Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski – Biuro Rzecznika

Transkrypt

Zadośćuczynienie dla najbliższych członków rodziny
zmarłego z art. 446 4 k.c.
Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski
Warszawa, 21 marca 2011 r.
ZADOŚĆUCZYNIENIE PIENIĘŻNE ZA KRZYWDĘ DLA
NAJBLIŻSZYCH CZŁONKÓW RODZINY ZMARŁEGO

Art. 446 4.
„Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego
odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę.”
Dla praktyki najistotniejsze są dwa pytania:


Kto ma prawo do zadośćuczynienia po śmierci najbliższego członka
rodziny ?
Jak określić wysokość zadośćuczynienia po śmierci najbliższego
członka rodziny ?
2
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia
W obowiązującym stanie prawnym nie istnieje legalna definicja pojęcia
„rodziny”.
Poglądy doktryny i orzecznictwo dotyczące art. 446
3 k.c. w zakresie
wskazania kręgu osób uprawnionych do stosownego odszkodowania.
W kręgu uprawnionych do zadośćuczynienia powinny znaleźć się te same
osoby, które należy uznać za najbliższe w odniesieniu do stosownego
odszkodowania (normy art. 446
3 i 4 k.c. posługują się tym samym
pojęciem).
Moim zdaniem przy ustalaniu, czy dana osoba może być traktowana jako
najbliższy członek rodziny powinno brać się także pod uwagę sytuację i
kulturę społeczną.
3
Wyrok SN z 10 grudnia 1969 r., sygn. akt III PRN 77/69, publ. OSNC
1970/9/160
„W świetle art. 446 3 k.c. - podobnie jak i w świetle art. 166 k.z. –
konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku najbliższym członkiem
rodziny, należy do sądu orzekającego. Stosownie do okoliczności
danego wypadku za najbliższego członka rodziny można również uznać
macochę, zwłaszcza wtedy, gdy uzasadniają to pozytywnie ocenianie w
świetle zasad współżycia społecznego stosunki łączące macochę i
pasierba. W tym zakresie należy brać pod uwagę również unormowanie
zawarte w art. 144 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.”
4
Z uzasadnienia wyroku SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 648/04,
opubl. OSNC 2006/3/54, Biul. SN 2005/6/12, M. Prawn. 2006/6/314

definiując pojęcie "rodziny" można - jak trafnie wskazuje się w piśmiennictwie użyć następujących kryteriów: pokrewieństwo, małżeństwo, przysposobienie,
powinowactwo, rodzina zastępcza i pozostawanie we wspólnym gospodarstwie
domowym; można zatem zaaprobować definicję rodziny jako najmniejszej grupy
społecznej, powiązanej poczuciem bliskości i wspólności, osobistej i
gospodarczej, wynikającej nie tylko z pokrewieństwa

najszersze pojęcie rodziny przewiduje art. 111 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) - za członków
rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków
zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z
podatnikiem w faktycznym pożyciu oraz art. 691 k.c. – małżonek niebędący
współnajemcą, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których
najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która
pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.
5
Kwestią istotną z punktu widzenia zaliczenia konkretnej osoby do grona uprawnionych
powinno być stwierdzenie istnienia rzeczywistych więzi ze zmarłym, w
szczególności stosunków uczuciowo-emocjonalnych (indywidualizacja oceny
wobec fakultatywnego charakteru zadośćuczynienia).

dzieci, współmałżonek, rodzice zmarłego;

inni krewni i powinowaci, przybrani rodzice, dzieci i rodzeństwo, pozostający ze zmarłym w
ścisłych relacjach rodzinnych, np.: siostra, brat, babka, dziadek, wnuki, macocha,
ojczym, teściowa, teść, synowa, zięć, szwagierka, szwagier, bratowa, pasierb,
pasierbica, wuj, ciotka, stryj

