Biblioteka Polska im. Wandy Stachiewicz przy Uniwersytecie McGill

1
Mgr Stefan WŁADYSIUK
Bibliotekarz Biblioteki Polskiej w Montrealu
***
Biblioteka Polska im. Wandy Stachiewicz przy Uniwersytecie McGill
w Montrealu i jej działalność
Założona wraz z Instytutem w 1943 roku przy Uniwersytecie McGill w Montrealu,
Biblioteka Polska jest unikalną placówką wśród instytucji polonijnych na terenie
Ameryki Północnej. Znajduje się ona przy renomowanym uniwersytecie, zaliczonym
do wiodących w Kanadzie i należącym do elity 25 najlepszych uniwersytetów na
świecie. Biblioteka im. Wandy Stachiewicz jest jednocześnie biblioteką publiczną
służącą Polonii montrealskiej.
Przybliżyć ja chcę dla Państwa z perspektywy 60 lat jej służby kulturze polskiej w
Kanadzie.
Polski Instytut Naukowy w Kanadzie - jego geneza i działalność.
W roku 1942, w Nowym Jorku, polscy naukowcy, którzy znaleźli się na kontynencie
amerykańskim jako uchodźcy wojenni, z profesorem Oskarem Haleckim na czele,
założyli Polski Instytut Naukowy w Ameryce, po angielsku Polish Institute of Arts and
Sciences in America (PIASA). Instytut miał być na emigracji odpowiednikiem Polskiej
Akademii Umiejętności w Krakowie. Profesor Halecki, znany historyk Uniwersytetu
Warszawskiego, bywał często w Montrealu, gdzie wykładał historię wschodniej
Europy na francuskojęzycznym Universite de Montreal i gdzie nawiązał kontakt z
garstką polskich profesorów, rzuconych tam losami drugiej wojny. To oni, w 1943
roku, z poparciem profesora Haleckiego, stworzyli oddział kanadyjski PIASA, który
później, z iniciatywy długoletniego prezesa, prof. Tadeusza Romera, przemieni się w
Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, z sekcjami w Ottawie, Toronto i Vancouverze.
Celem kanadyjskiego oddziału było stworzenie forum dla coraz liczniejszej grupy
intelektualistów polskich w Kanadzie oraz nawiązanie stosunków z odpowiedniemi
grupami kanadyjskimi. Przez swoją działalność oddział miał szerzyć prawdę o Polsce,
jej historii i kulturze, w okresie gdy były one zniekształcane i niszczone w kraju
przez okupantów.
Od początku swego istnienia oddział, popularnie zwany Instytutem Polskim, miał
poparcie wielu członków kanadyjskiego świata nauki. Wśród nich wyróżniał się
powszechnie znany neurochirurg, Wilder G. Penfield, profesor Uniwersytetu McGill
oraz założyciel-dyrektor światowej sławy Montrealskiego Instytutu Neurologicznego.
Od czerwca 1938 roku był on zagranicznym członkiem korespondentem Wydziału
Lekarskiego Polskiej Akademii Umiejętności. Z tej racji Penfield przejął nieoficjalny
patronat nad nowopowstającą instytucją, aktywnie włączając się w początkowe fazy
organizacyjne, specjalnie w uzyskanie poparcia na swoim uniwersytecie. Ważną rolę
1
2
w założeniu kanadyjskiej sekcji PIASA odegrał też ówczesny Konsul Generalny
Rzeczypospolitej Polskiej w Montrealu, dr Tadeusz Brzeziński, ojciec Zbigniewa,
który miał liczne kontakty z kanadyjskimi środowiskami intelektualnymi, tak
francuskim jak angielskim.
Niezmiernie ważną dla dalszej działalności i długoletniej egzystencji nowej polskiej
placówki kulturalnej była rezolucja rady senackiej McGillu udzielenia Instytutowi
przywilejów uniwersyteckich oraz siedziby na terenie uniwersytetu. Początkowo był
to mały pokój naprzeciwko gabinetu rektora, po kilku przeprowadzkach od roku
1964 naszą siedzibą jest stylowa, trzypiętrowa kamienica położona w centrum
miasta na obrzeżu uniwersytetu.
Nasza instytucja uważana jest za afiliowaną przy Uniwersytecie. Jesteśmy
organizacją niezależną od władz uniwersytetu, zrzeszającą Kanadyjczyków,
przeważnie pochodzenia polskiego, jednak od początku istnienia naszym honorowym
prezesem Instytutu jest zawsze obecny rektor Uniwersytetu.
