TOMASZ BARTNIK

XLIV Olimpiada Literatury
i Języka Polskiego
w roku szkolnym 2013/2014
TOMASZ BARTNIK
Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz)
- wybitny poeta krajowego romantyzmu
Praca napisana pod kierunkiem nauczycielki języka polskiego
mgr Małgorzaty Stryczek
Mielec, listopad 2013r.
1
Wstęp
Poniższa praca jest próbą usytuowania twórczości Władysława Syrokomli
w tradycji romantyzmu krajowego i ukazania jego osoby, jako poety
niedocenionego i poniekąd zapomnianego. Działalność literacka Ludwika
Kondratowicza (tak brzmiało jego prawdziwe nazwisko) przypada na lata od
około 1842 do 1862 roku i jest to czas tęsknoty Polaków za niepodległością 1,
epoka niepewności i rozchwiania politycznego, również w zachodniej Europie.
Praca stawia sobie za cel, udowodnienie, że bez twórczości Ludwika
Kondratowicza literacki portret Polaków na Kresach nie byłby pełny. Należy
docenić jego wkład w opisanie kanonu szlacheckich wartości i utrwalenie
wizerunku ojczyzny jako przestrzeni świętej i tajemniczej.
Tradycja szlachecka jest popularnym wątkiem w twórczości
romantycznych poetów, co oczywiście zaobserwować można w Panu Tadeuszu
Adama Mickiewicza. Syrokomla na pewno nie może się równać z wielkością
wieszcza, ale jako piewca kresowości może być dla czytelnika niezwykle
atrakcyjny.
Powraca on w swych dziełach do tradycji sarmackieji opisów obyczajów,
wskazując zarazem fundamentalne wartości i chrześcijańskie wzorce
postępowania.
Można także zauważyćw utworach Syrokomli pewien rodzaj idealizacji
życia szlacheckiego i nie ma wątpliwości, czemu on służy.
W odpowiedzi na niepewność czasów, w których przyszło żyć i tworzyć
poecie, wraca on pamięcią do lat dziecinnych, gdy szlachecki wzorzec postawy
wyznaczał wierność temu co polskie.
Jak przystało na typowego romantyka sięga także Syrokomla
do romantycznego sztafażu - ludowości, fantastyki i liryzacji przestrzeni.
Na podstawie utworu pt. Urodzony Jan Dęboróg i można wyodrębnić
romantyczną ludowość, zamiłowanie do folkloru i ludowych podań.
_______________________________________________________________
1
Romankówna Mieczysława, Władysław Syrokomla życie i twórczość, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Kraków 1975.
2
W świecie przedstawionym utworów Syrokomli silnie została zaznaczona
fantastyka, która podobnie jak w balladach Adama Mickiewicza pełni funkcje
regulujące życie codzienne, wyznaczając tym samym kanon wartości, których
nieprzestrzeganie zostanie ukarane. Są to podstawowe prawdy wyrażane
w słowach bohatera Syrokomli Rotmistrza - Reddequoddebes! (oddaj coś
winien).
Świat ukazany w gawędach jest przestrzenia uniwersalną, można ją
określić jako mityczną, gdyż akcja nie jest usytuowana w konkretnym
momencie dziejowym, a mówi o wiecznie aktualnych prawach ludowych
i naturalnych.
Ostatnim charakterystycznym wątkiem romantycznym w utworach
Władysława Syrokomli jest ukazanie syntezy człowieka z naturą. Poeta
przywiązuje bowiem dużą wagę do opisów przyrody, ukazuje zachwyt potęgą
stworzonego świata, kontempluje jego piękno ukazując w ten sposób, że Polacy
wywodząc się od chłopa Piasta i posiadając bogate tradycje zasługują również
na własne, niepodległe państwo.
Sarmatyzm w opisie Adama Mickiewicza i Władysława Syrokomli
Podejmowanie w utworach tematów związanych z życiem szlacheckim
w romantyzmie stało się popularnym zjawiskiem ze względu na działalność
narodowowyzwoleńczą poetów i twórców kultury. Była to szczególnie ważna
tendencja, gdyż wiek XIX stanowił kres sarmatyzmu i przywoływanie jego
elementów pojawiało się jako nawiązanie do czasów niepodległości
Rzeczypospolitej. Mimo, że obraz Polski z okresu przedrozbiorowego nie był
idealny, to jednak jego mankamenty ukazywane były jako subtelne wady, nic
one bowiem nie znaczyły dla czytelnika, który jedynie we wspomnieniach
i gawędach mógł kultywować pamięć o przodkach i przeszłych wydarzeniach.
