Biol3 - Edupress

Jak uczyç
I I N A G R O D A W KO N K U R S I E
Czy zwyk∏y
staw
mo˝e byç ciekawy?
Wybra∏am staw, poniewa˝ taki
zbiornik wodny mo˝na znaleêç
wsz´dzie. Mo˝e to byç staw
w parku, w ogrodzie botanicznym,
poÊrodku wsi, czy na skraju
miasteczka.
ANNA MALA¡SKA
P
rojekt lekcji nie jest scenariuszem rozpisanym minuta po minucie. Nie dokonuj´ podzia∏u dzieci na grupy, nie
przypisuj´ zaj´ç poszczególnym grupom itd.
Nie formalizuj´ tej propozycji, raczej pozostawiam jà otwartà, gdy˝ uwa˝am, ˝e ka˝dy
nauczyciel, o ile zechce wykorzystaç zawarte
w niej idee, przystosuje je najlepiej do swoich
wymagaƒ, mo˝liwoÊci, pory roku, czasu itd.
Dla kogo ta lekcja? Jest to lekcja przyrody (3
rok nauczania), mo˝e to byç równie˝ lekcja
biologii w pierwszej klasie gimnazjum, potraktowana jako lekcja powtórzeniowa materia∏u ze szko∏y podstawowej. Omawiam staw
wiosnà, latem i jesienià, dlatego te zaj´cia
mo˝na przeprowadziç w ka˝dej porze roku.
Celem lekcji jest przeprowadzenie obserwacji i prostych çwiczeƒ dotyczàcych zagadnieƒ
omawianych podczas lekcji przyrody. PodkreÊlam integracyjny charakter przedmiotu
przyroda.
3/2004
Czas trwania lekcji w terenie. Na zaj´cia nale˝y przeznaczyç co najmniej 2-3 godziny
(nie liczàc dojÊcia na miejsce). Polecam ca∏odniowe zaj´cia, które mo˝na po∏àczyç np.
z lekcjà geografii lub plastyki w terenie.
Dlaczego wybra∏am staw? Wybra∏am staw,
poniewa˝ taki zbiornik wodny mo˝na znaleêç
wsz´dzie. Mo˝e to byç staw w parku, w ogrodzie botanicznym, poÊrodku wsi, czy na skraju miasteczka.
Co to jest staw? Wed∏ug encyklopedii:
„…STAW, Êródlàdowy zbiornik stojàcej
wody, o g∏´bokoÊci umo˝liwiajàcej roÊlinom zielonym ˝ycie na ca∏ej powierzchni
dna; rozró˝nia si´: stawy naturalne – rozlewiska wody gromadzàcej si´ w zag∏´bieniu
terenu; stawy sztuczne – zbiorniki wodne
tworzone przez spi´trzenie wód do celów
gospodarczych (np. przy m∏ynach wodnych) lub dekoracyjne (np. w parkach);
staw rybny s∏u˝y do hodowli, chowu lub
czasowego przetrzymywania ryb)…”
(Encyklopedia. pwn. pl).
Co zabraç ze sobà:
termometr,
silnà latark´ lub lusterko,
notatnik z przyborami do pisania i rysowania,
kilka du˝ych arkuszy papieru,
niewielkà iloÊç p∏ynu do mycia naczyƒ,
173
45
Jak uczyç
naczynie szklane, butelk´, sznurek,
miseczk´,
spinacz biurowy lub ig∏´.
Propozycje tematów do realizacji
podczas lekcji nad stawem
I. Co to jest staw?
Zadajemy uczniom pytanie, co wed∏ug
nich jest stawem?
Grupujemy wszystkie wypowiedzi (np. na
arkuszu papieru).
Omawiamy ró˝nic´ mi´dzy obiegowym
poj´ciem (np. staw to ma∏e jezioro) a bardziej Êcis∏à definicjà stawu u˝ywanà przez
przyrodników (patrz wiadomoÊci pomocnicze poni˝ej).
Uczniowie mogà naszkicowaç kszta∏t stawu, jego brzegi, otoczenie itd.