Od roku 1989, Instytut koncentruje się na promowaniu polskiej kultury w
Kanadzie, oraz służeniu intelektualnym potrzebom polsko-kanadyjskiego
społeczeństwa.
Działalność Instytutu to organizacja licznych konferencji i spotkań, ostatnio
zorganizowana międzynarodowa konferencja poswięcona była życiu i twórczości
Brunona Schulza.
Biblioteka im. Wandy Stachiewicz
Biblioteka Polska w Montrealu jest na pewno najważniejszym osiągnięciem
Instytutu. W roku 1943 była to zaledwie maleńka kolekcja książek dla członków. Od
roku 1950 Biblioteka zmieniła swój charakter, przekształcając się właściwie w dwie
instytucje, bibliotekę akademicką do użytku naukowców i studentów
zainteresowanych problemami polskimi, oraz biblioteki-wypożyczalni dla szerokiego
ogółu Polonii. Stale powiększający się księgozbiór, liczący obecnie ponad 40,000
tomów, zawiera przede wszystkim książki z dziedziny literatury, historii, filozofii,
sztuki i religii. Wiekszość materiałów jest w języku polskim, ale prace na tematy
polskie, lub pisane przez polskich autorów po angielsku i francusku też są częścią
księgozbioru. Czytelnia Biblioteki posiada ponad 100 periodyków i gazet w języku
polskim z całego świata. W ostatnich latach około 18,000 książek jest
wypożyczanych rocznie przez stałych czytelników.
Od samego początku swego istnienia, Biblioteka Instytutu była specjalną troską
pani Wandy Stachiewicz, jej założycielki i przez lata jej dyrektora, a potem kustosza.
Pod jej kierownictwem wiele osób, pracując społecznie z oddaniem i entuzjazmem,
przyczyniło się do rozwoju Biblioteki, ale to wyłącznie Jej zasługa, że Biblioteka
Instytutu w Montrealu jest obecnie największą polską biblioteką na kontynencie
amerykańskim i czołową polsko-kanadyjską instytucją. Dlatego też członkowie
zdecydowali na dorocznym zebraniu Instytutu w roku 1984 nadać Bibliotece imię
“Wandy Stachiewicz”.
2
3
Nie sposób po ponad 60-ciu latach wymienić wszystkie osoby które pracowały przez
długie okresy ochotniczo w naszej Bibliotece. Ich ofiarny duch był jednym z
warunków istnienia Biblioteki. Ale trudno nie wspomnieć o niezwykłym wkładzie w
rozwój tej instytucji dr Olgi Krzyczkowskiej, która była odpowiedzialna przez
pierwsze 35 lat za dobór książek. Jeżdżąc często do Polski, nawet w okresie kiedy to
było rzadkością,, (jej mąż był wysokim urzędnikiem stowarzyszenia linii lotniczych
IATA), potrafiła zorganizować w kraju całą sieć oddanych sobie znajomych osób,
które dbały o to aby odpowiednie wydawnictwa docierały do Kanady prywatnymi
drogami.
Nawet funkcja dyrektora Biblioteki jest funkcją społeczną – pełni ją od roku 1986,
prof. neurologii Uniwersytetu McGill , Hanna Pappius.
Jedyny płatny etat to etat bibliotekarza; z Biblioteką Polską w Montrealu związany
jestem już od ponad 25 lat, najpierw jako woluntariusz, a od 1985 roku jako
odpowiedzialny za prowadzenie tej placówki. Jestem absolwentem Uniwersytetu
Gdańskiego; specjalizacja wiedza o książce (1978) i Universytetu Concordia w
Montrealu na którym otrzymałem Diploma in Library Studies w 1995 roku.
Biblioteka Polska w Montrealu jest aktywnym członkiem Stałej Konferencji
Archiwów, Muzeów i Bibliotek na Zachodzie, organizacji będacej wspólną
płaszczyzną działania wszystkich znaczących polskich instytucji kulturalnych na
Zachodzie z Biblioteką Polską w Paryżu na czele. Bierzemy udział w corocznych
konferencjach, a nasza placówka odpowiedzialna jest za prowadzenie strony
internetowej Konferencji www.biblioteka.info/mabpz.
