1 Prof. dr hab. Tadeusz Paleczny Instytut Studiów

Prof. dr hab. Tadeusz Paleczny
Instytut Studiów Międzykulturowych
Uniwersytet Jagielloński
Recenzja rozprawy doktorskiej pana Bartłomieja KOTOWSKIEGO pt. Rap.
Subkultura buntu i protestu jako symbol ery ponowoczesnej, napisanej pod kierunkiem
prof. dr hab. Haliny Mielickiej-Pawłowskiej, Wydział Historyczny Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2015, s. 346.
1. Uwagi ogólne
Recenzowana praca jest poprawnym metodologicznie socjologiczno- antropologicznym
studium empirycznym, poświęconym zjawisku społecznemu i kulturowemu, jakim jest rap.
Rap jest zjawiskiem towarzyszącym przemianom tożsamości mieszkańców czarnych gett
amerykańskich, lecz bardzo szybko przekroczył ich granice i stał się symbolem oraz wyrazem
protestu i buntu młodego pokolenia przeciwko następstwom globalizacji. Rap jako ruch
społeczny, moda, subkultura, forma ekspresji potrzeb młodego pokolenia szybko
rozprzestrzenił się po całym świecie, stając się także manifestem niezadowolenia
mieszkańców blokowisk, dzielnic wielkomiejskich. Trafił także do Polski i na Ukrainę, by w
latach dziewięćdziesiątych stać się jednym z najważniejszych, o ile nie głównych ruchów
kontestacyjnych. Rap europejski, w tym polski, kojarzy się z „blokersami”, w pewnej mierze
z „kibolami”, chociaż stanowi niezależny, autonomiczny, zróżnicowany wewnętrznie ruch
kulturowy, przybierający postać relatywnie wyrazistej subkultury, bądź – choć autor nie
stosuje tego pojęcia – postsubkultury. Autor rozprawy lokuje zjawisko w granicach umownej
i trudnej do zdefiniowania „ery ponowoczesnej”, podążając w ślad za dominującymi w
naukach społecznych i humanistycznych podejściami utrzymującymi, że mamy do czynienia
z przełomem towarzyszącym przechodzeniu od społeczeństw kultury piśmiennej,
narodowych,
homogenicznych,
do
społeczeństw
postpiśmiennych,
postnarodowych,
heterogenicznych. Bunt młodzieży, konflikt pokoleń jest zjawiskiem stale towarzyszącym
dynamice przemian kulturowych. W różnych okresach czasu przyjmuje różne, odmienne
formy ekspresji i mechanizmy manifestacji przyczyn kontestacji i buntu młodzieży przeciwko
sztywnym normom kulturowym.
1
Autor formułuje już w tytule tezę, że mamy do czynienia z subkulturą, chociaż w
pierwszym zdaniu Wstępu konstatuje, że rap to „ruch kulturowy i gatunek muzyczny”.
Niezależnie od przyjętej perspektywy teoretycznej i metodologicznej, pan Bartłomiej
Kotowski zdaje sobie jednak dobrze sprawę ze złożoności, niejednorodności zjawiska rapu,
przyjmując zarazem – z powodu jak mniemam wymogów metodologicznych – ujęcie
subkulturowe. Rap natomiast bywa interpretowany na wiele sposobów: jako ruch społeczny,
moda, nurt i gatunek muzyczny, rodzaj sztuki, styl życia, forma aktywności ludycznej, ale
także jako subkultura. Szkoda zarazem, że autor wytyczając granice zjawiska w kontekście
postnowoczesności, nie podjął próby zinterpretowania natury rapu w kategoriach
postsubkultury.
