Do leków o działaniu antyangiogennym naleŜy m.in. bewacizumab, będący rekombinowanym, humanizowanym przeciwciałem uzyskanym z komórek jajnika chomika chińskiego i produkowanym metodą rekombinacji DNA [52]. Bewacizumab łączy się wybiórczo z białkiem VEGF i neutralizuje
wszystkie jego izoformy. Obecnie preparat jest zarejestrowany do leczenia rozsianego raka okręŜnicy
lub odbytnicy, rozsianego raka piersi oraz niedrobnokomórkowego raka płuca. Badania II fazy nad zastosowaniem monoterapii bewacizumabem w dawce 10 mg/kg podawanej co 2 tygodnie, w pierwszym
lub drugim nawrocie u chorych na DLBCL okazały się jednak mało skuteczne. Podając bowiem lek 51
pacjentom z DLBCL lub chłoniakiem strefy płaszcza, jedynie u 5% uzyskano częściową odpowiedź,
a u 20% stabilizację choroby [53]. Wyniki te uległy natomiast znacznej poprawie po dołączeniu bewacizumabu w dawce 15 mg/kg do schematu R-CHOP. Zastosowanie takiego schematu u 13 chorych na
DLBCL, jako leczenie pierwszej linii, pozwoliło na uzyskanie odpowiedzi u 85% chorych, w tym całkowitą remisję u 38%, a 12 miesięczny czas wolny od nawrotu u 77% chorych [55]. W leczeniu chorych na NChZ podejmowane są takŜe próby stosowania antysensowych oligonukleotydów skierowanych przeciwsko VEGF-A (antisense VEGF; VEGF-AS). Dotychczas opublikowano jednak zaledwie
pojedyncze badania I fazy na małych grupach chorych, u których sporadycznie obserwowano częściowe
odpowiedzi. [54, 56].
Ponadto prowadzone są obecnie badania kliniczne nad zastosowaniem w terapii NChZ talidomidu
oraz lenalidomidu, leków o udowodnionym działaniu immunomodulującym oraz antyangiogennym. Do
ich licznych działań zalicza się równieŜ hamowanie syntezy lub aktywności VEGF i b-FGF [43]. Leki te
są szeroko stosowane w leczeniu szpiczaka mnogiego, natomiast ich aktywność wobec innych chłoniaków nie jest dotąd dokładnie poznana. Pro B i wsp. [57] stosowali talidomid w monoterapii u chorych
na nawrotowe lub oporne NChZ lub na chłoniaka Hodgkina. Terapii poddano 19 pacjentów, którzy
uprzednio otrzymali średnio 5 linii leczenia. U jednego chorego z chłoniakiem Ŝołądka uzyskano całkowitą odpowiedź, a u trzech pacjentów choroba uległa stabilizacji. Wstępne badania dotyczące lenalidomidu zastosowanego w monoterapii oraz w skojarzeniu z rituksymabem wykazały jego znamienną
aktywność kliniczną w róŜnych podtypach NChZ, zarówno agresywnych, jak i indolentnych [58].
Wśród innych strategii leczniczych badanych u chorych na NChZ naleŜy wymienić inhibitory kinazy serynowo-treoninowej mTOR (inhibitory rapamycyny), takie jak p70S6K, 4E-BPI oraz temsirolimus
(CC-779), inhibitory receptora kinazy tyrozynowej oraz inhibitory proteasomu [59, 60]. Selektywne
inhibitory mTOR wykazują aktywność antyangiogenną poprzez hamowanie wytwarzania VEGF za pośrednictwem HIF-1α i blokowanie szlaku kinazy PI3/AKT/mTOR, jak równieŜ przez bezpośredni hamujący wpływ na proliferację komórek śródbłonka. Sunitinib (SU11248) jest stosowanym doustnie
inhibitorem receptora kinazy tyrozynowej blokującym VEGFR-1, VEGFR-2, VEGFR-3 oraz receptory
α i β PDGF. Jest on obecnie badany u chorych na nawrotowe i oporne postaci DLBCL [59]. Na uwagę
zasługują równieŜ inhibitory proteasomu, a wśród nich bortezomib. Lek ten jest obecnie stosowany w
badaniach klinicznych u chorych na NChZ zarówno w monoterapii, jak i w skojarzeniu ze schematem
R-CHOP [60]. Leki o działaniu antyangiogennych, których skuteczność w leczeniu NChZ jest obecnie
badana przedstawiono w Tabeli 2.