XIX stulecie okazało się czasem próby dla samych Polaków, jak i poetów,
ponieważ stanęli oni przed ważnym zadaniem pielęgnowania poczucia
tożsamości narodowej u młodych pokoleń, oraz budzenia jej w warstwie
chłopskiej. Receptą praktykowaną przez wielu twórców był właśnie powrót do
3
szczęśliwej, nieco wyidealizowanej, epoki szlacheckiej, a także przeniesienie jej
cech do realiów Polski pod obcym panowaniem.
Szeroko rozumiana tradycja szlachecka jest głównym składnikiem świata
przedstawionego w gawędach Władysława Syrokomli, a na podstawie
utworuUrodzony Jan Dęborógzostanie ukazana jej specyfika, co oznacza
prezentację typowych bohaterów identyfikujących się z sarmacką ideologią.
Akcja gawędy opowiadającej losy Jana Dęboroga ma miejsce na Litwie
i jej głównymi bohaterami są przedstawiciele szlachty średnio zamożnej Paweł
Dęboróg i jego syn Jan. Jak już wspomniano, omawiana gawęda ma wiele
wspólnego z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza, gdyż, jak pisze Feliks
Fornalczyk w swojej analizie, Urodzony Jan Dęboróg miał być dziełem życia
Władysława Syrokomli, którym w skrytości miał dorównać wielkiemu
Adamowi2. Oba te utwory tworzą tradycję wartości szlacheckich, a składają się
na nią wszystkie obyczaje i cechy charakterystyczne tej grupy społecznej.
Celem uporządkowania wprowadzone zostanie porównanie podobnych do siebie
bohaterów. Zaczynając od głównych postaci obu dzieł, Tadeusza Soplicy i Jana
Dęboroga, należy zauważyć kluczowość ich ról w fabułach poszczególnych
utworów. Młodzieńcy są ostatnimi potomkami dwóch litewskich rodów,
w których pokładane są nadzieje na zastąpienie w przyszłości dotychczasowych
gospodarzy. Co prawda, czytelnik poznaje Jana już w jego dzieciństwie,
a Tadeusza jako jeszcze niedojrzałego mężczyznę, jednak łączy ich to, że obaj
od najmłodszych lat pobierali nauki i są przykładami tego, że szlachta
przywiązywała wagę do edukacji potomstwa, a najbardziej, co pokazane zostało
przez Syrokomlę, wpajana jest młodym łacina.
Jak przystało na romantycznych twórców, Syrokomla i Mickiewicz
zawarli w swych utworach symbolikę Polski pod zaborami, o czym świadczy
motyw matki ojczyzny, pochodzący z kazań sejmowych ks. Piotra Skargi. Brak
opieki macierzyńskiej w domach Sopliców i Dęborogów wskazuje na brak
niepodległego państwa.
Matka Tadeusza, Ewa osierociła jedynego syna, gdy był jeszcze
dzieckiem. Podobna sytuacja miała miejsce w Urodzonym Janie Dęborogu,
kiedy po śmierci swojej żony, Paweł musiał sam sprawować opiekę nad
pierworodnym. Poeta rozszerza motyw niepełnej rodziny, w swojej gawędzie,
ukazując odejście ojca w rodzie Brochwiczów.
_____________________________________________________________
2
Fornalczyk Feliks, Hardy lirnik wioskowy, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1979.
4
Można więc postawić wniosek, że naród u Syrokomli porównywany jest
do rodziny. Jej niekompletność symbolizuje niewola, w jakiej znajdowała się
Polska. Jednak omawiane utwory niosą optymistyczne przesłanie – Pan
Tadeusz kończy się zaręczynami Zosi i Tadeusza, a Urodzony Jan Dęboróg
ślubem Zosi i Jana (notabene wybranki serc głównych bohaterów noszą takie
samo imię), obie pary są zapowiedziami pełnych i szczęśliwych rodzin, wróżą
więc one oczekiwany powrót niepodległej ojczyzny.
