Między spójnością a agresją

Między spójnością a agresją
Grażyna Mendecka
Rok: 2005
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 1
Zanim rodzice staną się wzorem do naśladowania dla dzieci, poprzez stosowane wzmocnienia
mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania wskazują na istnienie zależności
między cechami rodziny a różnymi formami zachowań agresywnych dzieci.
Agresja człowieka nie jest zjawiskiem dychotomicznym, lecz jak inne emocje stanowi
kontinuum, na którego jednym krańcu znajdują się słabe jej przejawy, np. zniecierpliwienie, na
drugim - poważne przestępstwa przeciw zdrowiu i życiu. Wobec mnożących się brutalnych
aktów agresji z udziałem coraz młodszych przestępców, profilaktyka powinna rozpocząć się od
wskazania wszystkich źródeł nawet najdrobniejszych jej przejawów. Agresja o słabym nawet
nasileniu wzmocniona przez naciski grupy rówieśniczej, może prowadzić do efektów znanych z
codziennych doniesień prasowych.
Rodzina dostarcza dzieciom określone wzory zachowania, a przez swe cechy wpływa na ich
kształtowanie się. Zgodnie z teoriami psychologicznymi agresja może być spowodowana
frustracją lub stanowić nabyty, wyuczony popęd. Od pierwszych dni życia zależne od innych
dziecko odczuwa bezradność, która wywołuje zachowania instrumentalne, świadczące albo o
bezsilności (płacz, skarga), albo o agresji wywołanej tą frustrującą sytuacją (krzyk, złe
zachowanie). Oba rodzaje reakcji zwracają uwagę rodziców bądź opiekunów na dziecko. W
zależności od tego, które z tych zachowań będzie nagradzane, to stanie się źródłem
wyuczonych i utrwalonych reakcji. Zanim więc rodzice staną się wzorem do naśladowania,
poprzez stosowane wzmocnienia mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania
wskazują na istnienie zależności między cechami rodziny a różnymi formami zachowań
agresywnych dzieci.
Interakcje w rodzinie
W teoriach ekologicznych (Tyszkowa, 1996) rodzinę definiuje się jako system interakcji
zachodzących między jednostkami związanymi ze sobą silnymi więzami małżeństwa lub
pokrewieństwa. W systemowym ujęciu interakcje między członkami rodziny rozpatruje się w
cyrkularnym a nie linearnym ujęciu przyczynowo-skutkowym. Tak więc matka krzyczy na
dziecko, bo zbyt późno wraca ze szkoły, a ponieważ matka krzyczy, dom staje się dla niego
mało atrakcyjny i dziecko jeszcze bardziej opóźnia powrót do domu.
Analizując rodzinę jako system interakcji, można ją scharakteryzować w wymiarze spójności i
adaptacyjności. Wymiary te wchodzą w skład Modelu Circumplex (Olson i in., 1979)
określanego w literaturze polskiej jako Model Olsona (Radochoński, 1987).
1/6
Między spójnością a agresją
Spójność rodziny to więź emocjonalna między jej członkami oraz indywidualny stopień
autonomii, jakiej doświadczają. Każdy członek rodziny może czuć się silnie z nią związany bądź
od niej odseparowany. Dla prawidłowego funkcjonowania rodziny korzystny jest umiarkowany
poziom spójności. Przy wysokim następuje nadmierna identyfikacja i wzajemna lojalność, które
utrudniają rozwój indywidualizacji i autonomii. Przy niskim nie wytworzy się nowa jakość wspólnota rodzinna. Jedynie umiarkowany poziom spójności rodziny pozwala na równowagę
między autonomią a przywiązaniem i stwarza jednostce optymalne warunki rozwoju.
Adaptacyjność to zdolność systemu rodzinnego do zmiany struktury władzy, układu ról i zasad
w odpowiedzi na wymagania stawiane przez sytuację i określony etap rozwoju. System
rodzinny, podobnie jak inne żywe systemy, wymaga tak stabilności, jak i zmiany. Optymalnie
funkcjonująca rodzina powinna odznaczać się równowagą między zdolnością do wprowadzania
zmian i zachowywania stabilności. Brak stabilności powoduje poczucie chaosu, nadmiar poczucie krępującej sztywności.
