Halina Rusek Uniwersytet Śląski Recenzja rozprawy doktorskiej mgr
Transkrypt
Halina Rusek Uniwersytet Śląski Recenzja rozprawy doktorskiej mgr
Halina Rusek Uniwersytet Śląski Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartłomieja Kotowskiego pt. Rap. Subkultura buntu i protestu jako symbol ery ponowoczesnej, napisanej pod kierunkiem dr hab. prof. UJK Haliny Mielickiej-Pawłowskiej Według znawców problematyki kultury młodzieżowej, subkultur młodzieżowych, kontrkultury i kontestacji, zjawisko buntu i protestu młodzieży występuje w prawie każdej kulturze, w każdym społeczeństwie, choć w zależności od kontekstu społeczno-politycznego przybiera różne natężenie, formy i wzory. Historia pokazuje różnorodną paletę buntu i kontestacji młodzieży – od wręcz rewolucyjnego zrywu z przełomu lat 60. i 70. ubiegłego wieku po bogactwo kultury alternatywnej, nieustannie obecnej, zmiennej i dynamicznej. Nieustannie też – na fali procesu kontestacji i buntu – tworzą się w różnych miejscach współczesnego świata nowe subkultury młodzieżowe, które obok innych funkcji, pełnią rolę wyraziciela poglądów i postaw młodzieży, jej wizji świata i wyobrażeń przyszłości. Nieprzypadkowo zatem, są przedmiotem intensywnych badań naukowych, a przez to bezcennym źródłem wiedzy o tożsamości pokoleniowej, miejscu młodzieży we współczesnych i przyszłych społeczeństwach. Do tej grupy ważnych badań należy praca mgr Bartłomieja Kotowskiego – ważna ze względów poznawczych i społecznych. O jej badawczej atrakcyjności stanowi porównanie kultury młodzieży polskiej i ukraińskiej – poszukiwanie w niej różnic i podobieństw, ukazanie wspólnoty buntu i protestu na przykładzie subkultury rap. Autor przedstawia postawy i wyobrażenia o świecie młodzieży z dwóch typów społeczeństw, opartych na różnych podstawach politycznych, ekonomicznych i kulturowych. Jest to praca z pogranicza antropologii kulturowej i socjologii kultury ukierunkowanych językoznawczo, ze swoim bogatym w tym zakresie dorobkiem. Jest to także interesujące, a nawet w pewnych fragmentach nowatorskie studium socjologicznoantropologiczne subkultury rap, pokazanej na płaszczyźnie porównań jej dwóch „narodowych” wariantów. Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska mgr Bartłomieja Kotowskiego jest pracą obszerną, liczącą 345 stron, składającą się z 6 rozdziałów, szerokiego Wstępu, Zakończenia i bogatej Bibliografii, na którą składają się pozycje w języku polskim, rosyjskim i ukraińskim. Uzupełnia ją równie bogata netografia, będąca w przypadku każdej subkultury 1 młodzieżowej niezwykle cennym źródłem wiedzy o jej istocie, charakterze i przejawach. Niejasny jest podział przytoczonych pozycji na Bibliografię i Prace zbiorowe – lepiej porządkującym byłby zabieg polegający na podziale na prace zwarte i czasopisma, inne źródła i netografię. Pracę kończą Aneksy- kwestionariusz ankiety oraz wyniki badań ujęte w tabelach. Formalna strona pracy nie budzi większych zastrzeżeń, choć Autor nie ustrzegł się w tym zakresie błędów (omówione zostaną w dalszej części recenzji). Struktura pracy jest klarowna, każda część logicznie wiąże się z pozostałymi rozdziałami i podrozdziałami. Autor konsekwentnie realizuje zapowiedziany we Wstępie tok narracji naukowej. W tej części pracy znalazły się ogólne definicje i rozumienia rapu jako subkultury młodzieżowej wyrażającej wewnętrzne reakcje emocjonalne „na pełen sprzeczności świat ponowoczesny”, także rapu jako ruchu kulturowego i gatunku muzycznego. Autor wybrał właściwie miejsce do przedstawienia rapu w jego różnych znaczeniach i odmianach, nie pozostawiając wątpliwości co do tego, jak w dalszych częściach pracy będzie ujmował to zjawisko. Pisze o rapie jako przedmiocie swoich badań, zapowiadając położenie nacisku na rapowanie – słowa piosenek wykonywanych przez