Pojęcie „postsubkultura” , stosunkowo jeszcze rzadkie w polskiej humanistyce, pojawia
się w języku antropologii poststrukturalistycznej
służąc do określania zjawisk, które są
następstwem przemian kultury masowej w warunkach globalizacji, skoku technologicznego,
szybkich, dynamicznych przemian kultur narodowych w postnarodowe, piśmiennych w
postpiśmienne, nowoczesnych w ponowoczesne. Na gruncie rodzimych ujęć w pedagogice,
socjologii, psychologii czy etnologii wciąż stosowane są pojęcia subkultury bądź kontrkultury
młodzieżowej. Alternatywny, odmienny sposób realizacji potrzeb kulturowych przybiera
postać autotelicznych, symbolicznych formacji młodzieżowych, które wyróżnia z
kulturowego i społecznego kontekstu nie tylko wiek, ale przede wszystkich styl życia
uczestników i rodzaj ich aktywności muzycznej, ludycznej. Niejednokrotnie także stosuje się
w odniesieniu do nich określenie „subkultury okołomuzyczne”, gdyż jednym z ich głównych
wyróżników jest związek z którymś z najnowszych nurtów muzyki już nie pop czy rock, lecz
cyber, techno bądź właśnie hip-hop oraz rap.
Gatunek muzyczny związany z konfliktami pomiędzy będącymi w istocie rzeczy
zbiorowościami terytorialnymi, środowiskowymi, młodzieżowymi, nosi od tamtego czasu
nazwę gangsta-rap. Ten motyw stał się bardzo popularny wśród polskich raperów, którzy
utożsamiają swe położenie z sytuacją uciskanych, czarnych i latynoamerykańskich
mniejszości. Rap stał się muzyką pokoleniową, kultową, ukazał także swoją społeczną siłę w
latach dziewięćdziesiątych, gdy przy różnych okazjach - poczynając od procesu
uniewinniającego policjantów, którzy pobili czarnoskórego Rodneya Kinga w 1992 roku mobilizował młodzież do walki z policją i systemem sprawiedliwości. Hasłem przewodnim
rapu stało się „No justice, no peace”. To w tym czasie muzyka czarnego getta rozprzestrzeniła
się na inne społeczności, w tym białą młodzież w niższych lub średnich warstw społecznych.
Rap ewoluował, wyłaniając nowe rodzaje muzyki. Generalnie jednak uczestnicy ruchu
2
społecznego i subkultury rap wyróżniali się ze społecznego kontekstu skłonnością do
protestu,
buntu,
kontestowania
i
kwestionowania
zasad
funkcjonowania
systemu
normatywnego. Ta demonstracja frustracji, agresji, buntu, łączy pokolenie raperów z
pierwszej dekady dwudziestego pierwszego wieku z uczestnikami dwudziestowiecznych,
kontestacyjnych subkultur młodzieżowych.
Przedmiotem rozprawy jest rap w Polsce i na Ukrainie. W bardziej zaś szczegółowym
ujęciu język tekstów artykułowanych przez przedstawicieli tej subkultury. Ambicją autora nie
jest wszakże dokonanie monograficznego opisu subkultury, lecz oparta o badania
uczestników i sympatyków wielowymiarowa analiza podłoża i przejawów buntu. Problem
pracy sprowadza się zaś moim zdaniem do odkrycia natury tego buntu, poprzez analizę treści
i znaczeń wyrażanych poprzez język tej subkultury. Jak utrzymuje sam autor, „celem
przeprowadzonej analizy empirycznej jest ukazanie znaczenia kontekstu kulturowego dla
konstruowania świata buntu i protestu zawartego w przekazach tekstów rapowych” (s. 82).
Pan Bartłomiej Kotowski stosuje klasyczną metodę analizy tekstu. Interpretacja tekstu opiera
się na analizie semiotycznej, paradygmatycznej i syntagmatycznej, rozpatrywanej zarówno w
systemie znaków (denotacji) jak i symboli (konotacji). Kluczem spajającym te analityczne
poziomy badań jest tożsamość uczestników subkultury. Autor uszczegóławia główny problem
badawczy pracy poprzez pytania-hipotezy robocze. Zabieg ten ułatwia i organizuje
przeprowadzenie badań, wyznaczając jednak z drugiej strony pewne metodologiczne rygory i
ramy konstruowania obrazu subkultury rap. Pytania te, sformułowane i skomentowane na
stronach 90-95, przekształcają się w sztywne hipotezy badawcze, które porządkują dalszą
narrację dysertacji.