Chociaż system rodzinny tworzą interakcje wszystkich jej członków, to rodzice odgrywają w nim
tak znaczną rolę, że ich postawy rodzicielskie mogą decydująco wpływać na charakter interakcji
między nimi a dziećmi. Postawa rodzicielska to charakter stosunku emocjonalnego do dziecka.
Pojęcie to zawiera tendencję do zachowania się wobec dziecka w specyficzny sposób oraz
wyrażanie określonego poglądu na jego temat (Ziemska, 1973).
Agresja
Wielość teorii agresji spowodowała kompromis w kwestii źródeł pochodzenia tego fenomenu.
We współczesnej literaturze psychologicznej dominuje stanowisko, zgodnie z którym
zachowania agresywne są wypadkową wpływów genetycznych i środowiskowych. Agresję
mamy zakodowaną w genach, a formy jej ujawniania są rezultatem społecznego uczenia się
(Obuchowska, 2000).
W artykule zostaną zaprezentowane rezultaty badań poszukujących współzależności między
cechami rodziny a formami agresji przejawianymi przez dzieci. Agresję mierzono przy pomocy
Kwestionariusza do Badania Agresywności A.H. Bussa i A. Durkee znanego pod nazwą
"Nastroje i humory" w polskiej adaptacji M. Choynowskiego. Przy jego pomocy
można mierzyć poziom ośmiu form agresji. Agresywność fizyczna to napastliwość skierowana
przeciw innym osobom w postaci razów i uderzeń. Napastliwość słowna przejawia się we
wrzaskach, przeklinaniu lub kierowaniu zjadliwych uwag i ostrych argumentów przeciw innej
osobie. Agresywność pośrednia to napastliwości poprzez rozsiewanie plotek, ośmieszanie
kogoś, a przy bezpośrednim kontakcie - trzaskanie drzwiami, rzucanie przedmiotami, dąsanie
się. Negatywizm to przeciwstawianie się innym - zazwyczaj autorytetom - przez bierne
niestosowanie się do wymagań, lekceważenie poleceń i nakazów. Podejrzliwość to rzutowanie
własnej wrogości na inne osoby. Osoba podejrzliwa nie dowierza innym, a zwłaszcza osobom
miłym i przyjacielskim. Wszędzie doszukuje się pragnących jej zaszkodzić wrogów. Uraza
przejawia się gniewem na złe traktowanie, często urojone, skłonnością do gderania i pretensji.
Drażliwość jest łatwością do irytacji i ostrego reagowania nawet na najsłabszą (często bez złej
intencji) prowokację. Poczucie winy jest formą autoagresji polegającą na zadręczaniu się
wyrzutami sumienia z powodu własnych, popełnionych lub urojonych przewinień.
2/6
Między spójnością a agresją
Szukanie związków
Uczestnicy mojego seminarium magisterskiego poszukiwali związku między cechami rodziny a
poszczególnymi formami agresji. Edyta Chwalińska (2003) przebadała grupę 58 uczniów liceum
(33 dziewcząt i 25 chłopców) w wieku 16-18 lat, którzy oceniali spójność i adaptacyjność
własnych rodzin przy pomocy Kwestionariusza Faces III (Radochoński, 1987), a swoje
zachowania agresywne przy pomocy Kwestionariusza do Badań Agresywności. Celem badań
było stwierdzenie, czy istnieją różnice w poziomie różnych form agresji u uczniów
spostrzegających spójność i adaptacyjność własnych rodzin jako skrajne (wysoki lub niski
poziom) lub zrównoważone. Uzyskane przez E. Chwalińską rezultaty dotyczące zależności
między spójnością rodziny a napastliwością fizyczną przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1.Spójność rodziny a wysoki i niski poziom agresji fizycznej dzieci
Z danych wynika, że przy niskiej spójności rodziny uczniowie statystycznie znacząco częściej
przyznawali się do wysokiej agresji fizycznej. W badaniu stwierdzono również współzależność
między spójnością rodziny a negatywizmem, co prezentuje tabela 2. Uzyskane wskaźniki
pokazują, że wystąpiła współzależność między wysoką spójnością rodziny a niskim poziomem
negatywizmu. Badani spostrzegający własną rodzinę jako wysoko spójną rzadziej
kwestionowali autorytet rodziców i innych osób dorosłych i w mniejszym stopniu buntowali się
przeciw obowiązującym normom i nakazom, a występująca między zmiennymi zależność jest
statystycznie istotna (p
Tabela 2. Spójność rodziny a wysoki i niski poziom negatywizmu dzieci
Badania wykazały także, że istnieje współzależność między spójnością rodziny a okazywaniem
urazy - ta forma agresji przyjmuje częściej niską wartość w rodzinach o wysokiej spójności.