Jeśli wziąć pod uwagę analizę osobowości Tadeusza i Jana, również
nasuwają się pewne podobieństwa, a mianowicie na kartach książek przechodzą
oni przemianę wewnętrzną. Traktują więc Pan Tadeusz i Urodzony Jan
Dęboróg o dojrzewaniu młodych ludzi. Co prawda, akcja epopei szlacheckiej
toczy się w czasie kilkunastu dni roku 1811 i 1812, a czas wydarzeń w gawędzie
Syrokomli rozpięty jest od dzieciństwa do ożenku Jana, to jednak metamorfoza
głównych bohaterów jest wyraźnie zauważalna. Tadeusz po powrocie do
Soplicowa poznaje kobiety, od których stronił będąc uczniem w wileńskich
szkołach, jednak szybko przyzwyczaja się do ich towarzystwa, a nawet
zakochuje się w jednej z nich (żeby nie rzec, że pomyłkowo w dwu).
Pobyt w rodzinnym majątku jest nie tylko okazją do przeżyć natury
erotycznej, ale młody Soplica pokazuje swoim zachowaniem, że wpajane mu
zasady nie poszły w niepamięć. Zgodnie z szlacheckim poczuciem honoru staje
w obronie stryja znieważonego wypowiedzią Hrabiego Horeszki, pokazując tym
samym, że nie jest już chłopcem, ale nieomal na oczach czytelnika przeobraża
się w mężczyznę. Kolejnym dowodem na przemianę potomka Jacka Soplicy
jest ogłoszenie uwłaszczenia chłopów, którego to gestu dokonał podczas
zaręczyn z Zosią. Tadeusz ukazany zostaje jako światły i mądry obywatel,
zdolny do odważnych i nowoczesnych decyzji, który wraz z narzeczoną będzie
tworzył nowe pokolenie Polaków.
Urodzony Jan Dęboróg stanowi syntetyczny obraz dorastającego
młodego sarmaty. Główny bohater wychowywany jest jedynie przez ojca,
śmierć matki przerwała harmonię domu Dęborogów, od tej pory ojciec Jana Paweł musiał sam borykać się z wieloma problemami. Chcąc zapewnić synowi
jak najlepszą edukację oddał go do nauki u księdza definitora, z którym chłopiec
nawiązał silną więź. Niedługo jednak Jan musiał się rozstać z ukochanym
nauczycielem, gdyż rozpoczął naukę w szkole. Młody Dęboróg ukazany jest
w gawędzie Syrokomli jako typowy owoc wychowywania dziecka w kulturze
sarmackiej. Dorasta on w poczuciu, że należy zdobyć podstawy kultury
5
antycznej oraz łaciny, czyli wpisać się we wzorzec tradycji szlacheckiej,
pamiętając, że obowiązkiem patrioty jest nie tylko szablą, ale także zgodnie
ze słowami Jana z Czarnolasu -„dowcipem” i „wymową” „kształcić dobre
obyczaje”.
Nietypowo więc przedstawiane są jego zdolności – jest bardzo dobrym
uczniem, co się nie zdarza często u młodych szlachciców, którzy wykazują
zwykle zainteresowania szablą, polowaniami, pracą, a rzadko nauką. Główny
bohater łączy w sobie te cechy, co wpływa na jego wyjątkowość wśród swego
stanu, a co za tym idzie, na ważną rolę jaka mu została wyznaczona.
Przypomnieć należy, że Tadeusz, jak wszyscy Soplicowie,„do żołnierki jedyni,
w naukach mniej pilni”, nie okazywał większego zainteresowania dalszym
kształceniem i otrzymawszy podstawową wiedzę w Wilnie, powrócił
do ojczystej miejscowości, aby w przyszłości przejąć gospodarstwo. Edukacja
Tadeusza okazuje się zgodna z literackim stereotypem
młodzieńca
wychowanego w duchu sarmackim i stanowi przykład szlacheckich ról
rodzinnych.
Oprócz podobieństw w kreacji głównych bohaterów w Panu Tadeuszu,
jak i w Urodzonym Janie Dęborogu można zauważyć zbiór romantycznych
konwencji, których poznanie jest kluczowe dla zrozumienia sarmatyzmu, jako
typu polskiej kultury szlacheckiej3. Kierunek ten pod względem historycznym
wygasł już u schyłku XVIII stulecia, jednak w literaturze stał się częścią
narodowej przeszłości, jako przedmiot wspomnień, dociekań i tęsknoty4.