Badania autora opierają się na przeprowadzonej wśród polskich i ukraińskich
uczestników subkultury sondażach ankietowych. Badania te prowadzone były trzyetapowo.
Pierwszy etap to klasyczna ankieta kwestionariuszowa, która miała na celu ustalenie stosunku
badanych do rapu. Etap drugi to pogłębione badania nad interpretacją symboli i znaków
języka rapu, analiza rozumienia i interpretacji kodów komunikacyjnych i form ekspresji, w
tym ich natężenia emocjonalnego i stopnia identyfikacji z ruchem i subkulturą. Etap trzeci
obejmuje wywiad prowadzony według scenariusza. Wszystkie narzędzia badawcze zawarte
są w aneksie do dysertacji w dwu językach: polskim i ukraińskim. Autor określa swoją
metodę badań mianem sondażu diagnostycznego, na który składają się techniki badań
ankietowych (kwestionariuszowych, etap pierwszy), testy skojarzeń
leksykalnych
(etap
drugi),
wywiadu
kwestionariuszowego
(etap
graficznych i
trzeci).
Badania
przeprowadzone zostały w Polsce i na Ukrainie. Badaniami objęto studentów oraz uczniów w
3
miastach: Sandomierz, Kielce i Lwów. Badania przeprowadzono w czerwcu 2013 roku, miały
charakter audytoryjny. Celowy dobór próby umożliwiał
przeprowadzenie badań na
respondentach w przedziale wiekowym 15 – 32 lata. Spośród 100 kwestionariuszy autor
uzyskał 71 odpowiedzi. 37 respondentów z Polski i 34 z Ukrainy. Pośród badanych znalazło
się 48 mężczyzn i 23 kobiety. Docelowa grupa badawcza znalazła się w młodzieżowym
przedziale wiekowym, co jest oczywiste z punktu widzenia założeń i celów badań. Nie
wiadomo natomiast, czy była to statystycznie przeciętna grupa, czy może autor wcześniej już
wiedział o jakimś rozkładzie cech, takich jak preferencje muzyczne i światopogląd, czy była
to tzw. próba „ślepa”? Stawiam to pytanie w recenzji, oczekując na nie odpowiedzi w trakcie
postępowania doktorskiego. Wybór próby, niewielka stosunkowo liczba badanych, jak na
badania sondażowe, wskazuje, że możliwości generalizacji i ekstrapolacji wniosków z badań
są raczej ograniczone. Niemniej jednak uzyskany materiał badawczy, może niepotrzebnie
poddany tak wielkim metodologicznym rygorom, wskazuje na potrzebę innej, jakościowej
analizy
psychokulturowych
uwarunkowań
przynależności
do
subkultury
rap
i
osobowościowych, a także tożsamościowych konsekwencji z tego płynących. Tym samym
recenzowana rozprawa stanowi jedynie punkt wyjścia do takich badań, za to znakomicie
przygotowany i uzasadniony warsztatowo i metodologicznie.
2. Układ konstrukcyjny i treść rozprawy
Praca ma logiczny, przejrzysty układ formalny. Składa się z sześciu rozdziałów.
Obejmuje także wstęp, zakończenie, spisy tablic, ilustracji, wykresów, zestawień, schematów
i diagramów, zakończenie, streszczenia zakończenia w języku angielskim i ukraińskim,
bibliografię, a także aneks. W aneksie zamieszczone są kwestionariusz ankiety, wywiadu oraz
testy skojarzeń w języku polskim i ukraińskim, metryczka oraz tabele rozkładu czynników
(wartości, cech, problemów, preferencji muzycznych, częstotliwości i form aktywności w
subkulturze, etc.).
Zasadnicza, opisowo-analityczna część pracy, zawierająca kontekst teoretycznometodologiczny i omówienie materiału empirycznego liczy 285 stron.
Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczno-definicyjny. Zawiera on rozważania na
temat natury i statusu subkultury, ujmowanej nie jako grupa, lecz pewna zbiorowość
uczestnicząca w szeroko rozumianym ruchu kulturowym. Rozdział ten zawiera także krótką,
pobieżną, zbędną moim zdaniem z punktu widzenia integralności tekstu charakterystykę
wybranych subkultur. Miałaby ona uzasadnienie, gdyby służyła wywodowi, w którym autor
4
podjąłby próbę ukazania tła historycznego, genezy i procesu ciągłości funkcjonowania
młodzieżowych grup subkulturowych, z którego wynikałby rodowód rapu. W rozdziale tym
dokonano także określenia rozumienia kontestacji, jako kategorii szerszej od buntu, jak
również ulokowano go w obrębie pojęć i teorii istniejących i funkcjonujących w etnologii i
socjologii. Dalej, rozdział pierwszy zawiera także wprowadzenie do semiotyki i ujęcie
interpretacyjne języka jako tekstu kultury i systemu znaków. Te części rozprawy stanowi
podłoże teoretyczne do sformułowania i przyjęcia najważniejszych pojęć, koncepcji i
schematu analitycznego, a także podejścia metodologicznego dysertacji.
Rozdział drugi jest rozbudowanym, zrozumiałym jeżeli chodzi o rozmiar i
charakterystykę celów, przedmiotu oraz problemów metodologicznym opisem i rozwinięciem
ujęć, technik i sposobów weryfikacji hipotez. W rozdziale drugim zawarta jest obszerna,
dobrze skonstruowana charakterystyka pytań badawczych, hipotez, jak również inwentarz
zmiennych i wskaźników użytych w technikach i narzędziach badawczych. Opisany jest także
sam przebieg badań audytoryjnych i sposoby pozyskania materiału empirycznego. Na koniec
dokonano prezentacji demograficznej, ilościowej, statystycznej populacji badawczej.
Rozdział trzeci poświęcony jest subkulturze rap, ukazuje jej genezę i źródła, lokuje w
historycznym i społeczno-kulturowym kontekście ponowoczesności. Obejmuje opis i
wyjaśnienie roli najważniejszych elementów, czynników definiujących rap i określających
jego subkulturową naturę. Rozdział ten ukazuje rolę tekstu słownego, symboliki, stosowanej
zarówno w warstwie werbalnej, językowej, jak w kodach opartych na mowie ciała, obrazie,
symbolu
graficznym
poprzez
graffiti,
tańcu.
Dalej
znajdują
się
charakterystyki
fundamentalnej dla subkultury rapu aktywności muzycznej, ujęte zarówno w warstwie
estetycznej, jak i formalno-technicznej. Nakreślony jest także modelowy wizerunek polskiego
i ukraińskiego rapera oraz ustalone miejskie, przestrzenne ramy świata rapu. Na koniec
trzeciego rozdziału autor dokonuje wstępnego przeglądu konotacji znaczeniowych subkultury
hip-hopowej, jako nurtu muzycznego, ale także stylu życia, formy aktywności ludycznej oraz
więziotwórczych procesów kształtowania tożsamości w grupie rówieśniczej.
Rozdziały od czwartego do szóstego stanowią przegląd, systematyzację, analizę i
omówienie materiału empirycznego, uzyskanego w trakcie badań przeprowadzonych przez
autora dysertacji. Jest to moim zdaniem najbardziej interesująca, własna, oryginalna, choć nie
pozbawiona słabości część dysertacji.
Rozdział czwarty zawiera semantyczną, systemową analizę tożsamości kulturowej
uczestników subkultury rap. Analiza ta opiera się na prezentowaniu uzyskanych w badaniach
danych o preferencjach muzycznych, dominujących wartościach definiujących uczestników
5
subkultury i odróżniających ich od innych młodych ludzi. Tabelaryczna, graficznowykresowa, korelacyjna, statystyczna prezentacja wyników badań służy autorowi do
uzasadnienia tezy o istnieniu specyficznych, odrębnych cech tożsamości uczestników
subkultury rap.