Kontakty z Krajem
Jeżeli chodzi o kontakty z Krajem, podczas istnienia systemu komunistycznego w
Polsce nie utrzymywaliśmy żadnych kontaktów z instytucjami rządowymi, mimo ich
ofert. Prowadziliśmy natomiast wymianę z Biblioteką Narodową, Jagiellońską,
biblioteką Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, czy też z Zakładem Narodowym
im. Ossolińskich. Odwiedzali nas profesorowie KUL’u i UJ’ tu, osoby związane z
opozycją polityczną przed rokiem1980, a potem w okresie stanu wojennego aktywnie
wspieraliśmy Solidarność. Przyjeżdżającym działaczom umożliwialiśmy kontakty w
naszym środowisku, dając okazję do prezentowania ich punktu widzenia. Przez
dekady osoby przyjeżdżające z Polski korzystały z wielkim zainteresowaniem z
naszych książek nie dostępnych dla nich w Kraju.
Po 1989 kontakty z Polską uległy ożywieniu. Specjalnie cenną jest dla nas
współpraca i pomoc ze strony Biblioteki Narodowej w Warszawie i Polskiej Akademii
Umiejętności w Krakowie. Obie te instytucje przyczyniły się do wydania katalogu
naszych zbiorów Grafika Polska –1918-1939, naukowo opracowanego trój-języcznego
albumu zawierającego prace czterdziestu czołowych polskich artystów grafików,
które są częścią naszych zbiorów ikonograficznych. Na wydanie Grafiki
otrzymaliśmy też subwencje Stowarzyszenia ‘Wspólnota Polska’. Na kolejną
publikację, monografię Polskie Groby na Cmentarzu w Saint-Sauveur-des-Monts
dotacji udzieliła nam Rada Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie.
3
4
Biblioteka ze swej strony zaopatruje Bibliotekę Narodową w kanadyjskie polonica
oraz rozsyła swoje wydawnictwa do szeregu bibliotek w Polsce, od których
otrzymujemy podziękowania, nieraz wręcz wzruszające.
Z prawdziwą satysfakcją mogę stwierdzić, że osiągnięcia Polskiego Instytutu
Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz są obecnie uznawane w
Polsce. W roku 1999 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Rzeczypospolitej Polskiej przyznało Instytutowi i Bibliotece odznakę ZASŁUŻONY DLA
KULTURY POLSKIEJ w uznaniu zasług w propagowaniu sztuki i kultury polskiej.
W roku 2001 Poczta Polska wyemitowała serię znaczków upamiętniających
kulturalne instytucje emigracyjne, z których jeden jest nam poświęcony.
W tym roku otrzymaliśmy Medal Pro Memoria, przyznawany przez Kierownika
Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych za wybitne zasługi w
utrwalaniu pamięci o ludziach i czynach w walce o niepodległość Polski podczas II
wojny światowej i po jej zakończeniu.
Podstawy materialne istnienia Biblioteki
Warto zastanowić się nad źródłami podstaw materialnych istnienia Biblioteki
Polskiej w Montrealu.
Na początku istnienia budżet kanadyjskiej sekcji Polskiego Instytutu był minimalny,
początkowo pochodzący wyłącznie z drobnej subwencji Rządu Polskiego w Londynie.
Po uznaniu przez aliantów rządu komunistycznego w Warszawie, Instytut znalazł się
bez żadnego stałego poparcia finansowego. W latach 60-tych dary indywidualne
pozwoliły Bibliotece przetrwać ten bardzo trudny dla niej okres. Od roku 1982
biblioteka otrzymuje też doroczną dotację od miasta Montrealu na częściowe
pokrycie wynagrodzenia bibliotekarza.
Stała modernizacja i rozwój tej naszej placówki możliwa jest dzieki poparciu Polonii z
całej Kanady. Społeczność polsko-kanadyjska popiera Bibliotekę finansowo
odpowiadając pozytywnie na tradycyjny już, od 1986 roku doroczny, jesienny apel.
Tak więc można powiedzieć, że Biblioteka Polska w Montrealu stoi obecnie na trzech,
póki co, solidnych filarach. Pierwszy filar to czołowy kanadyjski Uniwersytet McGill,
gdzie mamy nie tylko pomieszczenie, ale też uznanie specjalnie w środowisku
bibliotek akademickich. Drugi filar to już kilka generacji zespołu osób pracujących
społecznie z oddaniem i entuzjazmem. A trzeci filar to Polonia kanadyjska, która w
ostatnich dwudziestu latach włączyła się w regularne finansowanie Biblioteki.