WiadomoÊci pomocnicze
Zgodnie z potocznà opinià staw to ma∏e jezioro. Przyrodnicy uwa˝ajà, ˝e nie odpowiada to prawdzie. Staw to ma∏y, p∏ytki zbiornik
wodny (naturalny lub sztuczny). Jego g∏´bokoÊç nie przekracza 2 m. Dzi´ki temu roÊliny
mogà pokrywaç ca∏à powierzchni´ dna stawu. RoÊliny wymagajà Êwiat∏a s∏onecznego,
które jest jeszcze w stanie dotrzeç do dna tak
p∏ytkiego zbiornika. Jeziora majà miejsca,
w których dno nie jest pokryte roÊlinnoÊcià
(z regu∏y na Êrodku, gdzie jest g∏´boko
i Êwiat∏o s∏oneczne nie dociera). Dno stawu
jest muliste. Czasem ró˝nice mi´dzy stawem
a jeziorem nie sà wyraêne – niektóre partie
jezior wyglàdajà jak stawy. Powierzchnie
wód jezior mogà byç pokryte roÊlinami p∏ywajàcymi (nie sà zakorzenione w dnie, tak
jak roÊliny w stawach).
II. Staw sezonowy i staw sta∏y.
Pytamy uczniów, czy znajà miejsca w okolicy, gdzie czasami jest staw , a czasami
nie. Byç mo˝e w∏aÊnie jesteÊmy w takim
miejscu (zw∏aszcza, je˝eli jest to lato).
Jaka mo˝e byç przyczyna, ˝e jedne stawy sà
obecne przez ca∏y rok, a inne tylko sezonowo?
Co dzieje si´ ze zwierz´tami, które ˝yjà
w stawie sezonowym?
46
174
Je˝eli znajdujemy si´ nad wyschni´tym
stawem, dzieci powinny naszkicowaç, jak
taki staw wyglàda. Je˝eli nie ma w okolicy
wyschni´tego stawu, mo˝na zasugerowaç
wykonanie rysunku z wyobraêni.
Odpowiedzi dzieci, ich wiadomoÊci z lekcji przyrody, zapisujemy na du˝ym arkuszu papieru.
WiadomoÊci pomocnicze
Niektóre stawy sà stawami przez ca∏y rok, inne tylko sezonowo – z regu∏y wiosnà i jesienià. Je˝eli wody gruntowe sà g∏´boko pod
powierzchnià, a staw jest szczególnie p∏ytki,
to sà sprzyjajàce warunki, by ca∏a woda ze
stawu wyparowa∏a (np. w goràce letnie dni).
Takie stawy nazywamy sezonowymi. W stawach sezonowych ˝yjà gatunki roÊlin i zwierzàt, które rozwijajà si´ i sà aktywne, gdy
w stawie jest woda. Gdy staw wysycha, organizmy te przechodzà w form´ przetrwalnikowà lub prze˝ywajà suchy sezon, ukryte
w b∏otnistym dnie stawu. Trwajà tak w stanie
hibernacji, dopóki staw znowu nie nape∏ni
si´ wodà. Du˝e roÊliny ˝yjàce w stawach bardzo szybko produkujà swoje nasiona (w ciàgu kilku tygodni). Gdy staw wyschnie, roÊliny
te umierajà, ale pozostawione nasiona, gdy
tylko sezonowy staw nape∏ni si´ wodà, natychmiast wykie∏kujà i dadzà ˝ycie nowym
roÊlinom.
III. Woda, temperatura i tlen.
Pytamy uczniów, czy organizmom ˝yjàcym
w wodzie jest potrzebny do ˝ycia tlen.
Pytamy, czy w wodzie jest obecny tlen i czy
jego iloÊç zale˝y od temperatury wody.
Pytamy, jak g´stoÊç wody (charakterystyczna wielkoÊç fizyczna) zale˝y od temperatury?
Polecamy uczniom zaczerpnàç do pojemnika wod´ z powierzchni stawu oraz z jego dna. Najlepiej przywiàzaç do sznurka
pustà butelk´, obcià˝yç jà i rzuciç na dno
stawu. Nast´pnie nale˝y poczekaç 2–3 minuty, a˝ butelka nape∏ni si´ wodà i szybko
jà wyciàgnàç – dzi´ki wàskiemu otworowi
butelki woda z dna nie zdà˝y si´ wymieszaç z wodà z powierzchni jeziora.
biologia w szkole
Jak uczyç
Polecamy zmierzyç termometrem wod´
pobranà z powierzchni oraz z dna stawu –
czy sà jakieÊ ró˝nice?
Mo˝na równie˝ oceniç z grubsza, czy woda pobrana z powierzchni oraz z dna zawiera ró˝ne iloÊci tlenu.
Uzyskane wyniki nale˝y zanotowaç.
WiadomoÊci pomocnicze
Poniewa˝ stawy sà p∏ytkie, temperatura
wody zmienia si´ w nich znacznie szybciej
ni˝ w jeziorach. To powoduje pewne problemy dla organizmów ˝yjàcych w wodzie.
Czysta woda zamarza w temperaturze 0°C.