Oprócz tego stwierdzono również współzależność między negatywizmem a adaptacyjnością
rodziny. Badani, którzy spostrzegali swoje rodziny jako przeciętnie adaptacyjne, a więc
posiadające ten wymiar na korzystnym, zrównoważonym poziomie, najczęściej mieli wysoki
poziom negatywizmu. Osoby, które uznały swoje rodziny za wysoko adaptacyjne najczęściej
miały niski poziom negatywizmu.
Katarzyna Prandzioch (2004) i Anna Swatek (2004) badały związek postaw rodzicielskich z
zachowaniami agresywnymi dziećmi. Postawy rodzicielskie (kochająca, wymagająca,
ochraniająca, odrzucająca i liberalna) w percepcji dzieci oceniano przy pomocy Kwestionariusza
PCR A. Roe i M. Siegelmana w polskiej adaptacji W. Kowalskiego. Badaniami była objęta
młodzież gimnazjalna, 60 uczniów w wieku 15-16 lat, w tym 27 chłopców i 33 dziewczęta (A.
Swatek) oraz 65 uczniów w wieku 14 lat, wśród których było 29 chłopców i 36 dziewcząt (K.
Prandzioch). A. Swatek badała tylko dwa rodzaje agresji - napastliwość fizyczną i słowną. W
badaniach K. Prandzioch uchwycono współzależność między postawą kochającą, odrzucającą i
3/6
Między spójnością a agresją
liberalną matek a poziomem agresji. Dane dotyczące postawy kochającej i negatywizmu
zawiera tabela 3.
Tabela 3.Postawa kochająca matek a negatywizm dzieci
Jak wynika z danych, w badanej grupie dominuje wysoki poziom negatywizmu i dotyczy to
zwłaszcza młodzieży wysoko oceniającej poziom postawy kochającej matek. Statystycznie
istotnie częściej niski poziom negatywizmu wystąpił u uczniów nisko oceniających postawę
kochającą matek. Czując się niekochani, obawiają się im sprzeciwiać. Związek postawy
odrzucającej z agresją fizyczną ukazują dane w tabeli 4.
Tabela 4.Postawa odrzucająca matek a napastliwość fizyczna dzieci
Młodzież wysoko oceniająca postawę odrzucającą matek, prawie w 80% wykazywała wysoki
poziom agresji fizycznej. Natomiast wysoki poziom postawy liberalnej matek wiąże się u ponad
60% dzieci w wieku 13 lat z autoagresją w postaci poczucia winy.
W badaniach A. Swatek prowadzonych w nieco starszej grupie wiekowej (15-16 lat),
stwierdzono związek między postawą liberalną matek a agresją słowną. Przy niskiej postawie
liberalnej matek najczęściej występuje wysoki poziom agresji słownej dzieci, natomiast przy
wysokim ich liberalizmie ten rodzaj agresji najczęściej występuje na przeciętnym poziomie.
Tabela 5. Postawa liberalna matek a napastliwość słowna dzieci
Rady dla kochających matek
Prezentowane badania prowadzono w małych grupach, a przy małej liczbie badanych bardzo
trudno uchwycić zależności między zmiennymi. Ujawniane są wtedy tylko silne
współzależności. Badania potwierdziły zatem współzależność między napastliwością fizyczną
badanej młodzieży a niskim poziomem spójności rodziny oraz wysokim poziomem postawy
odrzucającej matek. Odrzucenie przez matkę szczególnie silnie wiąże się z wysokim poziomem
napastliwości fizycznej dzieci.