polskich i ukraińskich raperów jako swoisty język tej subkultury. Podkreśla przy tym, że rap to nie tylko muzyka, ale także „styl życia i walki”, którego istotą jest protest przeciwko otaczającej rzeczywistości, negacja niesprawiedliwości, nierówności i fałszu (s. 14). To antropologiczno-socjologiczne ujęcie zjawiska konsekwentnie przewija się przez wszystkie rozdziały i podrozdziały omawianej pracy. We Wstępie przekonująco został ujęty cel badań: analiza porównawcza i systematyzacja zagadnienia wielorakości i płynności subkultury rap jako symbolu ponowoczesności. Autor zapowiada, że jego badania mają wypełnić lukę w wiedzy na temat tej subkultury. Lektura pracy pozwala uznać, iż cel ten został zrealizowany. Jako przedmiot swojej analizy B. Kotowski wskazał język wypowiedzi zawartych w tekstach piosenek uznając, że w nim zawarta jest istota subkultury - przekonanie to znajduje potwierdzenie w analizie badań własnych Autora, który posłużył się przy tym bogatym materiałem pomocniczym: czasopismami muzycznymi, notatkami, tekstami prasowymi, blogami, stronami internetowymi, których autorami bądź uczestnikami są członkowie subkultury. Znajomość języka ukraińskiego pozwoliła B. Kotowskiemu sięgnąć po źródła pisane w tym języku, co stanowi ważne wzbogacenie materiału badawczego. Praca doktorska mgr Kotowskiego ma drugi, powiązany z antropologiczno-socjologicznym, wymiar – semiotyczny. We Wstępie Autor pisze o celu nomotetycznym swoich badań wyodrębnieniu uniwersalnych cech i związków pomiędzy różnymi aspektami, zjawiskami, które pozwoliły na badanie języka subkultury za pomocą analizy semiotycznej, 2 paradygmatycznej i syntagmatycznej tekstów piosenek rapowych (s.16). Zapowiada poszukiwanie sensów zawartych w piosenkach, reprezentatywnych dla wszystkich uczestników subkultury. Swoją pracę badawczą uznaje za próbę kategoryzacji i opisu zawartego w języku rapu sposobu widzenia świata przez polską i ukraińską młodzież. Próbę tę należy uznać za w pełni udaną. Śledząc jednak uzasadnienia Autora dotyczące celowości badań, wyboru tematu pracy i problematyki badawczej, odczuwa się niedosyt objaśnień związanych z płaszczyzną porównawczą zaproponowaną w badaniach. Bartłomiej Kotowski nie wykorzystał w pełni możliwości, jakie daje tak bogaty materiał badawczy – nie wskazał w dostatecznym stopniu ważnych odniesień społeczno-politycznych (przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej, Ukraina na drodze do demokracji, rola młodzieży w tych procesach itp.) wartych uwzględnienia w analizie porównawczej wyników badań. W pracy znajdujemy dosyć słabo zarysowaną odpowiedź na pytanie, dlaczego porównanie rapu polskiego i ukraińskiego jest ze wskazanych wyżej względów ważne, pożądane i przydatne. Rozdział 1 omawianej pracy: Subkultura – stan badań - jako główny rozdział teoretyczny - zawiera, zgodnie z tym, co zapowiada Autor, analizę zagadnienia ponowoczesności subkultury rap, a także wprowadzenie do zagadnienia buntu, protestu oraz kontestacji. W pierwszym, kluczowym podrozdziale, znalazły się definicje i ujęcia subkultury z wykorzystaniem polskiej i obcojęzycznej literatury, analiza społeczno-kulturowych (przy słabym zaakcentowaniu ważnych politycznych) uwarunkowań procesu powstawania współczesnych subkultur (te wcześniejsze Autor nazywa nowoczesnymi). Tu B. Kotowski pisze także o podstawach nowoczesnego świata, charakteryzuje nowoczesność i ponowoczesność w różnych ujęciach. Można by zagadnienia te ująć w odwrotnym ułożeniu w myśl zasady: od najbardziej ogólnych do szczegółowych treści – najpierw zaprezentować koncepcje związane z ponowoczesnością, a później problematykę subkultur, tym bardziej, że drugi podrozdział dotyczy charakterystyki wybranych subkultur, a kolejny cech subkultury ponowoczesnej. Autor powołuje się przy tym na prace