System bibliotek Uniwersytetu McGill a Biblioteka Polska.
Zanim zacznę mówić o naszej Bibliotece, pragę nadmienić, że Uniwersytet McGill
posiada 21 wydziałów, oferuje ponad 300 programów na poziomie undergraduate i
graduate. Kolekcja jego bibliotek liczy ponad 6 milionów pozycji w tym ponad 2
miliony to książki, kolejne 2 miliony to mikroformy, a książki w wersji elektronicznej
liczą prawie 1 milion pozycji. Zbiory czasopism w wersji papierowej to prawie 14,000.
Zbiór czasopism w wersji elektronicznej tzw. E- czasopism wynosi ponad 38.000
4
5
Materiały ułożone są na półkach zgodnie z zasadami klasyfikacji Biblioteki
Kongresu. Obowiązuje wolny dostęp do półek. Prawie wszystkie te pozycje są
włączone do katalogu online Biblioteki. Dla informacji kolegów bibliotekarzy,
nadmienię, że w 1999 roku McGill zamienił system Notis na Aleph 500, uważając że
najbardziej oddaje on international aspects of our university, jak powiedziała
ówczesna dyrektor Biblioteki.
Polityką Biblioteki Uniwersytetu McGill było zawsze maksymalne wyjście naprzeciw
potrzebom swoich użytkowników: profesorów i studentów. A oto kilka takich
przykładów:

Studenci zawsze mogą prosić o expresowe skatalogowanie nowych nabytków

W czasie sesji egzaminacyjnych biblioteka bywa otwarta dla studentów
całodobowo.

Wprowadzono możliwość tzw. „czatu z bibliotekarzem”, w czasie sesji
informacja naukowa czynna jest do późnych godzin nocnych.
Biblioteki Uniwersytetu McGill dysponują ponad 580 terminalami dla czytelników.
Wszystkie biblioteki sa „strefami bezprzewodowego internetu” .
Wymaga to na nas, że również i nasza Biblioteka Polska musi wychodzić
maksymalnie naprzeciw oczekiwaniom naszych czytelników odnośnie serwisu.
Mimo że na uniwersytecie McGill nie ma katedry polonistyki (były próby jej
zorganizowania, jednak Uniwersytet postawił wysokie wymagania finansowe) nie
mniej zainteresowanie Polską jako jednym z państw Europy Srodkowej stale istnieje.
Naszymi głównymi uzytkownikami są profesorowie i studenci takich departamentów
jak Russian and Slavic Department, Wydział Historii, Nauk Politycznych czy Studiów
Żydowskich. W związku z tym niesłychanie jest dla nas ważny zakup książek w
języku angielskim lub francuskim z zakresu polskiej historii czy literatury.
Nasz katalog liczy ponad 40 000 voluminów. Książki naukowe, które mogą być
przydatne studentom czy profesorom (nawet jeżeli są wydane w języku polskim) od
roku 1986 wprowadzane są do katalogu bibliotek Uniwersytetu McGill (MUSE), i tym
samym są dostępne w internecie. Katalogowaniem zajmuje się wykwalifikowany
zawodowy bibliotekarz, a koszty te obciążają nasz budżet. Takich zapisów,
oznaczonych notacją, że książka znajduje się w Polish Institute Library, jest obecnie
już około 15,000. Wprowadzone do katalogu uniwersyteckiego książki przez to są
widoczne i dostępne dla wszystkich zainteresowanych w Kanadzie, którzy mogą je
wypożyczać przez systemy wypożyczalni miedzybibliotecznej uniwersytetów czy sieci
bibliotek publicznych.
Biblioteka Polska wobec Internetu.
Dosc szybko zorientowaliśmy się z możliowości jakie niesie dla Biblioteki internet.
Dzięki temu że nasza Biblioteka jest w strukturze Uniwersytetu, dostęp ten mielismy
już w końcu lat osiemdziesiątych. W tamtych czasach rewelacją wsród naszych
czytelników była pierwsza polska gazeta komputerowa Donosy, wysyłana przez
pocztę elektroniczną od roku 1989.. Codziennie wydrukowywałem je z internetu,
rozsyłałem faxem i była ona wyłożona do przeczytania w naszej czytelni.