Angiogeneza i limfangiogeneza
31
Tabela 2. Czynniki antyangiogenne w terapii NChZ [ 52–60]
Table 2. Antiangiogenic agents in NHL therapy [52–60]
Czynniki antyangiogenne w terapii NChZ
anty –VEGF
Bewacizumab
Bewacizumab +R-CHOP
VEGF-AS
inhibitory receptora kinazy tyrozynowej VEGF
Sunitinib 9SU11248)
leki immunomodulujące o właściwościach antyangiogenneych
Talidomid
Talidomid+Rituksymab
Lenalidomid
Lenalidomid_Rituksymab
inhibitory rapamycyny (mTOR)
Temsirolimus
inhibitory deacetylazy histonowej
Vorinostat
Panobinostat (LBH589)
MGCD0103
inhibitory proteasomu
Bortezomib
Typ chłoniaka
DLBCL/MCL
DLBCL
NChZ
DLBCL
FL
MCL
FL/DLBCL
MCL
NCHZ
DLBCL/CTCL
CTCL
DLBCL/FL
FL/MCL
PODSUMOWANIE
W ostatnich latach coraz większą uwagę zwraca się na rolę neoangiogenezy oraz limfangiogenezy
w patogenezie chłoniaków. Podkreśla się udział autokrynnego pobudzenia proliferacji i przeŜycia komórek chłoniakowych poprzez oś VEGF-VEGFR oraz udział prekursorowych komórek śródbłonka szpiku
w procesie neowaskularyzacji i powstawaniu przerzutów. Wprowadzenie do leczenia inhibitorów angiogenezy stwarza nowe moŜliwości terapeutyczne, prowadząc do zahamowania nowotworowego rozrostu naczyń lub eliminacji naczyń juŜ istniejących. Niewiele jednak wiadomo na temat trwałości tego
procesu i jego ewentualnej odwracalności po zakończeniu leczenia. Odpowiedź na to pytanie wymaga
dłuŜszego okresu obserwacji.
PIŚMIENNICTWO
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Jorgensen JM, Sorensen F.B, Bendix K i wsp. Angiogenesis in non-Hodgkin’s lymphoma: clinico-pathological
correlations and prognostic significance in specific subtypes. Leuk Lymphoma 2007; 48: 584-595.
Fukushima N, Satoh T, Sano M, Tokunaga O. Angiogenesis and mast cells in non-Hodgkin’s lymphoma: a strong
correlation in angioimmunoblastic T-cell lymphoma. Leuk Lymphoma 2001; 42: 709-720.
Passam FH, Sfiridaki A, Pappa C i wsp. Angiogenesis-related growth factors and cytokines in the serum of patients with
B-non-Hodgkin lymphoma; relation to clinical features and response to treatment. Int J Lab Hematol. 2008; 30: 17-25.
Younes A. Angiogenesis in lymphoma: a short review. Curr Mol Med 2005; 5: 609-613.
Tammela T, Enholm B, Alitalo K, Paavonen K. The biology of vascular endothelial growth factors. Cardiovasc Res. 2005;
65: 550-563
Wigle JT, Harvey N, Detmar M i wsp. An essential role for Prox 1 in the induction of lymphatic endothelial cell phenotype. EMBO J 2002; 21: 1505-1513.
Petrova TV, Makinen T, Makela TP i wsp. Lymphatic endothelial reprogramming of vascular endothelial cells by the
Prox-1 homeobox transcription factor. EMBO J 2002; 21: 4593-4599.