wybitnych znawców tej problematyki, podkreślając trudności związane ze stworzeniem syntetycznej, a jednocześnie konkretyzującej szczegóły danej subkultury, definicji subkultury ponowoczesnej. Słusznie zatem Autor zamiast takiej definicji wskazuje pola rozważań w zabiegu konkretyzowania wizerunku tej subkultury: język i tożsamość jej członków, fragmentaryczność uczestnictwa, poszczególne elementy subkultury rap – jej symboli, heterogeniczność, rozproszenie i wewnętrzną rozmaitość. Podejście to jest nie tylko interesujące, ale także przekonujące i znajdujące pełne odzwierciedlenie w badaniach empirycznych i ich analizie. 3 Kolejne podrozdziały rozdziału pierwszego zawierają teoretyczne dywagacje wokół kontestacji i buntu. Fragment dotyczący tego drugiego zagadnienia Autor odnosi do przemian społeczno-politycznych i ekonomicznych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej z lat 80. i 90. XX wieku. Jego zdaniem zmiana poziomu i stylu życia, jaka nastąpiła w wyniku tych przemian jest szczególnie widoczna wśród polskiego, rosyjskiego i ukraińskiego „pokolenia transformacji”. Uznając słuszność tej tezy należałoby ją uzupełnić refleksją o procesach mających miejsce także w innych krajach naszego regionu: w rozpadającej się Czechosłowacji, w znikającej z mapy NRD czy na Węgrzech. W tych krajach młode pokolenie poddane zostało podobnej jak młodzież w Polsce transformacji. Ważnym i intersującym fragmentem podrozdziału dotyczącego buntu jest refleksja na temat cech buntu ponowoczesnego, ujmowanego jako „krzyku pokolenia”. Tu Autor teorię odnosi do przykładu rapu, a szczególnie piosenek rapowych, których teksty uznaje za wyraz nowoczesnego buntu. Szósta część pierwszego rozdziału rysuje się jako na tyle odrębny od reszty fragment, że mógłby – z korzyścią dla układu całości pracy - stanowić oddzielny rozdział. Ten podrozdział nosi tytuł Wprowadzenie do zagadnień semiotyki i zawiera to, co ten tytuł zapowiada. Autor zajmuje się znaczeniem, znakiem i strukturą języka. Pisze o strukturze znaku obejmującej symbole kulturowe zawarte na trzech poziomach tekstu kulturowego, jakim są piosenki rapowe – za Umberto Eco pisze o poziomach: indukowania, abdukowania i dedukowania (s.63). Bierze także pod uwagę pozawerbalne symbole subkultury rap: ubiór, graffiti i breakdance. Poszczególne kwestie analizowane teoretycznie mgr B. Kotowski odnosi do własnego przedmiotu badań – rapu – co pozwala nie tylko zrozumieć ich istotę, ale także tok rozumowania Autora. Tak też jest w przypadku analizy języka jako tekstu kulturowego, którym jest także tekst piosenki rapowej. Autor wybrał właściwą perspektywę teoretyczną dla uzasadnienia tej tezy: odwołuje się do uznanych stanowisk z zakresu semiotyki kultury, dla których centralne miejsce w kulturze zajmuje język. Pokazuje także różne podejścia rozumienia języka jako systemu znaków, co stanowi przejście do Rozdziału 2 zatytułowanego Metodologia badań własnych. Autor określa w nim teren badań, który stanowi Polska i Ukraina oraz cele badań: teoretyczny (skonstruowanie poprzez analizę zawartości pojęciowej tekstów piosenek rapowych teorii języka rozumianego jako system znaczeń przypisywanych rzeczywistości przez osoby identyfikujące się z subkulturą rap), w tym cele poznawcze (poznanie reguł semiotycznych zawartych w socjolekcie rapu i interpretowanych w tekstach piosenek jako bunt i protest przeciwko istniejącej rzeczywistości; także poznanie symboli kulturowych w celu wykazania symptomów hiperidywidualizmu jako jedynej formie 4 tożsamości kulturowej decydującej o przynależności do subkultur). Te cele badań zostały skonstruowane jasno i dobrze korespondują z przedmiotem badań. Autor określa go jako tekst kulturowy wyrażony przez język charakterystyczny dla subkultury rap (s. 85), ujmowany jako system