Najwi´kszà g´stoÊç ma woda w temperaturze +4°C. Zimna woda zawiera wi´cej rozpuszczonego tlenu (najwi´cej w temperaturze +5°C).
Tlen jest konieczny organizmom do ˝ycia.
W ciep∏e dni powierzchniowe wody stawu
znacznie si´ nagrzewajà, przez co stajà si´
ubogie w tlen, natomiast wody bogatsze
w tlen zalegajà dno stawu. W czasie dnia roÊliny ˝yjàce w stawie dostarczajà wystarczajàce iloÊci tlenu do wierzchnich warstw wody. Nocà roÊliny nie tylko nie produkujà tlenu, ale jeszcze go zu˝ywajà. To powoduje
problemy dla organizmów ˝yjàcych blisko
powierzchni wody.
Zimà powierzchnia wody w stawie szybko
si´ och∏adza i zamarza. Woda o temperaturze +4°C majàca najwi´kszà g´stoÊç, zalega
dno stawu. Rozk∏ad temperatury wody
w stawie jest odwrotny ni˝ latem: zimniejsza woda u góry, cieplejsza na dole. Zjawisko takie nazywamy inwersjà – odwróceniem. W czasie zimy zmiennocieplne zwierz´ta ˝yjà nadal, chocia˝ ich procesy ˝yciowe zostajà zwolnione. Na szcz´Êcie w wodzie o temperaturze ok. 4°C jest rozpuszczone du˝o tlenu.
IV. Napi´cie powierzchniowe.
Polecamy uczniom przyjrzeç si´ dobrze
powierzchni wody w stawie. Byç mo˝e dostrze˝emy nartniki poruszajàce si´ po jej
powierzchni lub np. larwy komarów wiszàce tu˝ pod powierzchnià wody, ale
trzymajàce si´ jej i nie opadajàce na dno.
3/2004
Mo˝na równie˝ zaobserwowaç êdêb∏a
traw, liÊcie unoszàce si´ na powierzchni
wody.
Pytamy o wiadomoÊci z lekcji przyrody
dotyczàce tzw. napi´cia powierzchniowego wody.
Polecamy zaczerpnàç do naczynia wod´
ze stawu. Nast´pnie próbujemy ostro˝nie
po∏o˝yç na powierzchni wody spinacz biurowy lub ig∏´. Delikatnie po∏o˝ony spinacz powinien pozostawaç na powierzchni wody.
Polecamy uczniom wlaç do naczynia
z wodà i z unoszàcym si´ na niej spinaczem kilka kropel p∏ynu do zmywania naczyƒ, myd∏a lub innego detergentu. Widzimy, ˝e spinacz natychmiast tonie
w wodzie.
Powtarzamy doÊwiadczenie, ale tym razem nie dodajemy detergentu, ogrzewamy jedynie wod´ wystawiajàc jà np. na
dzia∏anie promieni s∏onecznych. W odpowiednio ciep∏ej wodzie unoszàcy si´ spinacz opadnie na dno.
Przeprowadzone doÊwiadczenie polecamy uczniom naszkicowaç i opisaç.
Pytamy, jakie sà szkodliwe skutki zanieczyszczania wód detergentami dla ˝yjàcych w niej organizmów?
Pytamy, czy sztuczne podgrzanie wód naturalnych (np. wodà z elektrociep∏owni)
mo˝e byç uwa˝ane za ska˝enie Êrodowiska naturalnego?
WiadomoÊci pomocnicze
Woda sk∏ada si´ z maleƒkich czàsteczek zbudowanych z atomów wodoru i tlenu (H2O).
Czàsteczki te majà tendencj´ przylegania do
siebie wywo∏ujàc napi´cie powierzchniowe.
Zjawisko to powoduje, ˝e rozlana woda formuje krople oraz, ˝e powierzchnia wody stanowi ciàg∏à warstw´, na której mogà unosiç
si´ drobne organizmy. Napi´cie powierzchniowe maleje w wy˝szych temperaturach. Ma to
zasadnicze znaczenie dla organizmów ˝yjàcych na powierzchni lub tu˝ pod powierzchnià
wody. Detergenty, je˝eli dostanà si´ do wody,
znacznie obni˝ajà jej napi´cie powierzchniowe
uniemo˝liwiajàc ˝ycie niektórych organizmów.
175
47
Jak uczyç
V. Âwiat∏o w stawie.
Polecamy uczniom oceniç kolor wody
w stawie.