32
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
A. WOSZTYL, A. KORYCKA-WOŁOWIEC
Asahara T, Masuda H, Takahashi T i wsp. "Bone marrow origin of endothelial progenitor cells responsible for postnatal
vasculogenesis in physiological and pathological neovascularisation.". Circ Res 1999; 85: 221-228.
Sundar SS, Ganesan TS. Role of lymphangiogiogenesis in cancer. J Clin Oncol 2007; 25: 4298-4307
Carmeliet P. Angiogenesis in health and disease. Nat Med 2003; 9: 653-660.
Aiello LP, Avery RL, Arrig PG i wsp. Vascular endothelial growth factor in ocular fluid of patients with diabetic retinopathy and other retinal disorders. N Engl J Med 1994; 331: 1480-1487.
Folkman J. Tumor angiogenesis: therapeutic implications. N Engl J Med 1971; 285: 1182-1186.
Dhakal HP, Bassarova A, Naume E i wsp. Breast carcinoma vascularity: a comparison of manual microvessel count and
Chalkley count. Histol Histopathol 2009, 24: 1049-1059.
Hempel N, Ye H, Abessi B, Mian B, Melendez JA. Altered redox status accompaniers progression to metastatic human
bladder cancer. Free Radic Biol Med. 2009; 46: 42-50.
Kluetz PG, Figg WD, Dahut WL. Angiogenesis inhibition in the treatment of prostate cancer. Expert Oppin Pharmacother
2010; 11: 233-247.
Aguayo A A, Kantarjian H, Manshouri T i wsp. Angiogenesis in acute and chronic leukemias and myelodysplastic syndromes. Blood 2000; 96: 2240-2245.
Klagsbrun M, Moses MA. Molecular angiogenesis. Chem Biol. 1999; 6: 217-224.
Ganjoo K. Antiangiogenesis: a new approach to the treatment of lymphoma. Leuk Lymphoma 2007; 48: 454-455.
Gratzinger D, Zhao S, Marinelli RJ i wsp. Microvessel density and expression of vascular endothelial growth factor and its
receptors in diffuse large-B-cell lymphoma subtypes. Am J Pathol 2007; 170: 1362-1369.
Arias V, Soares FA, Vascular density (tumor angiogenesis) in non-Hodgkin’s lymphoma and florid follicular hyperplasia:
a morphometric study. Leuk Lymphoma 2000; 40: 157-166.
Hansen S, Grabau DA, Sorensen FB, Bak M, Vach W, Rose C. The prognostic value of angiogenesis by Chalkley counting
in a confirmatory study design on 836 breast cancer patients. Clin Cancer Res. 2000; 6: 139-146.
Fox SB, Leek RD, Weekes MP, Whitehouse RM, Gatter KC, Harris AL. Quantitation and prognostic value of breast cancer angiogenesis: comparison of microvessel density, Chalkley count, and computer image analysis. J Pathol 1995; 177:
275-283.
Banerji S, Ni J, Wang SX i wsp. LIVE-1, a new homologue of CD44 glycoprotein, is a lymph-specific receptor for hyaluronan. J Cell Biol 1999; 144: 789-801.
Hirakawa S, Hong Y, Harvey N i wsp. Identification of vascular lineage-specific genes by transcriptional profiling of
isolated blood vascular and lymphatic endothelial cells A J Pathol 2003; 162: 575-586.
Kahn HJ, Marks A. A new monoclonal antibody, D2-40, for detection of lymphatic invasion in primary tumors. Lab Invest
2002; 82: 1255-1257.
Klagsbrun M, Takashima S, Mamluk R. The role of neuropilin in vascular and tumor biology. Adv Exp Med Biol 2002;
515: 33-48.
Igreja C, Courinha C, Cachaco AS i wsp. Characterization and clinical relevance of circulating and biopsy-derived endothelial progenitor cells in lymphoma patients. Haematologica.2007; 92: 469-477.
Hazar B, Polat G, Seyrek E, Bagdatoglglu O, Kanik A, Tiftic N. Prognostic value of matrix metalloproteinases (MMP-2
and MMP-9) in Hodgkin’s and non-Hodgkin’s lymphoma. Int J Clin Pract 2004; 58: 139-143.