Motywy szlacheckie w twórczości poetów romantycznych ulegają
powtórzeniom, a podobieństwa pomiędzy Panem Tadeuszem, a dziełem
Syrokomli można tłumaczyć jako próby odwzorowania świata, który przeminął.
Poeci inspirowali się formami aktywności społecznej szlachty, trybem życia,
tradycjami, obyczajami i codziennością5, dlatego też wątki życia przedstawicieli
tego stanu są chętnie wykorzystywane jako fabuły w utworach literackich.
Przykładem wykorzystania obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu
i Urodzonym Janie Dęborogu jest obecność wątku kłótni pomiędzy dwoma
litewskimi rodami. W epopei narodowej jest to spór Sopliców z Hrabią o zamek
Horeszków, którego praprzyczyną jest zbrodnia Jacka Soplicy – zabójstwo
Stolnika. Do pogodzenia zwaśnionych rodzin przyczynia się młode pokolenie,
które miłością postanawia postawić kres niezgodzie, w celu zjednoczenia sił
i próby zmazania win przodków.
________________________________________________________________
3,4,5
Słownik literatury polskiej, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Ossolineum, Wrocław 1994, sarmatyzm.
6
Analogiczna sytuacja ma miejsce u Syrokomli. Zdanie: „Bo jest
przysłowie: że do końca świata Herb się Dęboróg z Brochwiczem nie zbrata”
świadczy o stopniu zaawansowania konfliktu. Zauważył to Jan już
w dzieciństwie, kiedy ojciec nigdy nie wspominał o sąsiadach, nie byli oni
zapraszani na uczty, a po śmierci Brochowicza nie udał się Paweł w odwiedziny,
aby pocieszyć wdowę, co było w jego zwyczaju. U podłoża konfliktu stoi
przywłaszczenie ziemi sąsiada przez Rotmistrza, antenata Dęborogów. Historie
sprzed 300 lat wskazują także na nieszlachetnośćrodziny Dęborogów – po
zagarnięciu gruntów winowajca zamiast naprawić swój błąd, zlecił spalenie
lamusa,
wraz z którym spłonęły dokumenty poświadczające własność Brochwiczów.
Przez to Rotmistrz pozostał bezkarny, a za jego zbrodnię przyszło odpowiadać
potomnym. Jako ratunek dla skłóconych rodzin pojawia się miłość Jana i Zosi,
niepowodzenia i klęski w obu rodach zostają zażegnane i od tej pory
bohaterowie wiodą życie nie pozbawione trosk, aczkolwiek zgodne i pełne
miłości.
Kolejnym motywem chętnie wykorzystywanym przez romantycznych
twórców jest literacki obraz życia rodzinnego szlachty, a w szczególności model
wychowania młodego pokolenia. Jest to szczególny aspekt przygotowywania
potomków do funkcjonowania w społeczności, której swobody były nieustannie
ograniczane przez działalność zaborców. Aby tożsamość narodowa mogła być
pielęgnowana w mentalności młodych Polaków, wpajane im wartości
zakotwiczone były w bogatej kulturze szlacheckiej. Tak więc zasady, których
uczeni byli bohaterowie Pana Tadeusza i Urodzonego Jana Dęboroga
zawierają nauki na temat dobrych manier i zachowania w stosunku do starszych,
a przestrzeń w jakiej dorastali warunkowała patriotyczne postawy.
Rodzina u Mickiewicza ukazana jest jako ostoja polskości, miejsce
kultywowania bogatych tradycji przodków i wychowywania nowego pokolenia
w duchu patriotycznym. Wskazuje na to między innymi sposób, w jakim jest
urządzone wnętrze soplicowskiego dworku. Na ścianach wiszą obrazy wielkich
patriotów, którzy od dzieciństwa byli obecni w życiu Tadeusza, a zegar
kurantowy grający Mazurka Dąbrowskiego, symbolizuje ojczyznę i pamięć
o niej. Ujawnia się więc tutaj duża rola historii w przygotowywaniu
do samodzielnego życia bohatera epopei narodowej.
Pan Tadeuszobfituje także w liczne „nauki” - na przykład Sędziego
o grzeczności lub o modach. Wskazują one na obowiązek szacunku dla
7
starszych, kierowania się zasadą poszanowania wieku, urodzenia, czy
pełnionego urzędu. Środowisko soplicowskie składa się z towarzystwa pełnego
zgody, dobrze wychowanego, znającego zasady i obyczaje. Młody człowiek
przebywający wśród takich ludzi automatycznie przejmuje ich sposób bycia,
który jednocześnie jest przypomnieniem kultury sarmackiej.