Rozdział piąty jest wzorcową metodologiczną analizą systemu paradygmatycznego
buntu uczestników subkultury rap. Bunt traktowany jest autotelicznie i symbolicznie jako
wyróżnik i znak subkultury. Autor prezentuje uzyskane w badaniach interpretacje graficznych
znaków buntu, leksykalnych jego symboli, by przejść do opisu i wyjaśnienia roli języka i
kodu komunikacyjnego rapu jako aksjologicznie i emocjonalnie nacechowanego podłoża
więzi i tożsamości wspólnotowej członków subkultury. Podłoże to nacechowane jest
konotacjami i denotacjami znaków i symboli czytelnych i zrozumiałych w dużej mierze
jedynie przez uczestników. Tym samym symboliczna sfera rapu staje się podstawowym
składnikiem identyfikacji z subkulturą i buntem, oraz głównym elementem manifestacji
pokoleniowego buntu. Na koniec autor konstruuje paradygmatyczny obraz świata raperów,
którego ramy i treść stanowią wypowiedzi respondentów. System ten daleki jest od
jednoznaczności i spójności, ale zdaniem autora indywidualizm, personalizm, relatywizm,
niejednoznaczność, płynność postaw, ekspresyjność form buntu, heterogeniczność i pluralizm
wewnątrz subkultur, fragmentacyjnych charakter tożsamości są odzwierciedleniem i
następstwem cech samej społeczno-kulturowej ponowoczesności.
Rozdział szósty obejmuje analizę syntagmatycznego tekstu subkultury rapu. Autor
podejmuje w nim próbę określenia roli muzyki w kształtowaniu postaw i tożsamości
uczestników subkultury. Muzyka rapu, jej różne odmiany, zróżnicowanie środowiska,
prowadzą zdaniem autora, niezależnie od narodowych, etnicznych podziałów do wspólnie
manifestowanej potrzeby ekspresji buntu. Bunt ten wyrażany jest poprzez rytm, brzmienie,
charakter muzyki, ale jego kontestacyjny, subkulturowy wydźwięk pojawia się w pełni
dopiero poprzez wyeksponowanie tekstów piosenek. Świat rapu to świat ekspresji
symbolicznej, emocjonalnej manifestacji buntu poprzez muzykę, wypowiedź zawartą w
tekście, w sposobie bycia, ubierania się, funkcjonującą w zbiorowości uczestników.
Zbiorowość ta umożliwia nabywanie swoistej kompetencji i wrażliwości kulturowej, łączy
młodych ludzi skłonnych do aktywnych form wyrażania własnych niepokojów, powodów do
buntu. Rap jest ruchem z jednej strony funkcjonalnie związanym z niepokojami, obawami,
płynnością, niestabilnością form życia społecznego, z brakiem wyrazistości norm
kulturowych, rozdźwiękiem systemów wartości, z drugiej jednak wynika wprost z natury
młodości, z potrzeby wyrażania własnego zdania na temat samej rzeczywistości.
6
3. Charakterystyka merytoryczno-krytyczna rozprawy
Praca lokuje się w obszarze bardzo dobrze metodologicznie przemyślanej i
przeprowadzonej
analizy
antropologiczno-socjologicznej.
Ma
w
pewnej
mierze
interdysplinarny charakter, i równie dobrze może stanowić podstawę uzyskania stopnia
doktorskiego z etnologii, jak i kulturoznawstwa czy socjologii. Jego podejście można nazwać
mikrostrukturalnym, antropologicznym studium humanistycznym, prowadzonym w oparciu o
najlepsze wzory i metody analizy ilościowo-jakościowej. Kluczem i rdzeniem całej dysertacji
pozostaje zebrany przez autora materiał badawczy, dobra znajomość środowiska w jakim są
usytuowani respondenci oraz konsekwentna i rzetelna praca badawcza, prowadząca do
zgromadzenia obszernego materiału w formie ankiet, wywiadów i testów skojarzeń. To ta
część materiału źródłowego, wywołany przez autora, decyduje o naukowych i poznawczych
walorach dysertacji.