inne osoby? - w zależności od konkretnych okoliczności,

nasciturus
art. 4461 k.c.
„Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem”
6
W doktrynie, na tle art. 446
3 k.c. dyskusyjne jest prawo do
odszkodowania dla konkubentów, a nawet ich dzieci, niektórzy opowiadają
się za wykluczeniem ich z kręgu najbliższych członków rodziny.
Wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 648/04, publ. OSNC
2006/3/54, Biul. SN 2005/6/12, M. Prawn. 2006/6/314
„Pokrewieństwo nie stanowi wyłącznego kryterium zaliczenia do najbliższych
członków rodziny w rozumieniu art. 446 3 k.c.”
„Rozwój konkubinatu, który znalazł trwałe miejsce w systemie ocen i norm
moralnych współczesnego społeczeństwa, ma swoje źródło w
przeobrażeniach ustrojowych i gospodarczych, a także kulturowych,
zwłaszcza w świadomości społeczeństwa.”
7
Jeżeli w konkretnym przypadku związek nieformalny ma charakter
trwały (partnerzy od dłuższego czasu funkcjonują jak małżeństwo,
choć w świetle przepisów k.r.o. małżeństwa nie stanowili), to wydaje
się, że wówczas można
konkubenta/ konkubinę uznać jako
najbliższego członka rodziny w rozumieniu art. 446 § 4 k.c.;
8
Przykłady stanów faktycznych, w których zakłady ubezpieczeń zaliczyły
konkretne osoby do kręgu uprawnionych do zadośćuczynienia:

wuj pomagał wychowywać po śmierci siostry siostrzeńca i chrześniaka;

siostrzeniec opiekował się samotną, poruszającą się o kulach ciotką – woził
do lekarzy, regularnie odwiedzał, robił zakupy, pomagał w codziennych
pracach domowych;

teściowa zastępowała synowej zmarłą matkę;
9
Jak ubezpieczyciele uzasadniają odmowę wypłaty odszkodowania przykłady z postępowań skargowych, dotyczące wykluczenia osoby
występującej z roszczeniem z kręgu uprawnionych:

odczuwany ból i cierpienie związane ze śmiercią w przypadku
roszczenia brata/ siostry są niewystarczające do przyznania
zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 4 k.c.;

brak wykazania silnego związku emocjonalnego ze zmarłym;
10
Zadośćuczynienie przysługuje każdemu osobno w wysokości
odpowiedniej do poniesionej przez każdego z uprawnionych krzywdy.
Każde roszczenie należy rozpatrywać indywidualnie!
11
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia
Przepis art. 446 § 4 k.c. nie wskazuje sposobu ustalenia wysokości
omawianego świadczenia.
Przyznanie zadośćuczynienia warunkowane jest jedynie wykazaniem, iż
osoba występująca z roszczeniem należy do kręgu najbliższych członków
rodziny zmarłego.
12







Otwarty katalog uniwersalnych kryteriów, które mogą być pomocne w
określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych:
długotrwałość i stopień cierpień i bólu po śmierci najbliższego, ogrom
doznanego cierpienia;
poczucie osamotnienia, cierpienia natury moralnej i wstrząs psychiczny
wywołany śmiercią osoby najbliższej;
stopień krzywdy wynikający z utraty pomocy, wsparcia i opieki osoby bliskiej;
poczucie straty, żalu, tęsknoty, silne przeżywanie żałoby po zmarłym;
utrata czerpania przyjemności z życia rodzinnego;
wiek uprawnionego do zadośćuczynienia;
wstrząs związany z dramatycznymi okolicznościami wypadku np. śmierć na
oczach najbliższego;
13




Otwarty katalog czynników zaburzających sytuację rodzinną po śmierci
najbliższego, które mogą być pomocne w określaniu wysokości
zadośćuczynienia dla najbliższych:
uprzednio występujący stopień pokrewieństwa ale także bliskości, zażyłości,
przyjaźni i wspólności pomiędzy uprawnionym a zmarłym;
zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu struktury rodzinnej, dramatyzm
doznań osób najbliższych dla zmarłego;
rola zmarłego jaką pełnił w rodzinie, np. ukochana matka, autorytet scalający
całą rodzinę etc.;
potencjalny okres traumy najbliższych i dochodzenia członków rodziny do
względnej normalności;
14