Ferrara N, Gerber HP, LeCouter J. The biology of VEGF and its receptors. Nat Med 2003; 9: 669-679.
Roy H, Bhardwaj S, Yla-Herttuala S. Biology of vascular endothelial growth factors. FEBS Letters 2006; 580: 2879-2887.
Maglione D, Guerriero V, Viglietto G, Delli-Bovi P, Persico MG. Isolation of a human placenta cDNA coding for a protein
related to the vascular permeability factor. Proc Natl Acad Sci USA 1991, 88, 9267-9271.
Siegfried G, Basak A, Cromlish JA i wsp. The secretory proprotein convertases furin, PC5, and PC7 activate VEGF-C to
induce tumorgenesis. J Clin Invest 2003; 111: 1723-1732.
Cao R, Bjorndahl MA, Gallego MI i wsp. Hepatocyte growth factor is a lymphangiogenic factor with an indirect mechanism of action. Blood 2006; 107: 3531-3536.
Salven P, Teerenhovi L, Joensuu H. A high pretreatment serum basic fibroblast growth factor concentration i an independent predictor of poor prognosis in non-Hodgkin’s lymphoma. Blood 1999; 94: 3334-3339.
Salven P, Orpana A, Teerenhovi L, Joensuu H. Simultaneous elevation in the sera concentrations of angiogenic growth
factors VEGF and bFGF is independent predictor of poor prognosis in non-Hodgkin’s lymphoma: a single institution
study of 200 patients. Blood 2000; 96: 3712-3718.
Wierzbowska A. Ocena angiogenezy i jej znaczenie prognostyczne w ostrej białaczce szpikowej. Praca habilitacyjna,
Łódź, 2008.
Moehler TM, Hillengass J, Goldschmidt H, Ho AD. Antiangiogenic Therapy in Hematologic Malignancies. Curr Pharmaceutical Design 2004; 10: 1221-1234.
Mukhopadhyay D, Tsiokas L, Sukhatme VP. Wilde-type p53 and v-Src exert opposing influence of human vascular endothelial growth factor gen expression. Cancer Res 1995; 55: 6161-6165.
Angiogeneza i limfangiogeneza
33
39. Pagnano KB, Vassallo J, Lorand-Metze I, Costa FF, Saad ST. p53, Mdm2 and c-Myc overexpression is associated with a
poor prognosis in aggressive non-Hodgkin’s lymphomas. Am J Hematol 2001; 67: 84-92.
40. Tzankov A, Heiss S, Ebner S. i wsp. Angiogenesis in nodal B-cell lymphomas: a high throughput study. J Clin Pathol
2007; 60: 476-482.
41. Aref S, Mabed M, Zalata K, Sakrana M, El Askalany H. The interplay between c-myc oncogen expression and circulating
vascular endothelial growth factor (sVEGF), its antagonist receptor, soluble Flt-1 in Diffuse Large B Cell Lymphoma
(DLBCL): Relationship to patient outcome. Leuk Lymphoma 2004; 45: 499-506.
42. Kawasaki C, Ohshim K, Suzumiya J i wsp. Rearrangements of bcl-1, bcl-2, bcl-6 and c-Myc in diffuse large B-cell lymphomas. Leuk Lymphoma 2001; 42: 1096-1099.
43. Witzenbichler B, Maisonpierre PC, Jones P, Yancopoulos GD, Isner JM. Chemotactic properties of angiopoietin -1 and -2,
ligands for the endothelial-specific receptor tyrosine kinase Tie2. J Biol Chem 1998; 273: 18514-18521.
44. Morisada T, Oike Y, Yamada Y i wsp. Angiopoietin-1 promotes LYVE-1 positive lymphatic vessel formation. Blood
2005; 105: 4649-4656.
45. Lobov IB, Brooks PC, Lang RA. Angiopoietin-2 displays VEGF –dependent modulation of capillary structure and endothelial cell survival in vivo. Proc Natl Acad Sci USA 2002; 99: 11205-11210.