W zasadzie jedyną słabością tej prezentacji, jest przeważający jej ilościowy, oparty na
technikach ankietowych charakter. Stosowanie technik ilościowych w badaniach kulturowych
winno być rozszerzone o inne sposoby i techniki gromadzenia materiałów i źródeł, w tym o
obserwacje uczestniczącą, jak również pogłębione wywiady z liderami i muzykami
reprezentującymi ruch raperski. Rozumiem, że w sferze założeń konsultowanych z
opiekunem naukowym, znalazła się przede wszystkim potrzeba zidentyfikowania i określenia
granic zjawiska, cech składowych i konstytucyjnych dla subkultury rapu i powodów do buntu.
Żałować wszakże wypada, że badania, oparte skądinąd na metodologicznych rygorach
weryfikalności, ograniczyły na wejściu możliwości badawcze. Jak bowiem utrzymują
humaniści, nie wystarczy wiedzieć o danym zjawisku, należy zrozumieć jego naturę i głębię.
To, co jednak może być przez antropologicznie, kulturoznawczo zorientowanych odbiorców i
czytelników pracy, w tym mnie osobiście uznane za słabość, jest z drugiej strony zaletą i
mocną stroną dysertacji. Rygoryzm metodologiczny i ścisłe trzymanie się schematu analizy w
celu weryfikacji hipotez jest wzorcową, bardzo poprawną drogą analizy naukowej, rzadko
spotykaną w rozprawach doktorskich z dziedziny humanistyki. W podejściu do opisu,
charakterystyki i badania zjawiska widać socjologiczne przygotowanie autora. Byłbym dalece
niesprawiedliwy, gdybym nie dostrzegł i nie docenił jako recenzent tej części dysertacji, w
której znajduje się bliższa metodom jakościowym analiza wywiadów i swobodnych
wypowiedzi respondentów. Z żalem konstatuję zarazem, że autora wyraźnie ograniczał w
jego interpretacji stosunkowo sztywny gorset wymogów metodologicznych. Wyraźnie widać,
7
że autor miałby o wiele więcej do powiedzenia na temat wielowariantowej tożsamości
uczestników subkultury rap, niż pozwalały mu na to techniki i metody badawcze.
Praca ma też w pewnej mierze charakter studium porównawczego, ukazującego z jednej
strony drogi transkulturacji, dyfuzji elementów kultury w przestrzeniach międzykulturowych,
z drugiej poszukującego wspólnych dla dwóch grup narodowych – jeśli nie liczyć
znajdujących się w badanej grupie Białorusina i Chinki – cech, przyczyn i przejawów buntu, a
także różnic i podobieństw w konstruowaniu i przemianach tożsamości uczestników. Każda
analiza porównawcza jest stawia duże wymagania kompetencyjne, w tym erudycyjne,
językowe i metodologiczne. Autor akurat w tej sferze i części pracy wypada bardzo
przekonywująco i dojrzale naukowo.
Praca zawiera także wstęp i stosunkowo obszerną bibliografię pomiędzy stronami 302314. Bibliografia obejmuje przegląd różnorodnych źródeł i prac monograficznych,
teoretycznych. Osobno wyodrębnione zostały źródła internetowe.
Praca napisana jest dobrym, zrozumiałym, klarownym językiem. Co ważne, jest
staranna w warstwie edycyjnej i redakcyjnej, nie da się wytknąć autorowi żadnego błędu
językowego, brak nawet tzw. literówek. Staranność w redakcji teksty wskazuje na dużą
dyscyplinę warsztatową autora, co znajduje dodatkowe potwierdzenie, na co kładę nacisk w
recenzji, w jego metodologicznym rygoryzmie. Są to cechy wyróżniające naprawdę dobrego
uczonego.