Otwarty katalog czynników po stronie dzieci, które mogą być pomocne
w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych:
- brak troski i opieki ze strony rodzica, brak jego pomocy w przyszłym
wychowaniu, poczucie sieroctwa, poczucie niższej wartości wobec
rówieśników;
- osamotnienie i trudności życiowe dziecka, które w okresie dorastania, a
także później nie będzie korzystało ze wsparcia jednego lub w
dramatycznych przypadkach obojga z rodziców;
- cierpienia i zachwianie poczucia bezpieczeństwa, perspektywa życia bez
wsparcia rodziców;
- zmniejszenie widoków i możliwości osiągnięcia sukcesów życiowych,
zrobienia kariery;
- większe prawdopodobieństwo poddania się patologiom osób
wychowujących się w niepełnej rodzinie;
15







Otwarty katalog czynników po stronie rodziców, które mogą być pomocne w
określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych:
nagłe i brutalne rozerwanie więzi rodzica z dzieckiem, utrata prawa rodzica do
wychowywania, obserwacji kolejnych etapów życia własnego dziecka;
utrata jedynego dziecka;
poczucie krzywdy i bólu które wywołane jest utratą dziecka, stan psychiczny rodzica
po zdarzeniu;
pozbawienie możliwości radowania się z zakładanej przez dziecko rodziny,
obserwowania dorosłości i samodzielności dziecka;
perspektywa ukończenia przez dziecko nauki, podjęcia pracy oraz przyczynienia się
do poprawy sytuacji życiowej członków rodziny;
wspólne zamieszkiwanie z rodzicami oraz pomoc dziecka względem rodziców i na
rzecz gospodarstwa domowego;
inne czynniki wpływające na poczucie krzywdy uzależnione od konkretnego stanu
faktycznego, których trzeba będzie poszukiwać każdorazowo w indywidualnej sprawie
np. niemożność posiadania potomstwa przy jednoczesnej utracie dziecka lub dzieci;
16






Otwarty katalog czynników po stronie małżonków, które mogą być
pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych:
poczucie bezradności życiowej, bezsilności wobec trudności życiowych;
samotność i obawa przed nią w przyszłości;
brak możliwości realizacji planów, niekorzystne widoki na przyszłość,
konieczność układania sobie życia od nowa;
pozbawienie małżeńskiego wsparcia, utrata radości ze wspólnego życia;
konieczność samodzielnego wychowania dzieci oraz związane z tym
napięcia psychiczne;
osłabienie aktywności życiowej, brak możliwości wykonywania pracy, ze
względu na napięcia i zaburzenia psychiczne po śmierci małżonka;
17
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w praktyce orzeczniczej









Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 marca 2010 r, gdzie rozpatrując roszczenia
powoda po tragicznej śmierci w wypadku drogowym jego rodziców przyznał mu 40 000 zł tytułem
zadośćuczynienia (po 20 000 zł, za każdego rodzica).
Sąd miarkując wysokość zasądzonego zadośćuczynienia wziął pod uwagę:
wspólne zamieszkiwanie rodziców z synem;
potencjalne wsparcie finansowe ze strony rodziców, które pomogłoby spłacić jego zadłużenie z
tytułu zaciągniętych kredytów;
koszty utraconego zarobku powoda, który nie mógł pracować ze względu na swój stan psychiczny
i przebywał na urlopie bezpłatnym;
pogorszenie się sytuacji życiowej powoda - po śmierci rodziców zmniejszył się dochód na jednego
członka rodziny;
utratę możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem powoda przez jego babcię;
ogromny wstrząs psychiczny dla powoda, co doprowadziło do osłabienia jego aktywności życiowej;
rozmiar doznanych cierpień psychicznych potęgowany faktem, iż wypadek i śmierć rodziców
nastąpiła na dwa tygodnie przed planowanym ślubem powoda;
utrata poczucia bezpieczeństwa i możliwość wsparcia od najbliższej rodziny.
18