W gawędzie Władysława Syrokomli zaprezentowani są przedstawiciele
szlachty średnio zamożnej, dlatego metody wychowania Jana mogą się różnić,
od tych stosowanych w Panu Tadeuszu, jednak ich cel jest tożsamy.
W Urodzonym Janie Dęborogu ojciec przypomina swojemu synowi
o posiadanym herbie i mimo, że warunki ich życia są skromne oraz znacznie
odbiegają od tych ukazanych w epopei narodowej, to jednak posiadane
szlachectwo budzi dumę. Ojciec nie miał wystarczających środków
finansowych, aby oddać syna do nauki w mieście, więc jedynym wyjściem było
kształcenie go u księdza definitora. Paweł Dęboróg uważał, że Jan jako
„herbowe dziecko” powinien „zachować powagę szlachecką wobec gminnych
plebejów”, twierdził nawet, że „lepiej niech głupim będzie, a rodu nie spodli”
i były to odpowiedzi na demokratyczny model wychowania stosowany przez
księdza. Zakładał on naukę podczas pracy w polu, która była szczególnie
owocna, gdyż podopieczni kształtowali w sobie uwielbienie wiedzy poprzez
służbę i fizyczny wysiłek. Ostatecznie jednak ojciec był dumny z syna,
ponieważ opanował on na bardzo dobrym poziomie tajniki łaciny i po rozstaniu
z księdzem, skierowany został do klasy drugiej.
Syrokomla wykazuje cechy realizmu podczas opisów codzienności
w swojej gawędzie, skupiając się na zajęciach dnia powszedniego głównego
bohatera. Zaznacza on także jedną z metod wychowania, jaką jest stosowanie
„rzemienia boćkowskiego”. Mimo, że „nie był w robocie ni razu” to jednak jego
obecność jest przykładem na odmienność środowiska Dęboroga w porównaniu
do tego soplicowskiego, gdzie nie wspomina się o fizycznych metodach
wychowania. Okazuje się, że codzienność szlachecka uchwycona przez „lirnika
wioskowego” bliższa jest przeciętnym przedstawicielom stanu szlacheckiego
i mimo swojej idealizacji ukazuje on pewne wady w ich postępowaniu. Zasady,
według których wychowywani są młodzi ludzie są podobne w Panu Tadeuszu
i w Urodzonym Janie Dęborogu – szacunek dla starszych, pamięć o historii
i tradycjach pozostają niezmienne, jednak dzieła ukazują środowiska inne pod
względem majątkowym, dlatego metody działania ojca definitora i Pawła
Dęborogaodbiegają od tych prezentowanych przez Sopliców.
8
Obrazowanie szlachty w epopei narodowej i gawędzie Syrokomli różni
się od siebie ze względu na ukazanie odmiennych środowisk sarmackich
w polskiej literaturze. Dysproporcje te wywołane są niejednolitością tej grupy
społecznej, a co za tym idzie zróżnicowaniem pod względem majątkowym.
Adam Mickiewicz ukazuje w Panu Tadeuszuszlachtę litewską jako grupę
społeczną kluczową dla dalszego istnienia patriotycznej myśli w narodzie. Poeta
nie zapomina jednak o wielu wadach tej grupy społecznej, takich jak kłótliwość,
pieniactwo, porywczość, bezmyślność, prywata, którymi wykazali się między
innymi dokonując zajazdu na Soplicowo. Całe zajście jednak ukazane jest w
komiczny sposób, gdyż napaść na dworek zakończyła się nie bitwą na szable,
ale rzezią inwentarza i wielką ucztą, po której oprawcy pozasypiali. Widoczny
jest
tutaj
dobrotliwy
humor
wieszcza,
który
pamiętając
o pozytywnych cechach sarmatów, takich jak patriotyzm, waleczność, męstwo,
odwaga nie idealizuje ich, a przedstawia zgodnie z rzeczywistością.
Władysław Syrokomla sytuując akcję swoich utworów na Litwie wśród
średniozamożnych gospodarzy i dzierżawców był bliżej najniższej warstwy
społecznej niż Mickiewicz, dlatego poświęcił on chłopom więcej uwagi.