W systemowych teoriach wysoki poziom spójności rodziny oceniany jest jako niekorzystny dla
rozwoju jednostki, prezentowane rezultaty wykazały, że istnieje współzależność między wysoką
spójnością rodziny a niskim poziomem takich form agresji, jak negatywizm czy demonstracyjne
okazywanie żywionej urazy. Ta współzależność nie wymaga szczególnej interpretacji, gdyż to
oczywiste, że osoby silnie ze sobą związane nie będą miały skłonności do negowania własnych
racji czy demonstracyjnego okazywania wrogości. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę fazę
4/6
Między spójnością a agresją
rozwoju badanych może się okazać, że uległ zahamowaniu naturalny dla tego wieku bunt
przeciw autorytetowi rodziców, który pomaga młodym ludziom w poszukiwaniu własnej
tożsamości (zob. Erikson, 1997). Z tego punktu widzenia bardziej pozytywny a zarazem i
zrozumiały jest wysoki poziom negatywizmu przy korzystnym, umiarkowanym poziomie
adaptacyjności rodziny. Niewykluczone, że umiarkowany poziom adaptacyjności stwarza
młodzieży możliwość eksperymentowania z własnym negatywizmem. Podobnie jak w
badaniach K. Prandzioch, w przypadku wysokiego poziomu postawy kochającej matek, 75%
dzieci przejawiało wysoki poziom negatywizmu, natomiast żadne spośród dzieci nie miało
niskiego poziomu tej cechy. Czy zatem wysoki poziom kochającej postawy matek nie powinien
jednak ograniczać zbyt daleko posuniętego negatywizmu dzieci? Czy też może intuicja
kochających matek powoduje, że dostrzegają w tym tylko przejściowy okres buntu własnego
dziecka? Wydaje się jednak, że tak duże przyzwolenie matek na negowanie zasad współżycia
społecznego może spowodować wyuczenie się tego rodzaju reakcji i utrwalenie tej formy
agresji. Kochającym matkom należałoby zatem zalecić daleko idącą czujność i podjęcie
odważnych kroków w ograniczaniu negatywizmu dzieci.
Do takiego wniosku upoważniają wyniki uzyskane ze skonfrontowania wysoko liberalnych
postaw matek z poczuciem winy ich 13-letnich dzieci. Zaprezentowane tu rezultaty badań
pokazują, że ponad 60% dzieci bardzo liberalnych matek ma wysoki poziom poczucia winy.
Zatem brak zdecydowanego określenia przez liberalne matki, jakich norm dziecko powinno
przestrzegać, powoduje, że przeżywa ono wyrzuty sumienia z powodu przekroczenia zasad,
które samo sobie narzuca. Liberalizm powinien być zwiększany stopniowo, w miarę wzrastania
dziecka, wtedy może wpływać ograniczająco na poziom agresji, za czym przemawiają rezultaty
uzyskane w badaniach A. Swatek, gdzie u starszych, bo 15 -16-letnich dzieci matek o wysokim
poziomie postawy liberalnej stwierdzono niższy poziom agresji słownej.
BIBLIOGRAFIA
Chwalińska E. (2003), Spójność i adaptacyjność rodziny a zachowania agresywne u dzieci.
Częstochowa : WSP (niepublikowana praca magisterska).
Erikson, E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Obuchowska I. (2000), Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze, 9.
Olson, D.H., Sprenkle, D.H., Russel, C.S. (1979), Circumplex model of marital and family
systems I: Cohesion and adaptability dimensions, family types, and clinical applications. Family
Process, 18.
Prandzioch K. (2004), Postawy rodzicielskie matek a zachowania agresywne dzieci.
Częstochowa :WSP (niepublikowana praca magisterska).
Radochoński, M. (1987), Choroba a rodzina. Rzeszów: WSP.
Swatek A. (2004), Postawy rodzicielskie matek a zachowania agresywne dzieci. Częstochowa:
WSP (niepublikowana praca magisterska).
Tyszkowa, M. (1996), Jednostka a rodzina: interakcje, stosunki, rozwój. w: M
Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 1. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ziemska M. (1973), Postawy rodzicielskie. Warszawa: Wiedza Powszechna.
5/6
Między spójnością a agresją
6/6