semiotyczny, paradygmatyczny i syntagmatyczny. Precyzyjne określenie przedmiotu badań konsekwentnie prowadzi do wyodrębnienia głównego problemu badań, jakim jest pytanie: jaki jest świat konstruowany w tekstach piosenek rapowych rozumianych jako tekst kultury ponowoczesnej? Przy czym teksty piosenek rapowych Autor – ponownie odwołując się do teorii semiotyki kultury - uznaje za formę społecznego działania i efekt doświadczania świata przez odbiorców. Zgodnie z zasadami metodologii nauk społecznych problem główny zostaje rozwinięty w postaci problemów szczegółowych – licznych pytań nawiązujących do buntu, protestu, definiowania i kategoryzowania świata poprzez język rapu. Jest to zestaw pytań dobrze sformułowanych, przemyślanych i konsekwentnie odnoszących się do przedmiotu badań. Zastrzeżeń nie budzą także tezy (sformułowane na podstawie literatury przedmiotu i wyników podobnych badań) oraz nawiązujące do nich hipotezy skonstruowane przez Autora. Podobna ocena odnosi się do zestawu zmiennych i objaśniających ich wskaźników. Metody i techniki badań wskazane przez B. Kotowskiego zostały przez niego opatrzone wyczerpującym komentarzem, co należy uznać za zabieg konieczny. Autor bowiem wykorzystuje metodę (sondaż diagnostyczny) oraz techniki badawcze (ankieta, testy skojarzeń) stosowane w podejściach ilościowych, do jakościowej analizy wyników badań. Wybór ankiety uzasadnia rozproszonym charakterem populacji badawczej i często tylko pośrednim kontaktem (poprzez internet) z respondentami. Choć takie podejście może budzić zastrzeżenia, w przypadku specyfiki przedmiotu i terenu omawianych badań można uznać je za słuszne, choć niedoskonałe. Autor pisze o trzech etapach badań (Etap 1, Etap 2 i Etap 3), ale nie wyjaśnia, kogo badaniami na każdym etapie obejmuje – czy tych samych respondentów? Czy ankietę i wywiad (?) kieruje do tych samych osób? Wątpliwości te, jednak nie do końca, rozwiewa analiza wyników badań zawarta w kolejnych rozdziałach pracy. Badania zrealizowane zostały w 2013 roku wśród uczestników subkultury rap z Polski (Sandomierz, Kielce) i Ukrainy (Lwów) i obejmowały młodzież studencką oraz uczniów. Autor pisze o badaniach audytoryjnych oraz o „zadaniu domowym”, jakie otrzymali badani – wysłuchanie dowolnych (czyli jakich? czy w żaden sposób nie wskazanych?) tekstów piosenek rapowych i wypowiedzeniu się na ich temat według określonej procedury. W badaniach wzięło udział 100 osób, jednak do analizy wyników badań Autor zaklasyfikował 5 71 osób. Tę grupę osób nazywa populacją badawczą, choć należałoby przypisać jej prawidłową nazwę próby badawczej. Dokonuje jej szczegółowej charakterystyki z uwzględnieniem licznych zmiennych społeczno-demograficznych (płeć, miejsce zamieszkania, wiek, obywatelstwo, sytuacja finansowa, znajomość języków obcych) i dobrze uzasadnia wybór tych zmiennych. Rozdział 3 zasługuje na nazwę teoretyczno-empirycznego studium subkultury rap w jej najważniejszych wymiarach: rapowanie, breakdance, graffiti i DJ-ing. Tu po raz pierwszy znajdziemy polsko-ukraińskie porównania – wizerunku polskiego i ukraińskiego rapera Liroya i Wowy. W pierwszym podrozdziale znalazła się także – obok analizy subkultury rap, interpretacji tego pojęcia i wskazania jej filarów – refleksja na temat potocznego rozumienia rapu, poziomu jego akceptacji i ulubionych jego elementów w ujęciu respondentów. Ten interesujący przyczynek ściślej nawiązywałby do przedmiotu i celu badań, gdyby Autor przedstawił wypowiedzi badanych w perspektywie porównawczej (Polska – Ukraina) tak, ja ma to miejsce w dalszych rozdziałach omawianej pracy. Pierwszy rozdział został dobrze i interesująco dla czytelnika skonstruowany: analizy teoretyczne dotyczące rapu – istoty tej subkultury, odmian, części składowych, genezy, dróg rozwoju ze wskazaniem