4. Podsumowanie i uwagi końcowe
Dysertacja doktorska pana Bartłomieja Kotowskiego wpisuje się dobrze w tradycję
antropologicznych badań nad subkulturami. Autor należy do rosnącego grona młodych
badaczy przemian postaw i tożsamości uczestników subkultur w następstwie dynamicznych,
rewolucyjnych wręcz przeobrażeń współczesnych społeczeństw. Kulturowe konsekwencje
tych przemian są trudne do ogarnięcia, ich tempo i dynamika sprawiają, że nauki o kulturze,
w tym antropologia z trudem, o ile w ogóle za nimi nadążają Podejście antropologicznesemiologiczne autora cechuje duża dojrzałość metodologiczna i dbałość o prawidłową
weryfikację źródeł. Za najważniejsze, pozytywne cechy jego podejścia do analizy
przedmiotowo-problemowej w dysertacji zaliczam:
1. Orientację właściwą dla koncepcji antropologiczno-historycznych. Autor ujmuje
przyczyny przynależności do subkultury rap, skłonność do manifestacji swego buntu,
wywołane tym przemiany tożsamości, jako proces ciągłych interakcji pomiędzy młodymi
8
ludźmi uczestniczącymi będącymi członkami podlegającego transkulturacji środowiska
społecznego. Transkulturacja rozumiana jest przez autora implicite jako proces transformacji
społecznej
i
kulturowej,
podlegający
bliżej
nieokreślonym
regułom
globalizacji,
uniwersalizacji kulturowej, prowadzący do zmiany natury więzi międzyludzkich. Subkultura
rap stanowi zdaniem autora aktywną, krytyczna, twórczą reakcję na wymogi rzeczywistości,
określone mianem „ponowoczesnej” Stanowisko to umożliwia autorowi uwzględnianie
wielowymiarowości i złożoności tego procesu, zwłaszcza w odniesieniu do strategii i
sposobów wyrażania buntu przez uczestników i zwolenników subkultury rap i miłośników
hip-hopu.
2. Ulokowanie rozważań w kontekście relacji międzykulturowych, transkulturowych, w
obszarze zjawisk tworzących obszar wielokulturowości. Elementami, składnikami tej
międzykulturowej przestrzeni są subkultury. Ulegają one denacjonalizacji, deterytoryzacji,
łączą i upodabniają do siebie uczestników wywodzących się z różnych grup kulturowych;
rasowych, etnicznych, narodowych. Szczególnym stanem wielokulturowości jest pluralizm.
Przejawem pluralizacji społeczeństw ponowoczesnych jest subkultura hip-hopu, traktowana
jako wytwór czarnego getta rasowego w Stanach Zjednoczonych, lecz upowszechniająca się i
popularyzująca w dzielnicach blokowisk Paryża, Madrytu czy Warszawy, Sandomierza, Kielc
czy Lwowa. Ruch ten i wyłoniona przez niego subkultura posiada także uczestników
wywodzących się z innych grup etnicznych i rasowych. Subkultury młodzieżowe i nowe
ruchy społeczne, w tym subkultura rap, są następstwem, wytworem, ale i korelatem
globalizacji. Do podstawowych czynników, wywołujących kontestację młodzieżową, na co
wskazuje autor w badaniach, należą zjawiska osłabiania i destabilizacji państw narodowych,
powszechny, głęboki i wielowymiarowy kryzys kulturowy, negatywne skutki szybkiego
rozwoju technologicznego i dezorganizacja społeczna wynikająca z dominacji zasad modelu
gospodarki neoliberalnej, destrukcyjnych zmian w mechanizmach demokracji. Z drugiej
strony subkultura rap prowadzi do pozytywnych przemian w konstrukcji nowych,
odpowiadających
płynnej,
niestabilnej,
zdezorganizowanej
i
„zdekonstruowanej”
rzeczywistości mechanizmów kształtowania tożsamości.