Wyrazicielem krytyki szlachty jest ksiądz definitor, posiada on autorytet wśród
lokalnej społeczności i próbuje go wykorzystać, aby poprawić byt mieszkańców
wsi. Szlachcic, który „kmiotków za bliźnich swych nie przyzna, wstyd mu
z wieśniaki bawić pospołu” podlega krytyce księdza wyrażającego
demokratyczne tendencje. Własną pracą pokazuje, że chłopi są wykorzystywani,
a ich wysiłek nie jest wynagradzany. Dodatkowo cytat „wieśniak pod chłostą
jęknąć nie może, bo nie dla niego honor człowieczy” wskazuje na bezduszność
ziemiaństwa i negowanie podstawowych praw ludzkich. Ich zachowanie
wskazuje na brak rozwagi – lud herbowy powinien wziąć pod opiekę i otoczyć
troską ludność wiejską, zamiast ją wykorzystywać. Taka postawa byłaby
bardziej korzystna dla ogółu narodu polskiego i mogłaby w przyszłości
skutkować wspólną walką przeciw zaborcom. Ironiczne jest także to,
że z lekceważeniem wobec chłopów odnoszą się sarmaci, którzy oprócz
posiadania herbu nie różnią się niczym od prostego ludu. Tak więc Syrokomla
oprócz idealizacji, pokazuje także smutne prawdy na temat różnic w polskim
społeczeństwie, wykazuje ondystans w spojrzeniu na osobowość sarmaty
i wyraźnie potępia postawę lekceważenia warstw najniższych i nieuznawania
chłopa za godnego miana człowieka.
9
Po zestawieniu epopei narodowej i gawędy Władysława Syrokomli
w kontekstach symboliki, podobieństwa głównych bohaterów, obyczajowości,
aktywności rodzinnej szlachty i zobrazowaniu szlachty polskiej, pora na
konkluzje. Obaj poeci działają w romantyzmie i zauważalne są w ich twórczości
charakterystyczne dla tej epoki elementy świata przedstawionego. Symbolika
matki ojczyzny jest dosadniej sformułowana w Panu Tadeuszu, jednak
Urodzony Jan Dęboróg niesie ze sobą porównanie rodziny do narodu, co jest
przekonstruowaniem znanego już motywu. Na tym polu obaj poeci dopełniają
się wzajemnie.
Zestawienie głównych bohaterów – Tadeusza i Jana – przywodzi na myśl
kolejne skojarzenia z tradycją szlachecką znaną z historii tej grupy społecznej.
Podobieństwa pomiędzy postaciami świadczą o powszechności ich ról
społecznych w rzeczywistości. Co prawda osoba Tadeusza została
przedstawiona z większym polotem i ukazuje wiele dylematów młodego
człowieka, Jan natomiast ujmuje czytelnika swoim zamiłowaniem do prostoty,
uwielbieniem naturalnych, podstawowych prawd oraz szacunkiem w stosunku
do wiedzy. Była ona bowiem dla niego priorytetem i pod tym względem młody
Dęboróg okazuje się interesującą postacią.
Wykorzystanie podobnej tematyki obyczajowej w Panu Tadeuszu
i Urodzonym Janie Dęborogu warunkuje porównanie wątku kłótni w dwóch
utworach. Spory zostały rozpoczęte przez przodków współczesnych bohaterów,
a przypieczętowano je dodatkowo zbrodniami. Są to trudne do rozwiązania
sytuacje, jednak jako pomoc służy młode pokolenie, które poprzez rodzącą się
miłość łagodzi całą niechęć, nienawiść i chęć zemsty. Syrokomla zakotwiczył
genezę niezgody pomiędzy sąsiadami w okresie wojen Rzeczpospolitej
ze Szwecją, jest to więc odległa przeszłość, przez co, to Mickiewicz z historią
zamku zyskuje na aktualności, gdyż opowiada o bliskich wydarzeniach.
Kolejną formą aktywności szlachty jest jej życie rodzinne, a konkretnie
wychowywanie młodego pokolenia. Obaj twórcy wskazują na duże znaczenie
tradycji w ukazywaniu wzorcowych postaw potomnym, jednak środowiska
w jakich dorastali Jan i Tadeusz różnią się. Mimo wszystko, bohaterowie
w końcowej części utworu pokazują, że „dane im nauki” nie poszły na marne,
zostali oni dobrze przygotowani do życia w społeczeństwie, co poświadczą
podejmowanymi przez siebie decyzjami.