Polecamy oÊwietliç dno stawu (dobrze, je˝eli staw po∏o˝ony jest w cieniu lub mamy
pochmurny dzieƒ). W s∏oneczny dzieƒ
mo˝na skierowaç na wod´ Êwiat∏o s∏oneczne odbite od lusterka. Zobaczmy jak
g∏´boko si´ga Êwiat∏o? Co mo˝na powiedzieç o kolorze Êwiat∏a, je˝eli jego promieƒ jest bli˝ej dna? Obserwacje polecamy naszkicowaç i opisaç.
Znajdujemy jakiÊ obiekt na dnie stawu:
kamieƒ lub konar drzewa. Polecamy
uczniom stojàcym na brzegu oceniç, na
jakiej g∏´bokoÊci znajduje si´ ów obiekt.
Nast´pnie nale˝y zmierzyç g∏´bokoÊç, na
której po∏o˝ony jest obiekt, za pomocà
sznurka z dowiàzanym do niego obcià˝nikiem. Byç mo˝e nad stawem jest pomost,
roÊnie ga∏àê drzewa itp.; je˝eli nie, to mo˝emy przywiàzaç sznurek z obcià˝nikiem
do d∏ugiego kija i w ten sposób poradziç
sobie z pomiarem g∏´bokoÊci.
Czy jest jakaÊ ró˝nica mi´dzy ocenà g∏´bokoÊci dokonanà wzrokowo, patrzàc na
obiekt przez warstw´ wody a rzeczywistà
g∏´bokoÊcià? Jak du˝a jest ta ró˝nica i jaki to ma wp∏yw na bezpieczeƒstwo kàpania si´ w stawie?
Spostrze˝enia i wnioski polecamy zanotowaç.
VI. Staw zimà
Nie polecam przeprowadzenia lekcji zimà, gdy˝ wielu opisanych wy˝ej czynnoÊci nie
da si´ przeprowadziç. Nie dopuszczalne jest
wchodzenia na lód, kucie przer´bli itd. Warto natomiast omówiç z uczniami, co dzieje
si´ w stawie zimà.
WiadomoÊci pomocnicze
W sk∏ad Êwiat∏a bia∏ego wchodzà ró˝ne jego
barwy. Barwa niebieska jest bardzo szybko
rozpraszana w wodzie. Barwa czerwona jest
najsilniej absorbowana przez roÊliny. Najg∏´biej przenika przez wod´ barwa zielona, dlatego woda w stawie ma kolor zielonkawy.
Barwa wody zale˝y od rozpuszczonych w niej
minera∏ów oraz materia∏u organicznego.
Âwiat∏o przechodzàc przez wod´ ulega za∏amaniu. Zjawisko to powoduje, ˝e nie potrafimy oceniç g∏´bokoÊci dna oraz po∏o˝enia
obiektów znajdujàcych si´ w wodzie. Dodatkowo obiekty te wydajà si´ byç nieco w innym miejscu ni˝ sà naprawd´.
Âwiat∏o równie˝ odbija si´ od powierzchni wody (refleksy Êwiat∏a na powierzchni wody). Ma to wp∏yw na zachowanie si´ zwierzàt
˝yjàcych w wodzie. Ryby polujàce na owady
znajdujàce si´ nad powierzchnià wody cz´sto
chybiajà, gdy˝ owad w rzeczywistoÊci nie
znajduje si´ dok∏adnie tam, gdzie widzi go ryba. Z kolei, owady znajdujàce si´ nad powierzchnià wody, dzi´ki odbiciu Êwiat∏a nie
widzà polujàcej ryby. Zatem szczególnie trudno poluje si´ rybom na owady rano i wieczorem, gdy padajàce ukoÊnie promienie Êwiat∏a
silnie odbijajà si´ od powierzchni wody. Mo˝na zauwa˝yç, zw∏aszcza rano i wieczorem,
du˝o wyskakujàcych ryb nad powierzchni´
w czasie polowania na owady. Ryby cz´Êciej
wyskakujà, poniewa˝ chybiajà zdobyczy.
mgr ANNA MALA¡SKA
nauczycielka matematyki i informatyki
w XXIX LO w ¸odzi. Interesuje si´ przyrodà
oraz relacjami nauk
przyrodniczych z matematykà.
Ma uprawnienia do nauczania
przez Internet
Uwaga! Informacje i propozycje çwiczeƒ na temat np. zale˝noÊci od temperatury iloÊci tlenu
rozpuszczonego w wodzie, zawartoÊci tlenu w ró˝nych warstwach wody czy napi´cia powierzchniowego mo˝na znaleêç w podr´czniku: Przyroda 4 oraz Zeszycie ucznia. Semestr 1 i 2.
autorstwa E. B∏aszczyk, E. K∏os, B. Malaƒski, J. Sygniewicz, B. Zajdler. WSiP S.A.
48
176
biologia w szkole