46. Fingleton B. Matrix metalloproteinases (MMPs): roles in cancer and metastasis. Front Biosci 2006; 11: 479-491
47. Miyamoto S, Teramoto H, Gutkind JS i wsp. Integrin can collaborate with growth factors for fosphorylation of receptor
tyrosine kinases and MAP kinase activation: roles of integrin aggregation and occupancy of receptors. J Cell Biol 1996;
135: 1633-1642.
48. Etto LY, Regis Silva MR, Dalboni MA, Alves AC, Colleoni GWB. Proangiogenic cytokines produced by non-Hodgkin
lymphoma tumor cells induce angiogenesis in infiltrated bone marrow samples. Leuk Lymphoma 2009; 50: 1381-1383
49. Mazur G, Wróbel T, Dzięgiel P, Jeleń M, Kuliczkowski K, Zabel M. Angiogenesis measure by expression of CD34
antigen in lymph nodes of patients with non-Hodgkin’s lymphoma. Folia Histochem Cytobiol 2004; 42: 241-243.
50. Foss H.D, Araujo I, Demel G, Klotzbach H, Hummel M, Stein H. Expression of vascular endothelial growth factor in
lymphomas and Castleman's disease. J Pathol 1997; 183: 44-50.
51. Wróbel T, Mazur G, Usnarska-Zubkiewicz L, Kuliczkowski K. Vascular endothelial growfh factor (VEGF) serum
concentration in non-Hodgkins lymphoma patients. Pol Arch Med Wewn 2004; 112: 919-923.
52. Ruan J, Leonard JP. Targeting angiogenesis: a novel, rational therapeutic approach for non-Hodgkin lymphoma. Leuk
Lymphoma 2009; 50: 679-681.
53. Stopeck AT, Unger JM, Rimsza LM i wsp. A phase II trial of single agent bevacizumab in patients with relapsed, aggressive non-Hodgkin lymphoma: Southwest Oncology Group Study S0108. Leuk Lymphoma 2009; 50: 728-735.
54. Ruan J, Hajjar K, Rafii S, Leonard JP. Angiogenesis and antiangiogenic therapy in non-Hodgkin’s lymphoma. Annals
Oncol. 2009; 20: 413-424.
55. Ganjoo KN, An CS, Robertson MJ i wsp. Rituximab, bevacizumab and CHOP (RA-CHOP) in untreated diffuse large Bcell lymphoma: safety, biomarker and pharmacokinetic analysis. Leuk Lymphoma 2006; 47: 998-1005.
56. Levine AM Tulpule A, Quinn D i wsp. Phase I study of antisense oligonucleotide against vascular endothelial growth
factor: decrease in plasma vascular endothelial growth factor with potential clinical efficacy. J Clin Oncol 2006; 24: 17121719.
57. Pro B, Younes A, Albitar M, Dang NH i wsp. Thalidomide for patients with recurrent lymphoma. Cancer 2004; 15:11861189.
58. Witzig TE, Vose JM, Pietronigro D i wsp. Prelominary results from a phase II study of lenalidomide oral monotherapy in
relapsed/refractory indolent non-Hodgkin lymphoma. J Clin Oncol 2007, 25 (supl) :8066.
59. Buckstein R, Meyer RM, Seymour L i wsp. Phase II testing of sunitinib: the National Cancer Institute of Canada Clinical
Trials Group IND Program Trials IND 182-185. Curr Oncol 2007; 14: 154-161.
60. O’Connor AO, Wright J, Moskowitz C i wsp. Phase II clinical experience with the novel proteasome inhibitor bortezomib
in patients with indolent non-Hodgkin’s lymphoma and mantle cell lymphoma. J Clin Oncol 2005; 23: 676-684.
Praca wpłynęła do Redakcji 15.06.2009 r. i została zakwalifikowana do druku 3.03.2010 r.
Adres Autora:
Lek. med. Anna Wosztyl
Dział Hematologii Świętokrzyskiego Centrum Onkologii
Ul. Artwińskiego 3
25-734 Kielce