W tym aspekcie ukazuje się fenomen Pana Tadeusza – epopeja obfituje
w wiele wątków, bohaterów i zdarzeń, przez co zyskuje większy rozmach niż
gawęda Syrokomli. Nie wolno jednak zapominać, że Kondratowicz również
10
wnosi wiele do zbioru romantycznych motywów i rzuca nowe światło na
niektóre z nich. Konstruuje on swój obraz kultury szlacheckiej mając
doświadczenia tylko rodzime, nie może tak jak Mickiewicz spojrzeć z szerszej
perspektywy, chociażby tej emigracyjnej, która pozwala na dystans
i panoramiczność ujęcia.
Obraz szlachty polskiej w Panu Tadeuszuukazany został przez wieszcza
w żartobliwy sposób, z mądrym humorem, wskazując jednocześnie na duże
znaczenie tej grupy społecznej.
Inna jest perspektywa spojrzenia Władysława Syrokomli w Urodzonym Janie
Dęborogu– zbliża się on tematyką twórczości do chłopstwa i ubogiej szlachty,
prezentując zarazem krytyczne spojrzenie na ziemiaństwo. W tym aspekcie
Ludwik Kondratowicz okazuje się być bardziej interesującym, ponieważ głosi
on nowatorskie teorie i staje w obronie ludzi naprawdę pokrzywdzonych.
Podsumowując, porównanie epopei narodowej z gawędą Syrokomli
ukazuje różne podejście poetów do sprawy szlacheckiej – Mickiewicz wskazuje
na kres kultury sarmackiej, Kondratowicz natomiast skupia się bardziej na
opisie sielskiej rzeczywistości i być może wynika to z innych grup społecznych,
do jakich adresowane były poszczególne dzieła. Adam Mickiewicz pisał swoje
największe dzieło w latach 1832-1834, na emigracji, a więc pierwsze wydania
trafiły do elity narodu polskiego znajdującej się poza terenami dawnej
Rzeczypospolitej i ze względu na swoje oddalenie od ojczyzny inaczej
postrzegali oni sprawy z nią związane. Ludwik Kondratowicz natomiast jako
odbiorców uważał Polaków znajdujących się na terenie Korony, a ich
wymagania były odmienne – cierpieli oni na co dzień niewygody związane
z życiem w niewoli, brak wolności słowa, zacieranie tożsamości narodowej
przez zaborców, dlatego szukali w literaturze oddalenia od rzeczywistości.
Ucieczką od problemów okazała się lektura podnoszących na duchu wspomnień,
wyobrażeń i opisów, które niosły nadzieję na lepszą przyszłość.
Jednoznaczne usytuowanie Władysława Syrokomli w tendencjach
romantycznych nie jest możliwe, gdyż łączy on w swoich gawędach cechy epoki
Mickiewicza i Słowackiego, jak również Sienkiewicza i Prusa. Zauważalne
wpływy pozytywistyczne objawiają się w demokratyzmie i kulcie pracy, forma
natomiast i sztafaż pozostają charakterystyczne dla romantyzmu. Ludwik
Kondratowicz wykształcił więc swoisty styl kultywowania kultury szlacheckiej,
11
który może być źródłem wielu ciekawych spostrzeżeń dla czytelnika i nie musi
w pełni ustępować uznanemu Mickiewiczowi.
„Lirnik wioskowy, jak przedstawia go opinia literacka, urozmaica
romantyczne motywy dotyczące kresowości, a swoją bogatą twórczością
ukazuje, jak omijając cenzurę można wpływać na uczucia patriotyczne Polaków.
Nie powinien być on poetą zapomnianym, ponieważ jedynie naiwni mogą
twierdzić, że przesłanie jego dorobku artystycznego przeminęło wraz
z sarmatyzmem.
12
Bibliografia
I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Wydawnictwo GREG, Kraków 2003.
2. Syrokomla Władysław, Urodzony Jan Dęboróg, Wydawnictwo M. ARCTA,
Warszawa 1922.
II Literatura przedmiotu:
1. Fornalczyk Feliks, Hardy lirnik wioskowy, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 1979.
2. Romankówna Mieczysława, Władysław Syrokomla życie i twórczość,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1975.
3. Słownik literatury polskiej, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa,
Ossolineum, Wrocław 1994, sarmatyzm.
13