różnorodnych uwarunkowań - przeplatają odniesienia do badań własnych Autora, do wypowiedzi respondentów. Ma to miejsce w przypadku rapu jako „ulicznej poezji”, graffiti, breakdance i DJ-ingu. Na uwagę zasługuje piąty podrozdział tego obszernego rozdziału pt. Moda – wizerunek polskiego i ukraińskiego rapera. Fragment ten Autor rozpoczyna słuszną uwagą, że ubiór jest w subkulturze rap – jak w większości subkultur – znakiem przynależności do niej (s.147). W różnych krajach schemat ubioru rapera ma różne odmiany, ale jego rdzeń pozostaje niezmienny. Jego prezentacja została umieszczona w dobrze dobranym kontekście funkcji stroju, symbolice subkultur, zależności: ubiór a identyfikacja z grupą. Autor charakteryzuje rapera ze względu na jego strój i przytacza opinie respondentów na temat rekwizytów odróżniających raperów od innych subkultur. W kolejnych częściach rozdziału znajdziemy syntetyczną analizę współczesnego miasta jako symbolu ponowoczesności i przestrzennych ram świata rapu. Autor zastosował w tym fragmencie oryginalną technikę analizy materiału badawczego: przedstawił sylwetki dwóch raperów – polskiego i ukraińskiego i wskazał obecne w tekstach ich piosenek motywy miasta. Rozdział kończy wykaz tych elementów rapu, które należą do ulubionych przez respondentów oraz tych, które „uprawiają” badani. Ten ostatni fragment konsekwentnie nawiązuje do treści Rozdziału 4, choć jego tytuł brzmi dosyć ogólnie: System semantyczny tożsamości kulturowej. Jest to rozdział badawczy, 6 podobnie jak dwa następne. Autor zapowiada, że jest to „studium ponowoczesnego wzoru osobowego młodzieży deklarującej swoje uczestnictwo w subkulturze rap” (s.160) i zapowiedź tę w pełni realizuje. Zajmuje się przynależnością badanej młodzieży do subkultury rap i innych subkultur, tożsamością subkulturową, stawiając jednocześnie pytanie, czy rzeczywiście jest ona fragmentaryczna. Pisze o preferencjach muzycznych respondentów i wartościach przez nich uznawanych. W tym rozdziale znajdziemy oczekiwane porównania młodzieży polskiej i ukraińskiej, wskazanie różnic i podobieństw w podejściu do subkultury rap, ale także tego, co rap wyraża i na jakich opiera się wartościach. Autor pokazuje także niepokoje badanej młodzieży – odpowiada na pytanie, co niepokoi młodzież polską, a co ukraińską. Szkoda, że ten fragment nie kończy się pogłębioną analizą społeczno-politycznego kontekstu, w jakim pojawiają się wypowiedzi młodych Ukraińców. Nie wymaga szczegółowego potwierdzenia teza, że rap jako wyraz buntu i protestu osadzony jest głęboko w takim kontekście. Do szczególnie interesujących fragmentów pracy doktorskiej mgr B. Kotowskiego zaliczyłabym Rozdział 5, zawierający omówienie drugiego etapu badań. Autor odpowiada na pytanie, jak badana młodzież (w perspektywie najciekawszej, a więc porównawczej) definiuje bunt i czy zależy to od przynależności narodowej (więcej wątpliwości co do rozumienia znaczeń przypisywanych do pojęcia buntu mają respondenci ukraińscy), by w końcu samemu zdefiniować to zjawisko na podstawie wypowiedzi badanych (protest przeciw niesprawiedliwości społecznej, sposób walki o swoje prawa wtedy, gdy godność człowieka i równość społeczna zostają zakwestionowane; także manifestacja swoich racji i swojego zdania). Drugą część omawianego rozdziału stanowi analiza wyników testu skojarzeniowego, dotyczącego graficznych znaków buntu (na ile przedstawione respondentom obrazki i fotografia kojarzone są przez nich z buntem). Ta interesująca technika nie została jednak przez Autora opatrzona szczegółowym komentarzem, według jakiego kryterium (kryteriów) dobrał 19 obrazków i fotografię zawartych w teście. Podobna uwaga odnosi się do kolejnego etapu badań, który obejmował leksykalne symbole buntu, a polegał na wskazaniu przez badanych tych fragmentów piosenek