5
6
Pierwsza wersja naszej strony internetowej powstała już w 1995 roku, (pragnę
nadmienić że w 2002 roku nasza strona www.biblioteka.info uzyskała nagrodę
specjalną Przewodniczącego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w konkursie na
najlepsze strony internetowe bibliotek w kategorii „Biblioteki Polskie poza granicami
kraju”.
Poprzez nasza stronę napływa do nas szereg zapytań z calego świata. Pytania
dotyczą głównie Polonii kanadyjskiej, spraw Kanady, częste są poszukiwania
członków rodzin, tych z emigracji wojennej i kolegów z lat emigracji solidarnościowej.
Nierzadkie są zapytania w jaki sposób można do Kanady wyjechać i się dobrze w niej
urządzić.
W celu umożliwienia wolnego dostępu do internetu dla czytelników. w 2006 roku,
dzięki subwencji Senatu Rzeczpospolitej Polskiej zakupiliśmy 5 nowoczesnych
komputerów firmy IBM. Uniwersytet McGill pokrył koszta podłączenia do systemu
Biblioteki Głównej, w ten sposób mamy dostęp do licznych czasopism i baz danych
zaprenumerowanych przez Bibliotekę Główną.
Trzy stanowiska są dostępne w czytelni dla każdego zainteresowanego. Jest to
wygodne też dla osób przebywających z Polski, a chcących kontynuować swoją pracę
naukową. Studenci polskiego pochodzenia z McGillu zaglądają do nas kiedy do
komputerów w Bibliotece Głównej są kolejki.
Jesienią planujemy zorganizowanie bezpłatnych kursów obsługi komputera
i internetu dla naszych czytelników, zwłaszcza tych starszych.
Biblioteka w środowisku Polonii montrealskiej.
Poprzez 60 lat swojej działalności, Biblioteka silnie wrosła w pejzaż Polonii
montrealskiej. Zaspokaja w dużej mierze jej potrzeby intelektualne i jest
niewiątpliwie wizytówką jej osiągnięć kulturalnych. W programie pobytu w
Montrealu osób znanych, zawsze znajduje się wizyta w Bibliotece. Tak np. w 1969
roku Bibliotekę odwiedził kardynał krakowski Karol Wojtyła, wśród naszych gości
było dwóch polskich laureatów Nagrody Nobla, Lech Wałęsa i Czesław Miłosz.
Ale odwiedzają nas nie tylko wielcy i sławni. Mamy przyjeżdzające z Polski z wizytą
do swoich dzieci, by zobaczyć „kanadyjskie” wnuki, przychodzą do Biblioteki by
wypożyczać polskie książki, i nieraz wtedy to słyszymy że nasza Biblioteka jest lepiej
zaopatrzona niż ich biblioteka osiedlowa,czy gminna. Wynika to z tego staramy się
kupować wszelkie ukazujące się w Polsce nowości wydawnicze.
Biblioteka traktowana jest przez polonijną społeczność Montrealu jako nasza
Biblioteka. Najlepszym dowodem na to jest poparcie finansowe, jakie udziela nam
Polonia podczas naszej dorocznej zbiórki jesiennej. Co roku od ponad dwudziestu lat
stawiamy sobie za cel zebranie od osób prywatnych kwoty $ 25.000. Raz tylko to się
nam nie udało, przeważnie zbiórka przekracza $30.000.
Przyjął się wśród towarzystwa zwyczaj ze jeżeli ktoś umiera to zamiast kwiatów,
przyjaciele Zmarłego składają dary na Bibliotekę. Przeciętnie jest to od $1.000 do
2.500 dolarów.
Ten wizerunek Biblioteka zawdzięcza swojej pracy oraz aktywnej współpracy z
mediami polonijnymi; radiem czy ukazującym się miesięcznikiem Biuletyn Polonijny,
6
7
gdzie od początku mamy stałą rubrykę „Na półce z książkami- Nowości Biblioteki
Polskiej w Montrealu.
Organizujemy też wycieczki ze szkół sobotnich w celu przybliżenia młodzieży
naszej placówki, organizujemy sprzedaż książek podczas polonijnych kiermaszy.
W gościnnych progach Biblioteki mają miejsce spotkania młodych naukowców,
fundacji polonijnych. Jest miejscem żyjącym polskością, przyciągającym nie tylko
stare ale i także młode pokolenie.
To powoduje, że w chwili obecnej patrzymy z optymizmem na przyszłość naszej
Biblioteki, mimo czasów, które stanowią dla istnienia bibliotek wyzwanie.
7