3. Mikrospołeczny, psychokulturowy wymiar analizy przemian postaw i tożsamości
uczestników subkultury rap zależnie od ich motywacji, preferencji muzycznej, stopnia
zaangażowania i wielu innych czynników. Tożsamość „subkulturowa” to zbitka pojęciowa,
odnosząca się do identyfikacji grupowej, cech osobowości, postaw, zachowań, subiektywnej
więzi i kompetencji komunikacyjnej, kształtowanej w obrębie grupy rówieśniczotowarzyskiej. Tożsamość subkulturowa to zespół cech psychicznych i predyspozycji
9
jednostki, rozwinięta w subkulturowej grupie rówieśniczej lub młodzieżowym środowisku
społeczno-kulturowym. Tożsamość jest według autora wytworem działania grupy, ruchu
społecznego, subkultury traktowanej jako rodzaj światopoglądu, orientacji ideowej oraz
orientacji na symbole i wartości. Subkultura staje się w niektórych, wyjątkowych
przypadkach pierwotną, podstawową grupą odniesienia, w której następuje kształtowanie
osobowości i tożsamości dojrzewających jednostek. Autor trafnie zakłada i uzasadnia tezę, że
subkultura rap jest wytworem procesów urbanizacji, stanowi następstwo mieszania się i
różnicowania wzorów kulturowych wywodzących się z różnych społeczeństw. Jest
niezbywalnym elementem wielokulturowych społeczeństw, w których zagościła na trwałe
pod koniec ubiegłego stulecia.
4. Uwzględnienie roli języka, symboli, kodów komunikacyjnych i identyfikacyjnych
wyróżników tej subkultury. Semiologiczna analiza jest najlepiej przeprowadzoną w warstwie
badań i interpretacji, oraz najbardziej wartościową poznawczo częścią dysertacji.
Systematyczna, oparta na dobrze przygotowanym schemacie badania i rozumowania analiza
systemu znaków, wartości i symboli w warstwie językowej, muzycznej, graficznej, pozwoliła
autorowi na skonstruowania w miarę wyrazistego obrazu identyfikacyjnego uczestników
subkultury rap. Umożliwiła zarazem wyróżnienie elementów tego obrazu, decydujących o
odrębności tożsamości uczestników subkultury. Jednocześnie autor rekonstruuje i demaskuje
poprzez swoje badania swoisty, stereotypowy wizerunek rapera i subkultury, wskazując
zarazem na najbardziej istotny, fundamentalny fakt, jakim jest rola i znaczenia języka i kodów
symboliczno-komunikacyjnych dla zdefiniowania tej subkultury.
5. Ważną cechą dysertacji, co już dobitnie podkreśliłem, jest jej międzykulturowy,
porównawczy charakter. Badania tożsamości młodych Polaków i Ukraińców, prowadzone w
dwóch krajach i językach same w sobie stwarzają bariery i trudności komunikacyjne i
badawcze. Autorowi udało się przeprowadzić i zinterpretować postawy, tożsamości i opinie o
subkulturze rap, pozwalające na analizę porównawczą i poszukiwanie – niezależnie od różnic
– wspólnych elementów obrazu rapu funkcjonującego w warstwie językowo-symbolicznej.
6. Co także parokrotnie wyraziłem, zaletą pracy jest jej dojrzałość warsztatowa i
metodologiczna, poparta osobistym doświadczeniem badawczym i wiedzą autora. Badania
zostały osadzone w dobrym kontekście teoretycznym. Sposób podejścia do badań i
uzasadnienie głównych hipotez badawczych determinują dalszy tok narracji i narzucają
autorowi zespół wymogów metodologicznych. Autor zachował dyscyplinę wywodu oraz
precyzyjnie zastosował techniki i metody badawcze, które co prawda nie posiadają zalet
statystycznej
10
reprezentatywności,
ale
pozwalają
na
wnioskowanie
z
dużym
prawdopodobieństwem o
tym, jaki jest obraz subkultury wśród młodych Polaków i
Ukraińców poza badanymi respondentami.
Konkludując, oceniam pozytywnie rozprawę doktorską pana Bartłomieja Kotowicza
stwierdzając, że spełnia ona wymogi Ustawy o tytułach i stopniach naukowych i wnoszę o
dopuszczenie jej autora do dalszych faz postępowania doktorskiego na Wydziale
Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w dziedzinie etnologii.
11