rapowych (brak wyraźnego kryterium ich wyboru), które kojarzą im się z buntem. Czwarty, piąty i szósty podrozdziały rozdziału piątego zawierają analizę wyników badań własnych Autora ukierunkowanych na rozumienie przez badaną młodzież poszczególnych słów i wyrażeń zawartych w piosenkach rapowych; poznanie socjoletktu rapu i tekstów piosenek jako nośnika leksykalnego, umożliwiającego wyrażenie ekspresji przy pomocy słów, fraz czy całych zdań, wzbogaconych w tekstach rapowych 7 wulgaryzmami (podkreślają emocje i uczucia uczestników subkultury) i wreszcie ukierunkowanych na weryfikację hipotezy zakładającej, że konotacje i denotacje symboli kulturowych wyrażają bunt osób utożsamiających się z subkulturą rap. Argumenty badawcze przytaczane przez Autora w celu pozytywnego zweryfikowania hipotezy są przekonujące i wyczerpujące to zagadnienie. Ostatni merytoryczny fragment pracy stanowi, także badawczy, Rozdział 6 – System syntagmatyczny tekstu kultury. Dotyczy, jak ujmuje to B. Kotowski, wpływu muzyki rap na jej słuchaczy w Polsce i na Ukrainie. Analizę wyników badań poprzedza umieszczony w odpowiednim miejscu wstęp o oddziaływaniu sztuki na człowieka, funkcjach pozaautotelicznych muzyki jako jednego z filarów wielu subkultur. Rozważania te prowadzą do pokazania opinii badanych o muzyce rap i tego, co daje im jej słuchanie. Sporo miejsca Autor poświęca wyborom w tej kwestii młodzieży ukraińskiej, dorastającej w burzliwych czasach w kraju o skomplikowanej historii i niepewnej teraźniejszości, choć wyznaczonej przez powstanie niezależnego państwa ukraińskiego w 1991 roku .Respondenci wypowiadają się także o funkcji poznawczej rapu, o prawdziwym świecie opisanym w jego piosenkach, o pozytywnie ocenianym buncie, występującym w życiu codziennym. Obecnie, po dokonanej w 2014 roku przez Rosję aneksji Krymu i w dobie toczącego się zbrojnego konfliktu ukraińsko-rosyjskiego, opinie młodzieży ukraińskiej, zwłaszcza dotyczące istoty buntu i protestu wyrażanego przez rap, mają zapewne inne zabarwienie, godne kolejnych badań. Sporo miejsca Autor poświęca weryfikacji hipotezy zakładającej, że konstruowanie świata przez osoby identyfikujące się z subkulturą rap występuje wtedy, gdy język nakłada na otaczającą rzeczywistość slangową siatkę pojęciową, pochodzącą w przypadku rapu z języka angielskiego. Rozdział kończy ważna konstatacja: język rapu wywołuje w respondentach negatywne emocje i skłania ich do przemyśleń nad światem. W Języku rapu zawarta jest istota tej subkultury. Zakończenie pracy doktorskiej Bartłomieja Kotowskiego ma modelową postać, jest poprawne pod względem metodologicznym i zawiera treści, które powinno zawierać dobre zakończenie takiej rozprawy. Autor powraca w nim do celu pracy i uzasadnienia wyboru tematu badań, odnosi się do postawionych hipotez, dokonuje syntetycznego podsumowania wyników badań empirycznych i wskazuje ich przydatność i znaczenie. Po lekturze recenzowanej rozprawy należy uznać, że może ona stanowić klucz do zrozumienia istoty kultury młodzieżowej, podłoża nieustannie odradzającego się w różnych częściach świata buntu i protestu młodzieży, a także do wytyczenia dróg dialogu z młodym 8 pokoleniem, podstaw jego edukacji kulturowej i kulturalnej i, co ważne edukacji społecznej, w dwóch różnych kontekstach państwowo-narodowych. Wniosek końcowy: Przedstawiona do oceny rozprawa doktorska mgr Bartłomieja Kotowskiego zasługuje na pozytywne przyjęcie jako cenny wkład w dyskusję nad istotą, przemianami i kierunkami rozwoju współczesnej kultury młodzieżowej i jej subkultur. Praca mgr Bartłomieja Kotowskiego pt. Rap. Subkultura buntu i protestu jako symbol ery ponowoczesnej, spełnia wymogi stawiane rozprawie doktorskiej, oceniam ją pozytywnie i wnoszę o dopuszczenie do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 9