Wyrok Sądu Rejonowego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 26 marca 2010
r. na tle stanu faktycznego, gdzie poważnie pobity syn zmarł, zasądził na
rzecz jego matki kwotę 50 000 zł zadośćuczynienia.
nagłe i brutalne zerwanie więzi matki z synem, które przyczyniło się do
pozbawienia rodzica prawa do wychowywania i obserwacji kolejnych etapów
życia dziecka,
poczucie krzywdy i bólu wywołane utratą syna,
stan psychiczny matki, która wymagała leczenia psychologicznego i
psychiatrycznego,
ogrom doznanego cierpienia oraz adekwatność zadośćuczynienia wobec
przeżytego cierpienia i bólu.
19



Wyrok Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 30 kwietnia 2010 r. na tle stanu
faktycznego, w którym pasażer pojazdu mechanicznego (uczeń LO) zmarł na skutek
wypadku drogowego, przyznał zadośćuczynienie na rzecz rodziców poszkodowanego
po 25 000 zł i brata 10 000 zł.
daleko idące skutki w sferze emocjonalnej i psychicznej rodziców i brata jak: uczucie
pustki, brak radości, żal, tęsknota, przeżywanie żałoby stanowią całkowicie naturalną
konsekwencję utraty osoby najbliższej.;
istotną zmianę (pogorszenie) sytuacji życiowej najbliższej rodziny pokrzywdzonego,
której skutkiem była utrata osoby wchodzącej w dorosłe życie, usamodzielniającej się i
będącej dotychczas istotnym oparciem w codziennym życiu poprzez pomoc w
pracach domowych, opiekę nad chorym ojcem, opiekę i naukę małoletniego brata;
perspektywę, że w nieodległej przyszłości po ukończeniu nauki, pokrzywdzony
podjąłby stałą pracę, co w konsekwencji przyczyniłoby się do istotnej poprawy sytuacji
materialnej całej rodziny.
20





Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 14 kwietnia 2010 r. na mocy którego
zmieniono wysokość zadośćuczynienia na rzecz matki po śmierci syna na
skutek wypadku drogowego ustalonego wyrokiem Sądu Okręgowego w
kwocie 150 000 zł, na sumę 100 000 zł.
Sąd Apelacyjny miarkując wysokość zadośćuczynienia wziął pod uwagę:
średnie wysokości zasądzanych zadośćuczynień w sprawach o naruszenie
dóbr osobistych prawo wynoszące maksymalnie 20 000 – 30 000 tys. zł;
przy czym stwierdził, że prawo do życia w rodzinie jako dobro osobiste
wynikające z art. 446 § 4 k.c., zasługuje na szczególną ochronę i wyższe
świadczenie;
zwiększenie u powódki poczucia krzywdy wynikającego z braku zakończenia
postępowania karnego oraz nie osądzenia potencjalnych sprawców w chwili
wydania wyroku w postępowaniu cywilnym;
obiektywnie naganne zachowanie sprawcy w postaci kierowania w stanie
nietrzeźwości, które wpłynęło dodatkowo na rozmiar krzywdy powódki.
21
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości



Analiza pierwszych zapadłych orzeczeń pozwala sformułować pewne
wstępne wnioski:
Sądy nie do końca realizują cel zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c.
„mieszając” je ze stosownym odszkodowaniem z art. 446 § 3 k.c.;
Wysokość przyznawanych przez ubezpieczycieli zadośćuczynień oscyluje
na poziomie do 20 000 zł czyli zdecydowanie mniej niż na drodze
postępowania sądowego;
Wysokość orzekanych kwot zadośćuczynień oscyluje na poziomie do
100 000 zł (w incydentalnych przypadkach więcej), czyli na poziomie kwot
orzekanych tytułem stosownego odszkodowania.
22



Znaczna uznaniowość orzekanych kwot szczególnie skłania do
podejmowanych obecnie dyskusji nt. wypracowania ryczałtowych kwot
zadośćuczynień;
Temat do rozważenia, przy czym decydującym czynnikiem tego typu
rozwiązań winien być uzasadniony interes osób poszkodowanych, a nie
chęć redukcji świadczeń ze strony branży;
Ten kontrowersyjny pomysł rodzi jednak szereg wątpliwości do poważnej
dyskusji popartej pogłębioną analizą !!!
23
Od czego wychodzić, czy od ww. orzekanych w pierwszych wyrokach kwot
tzn. 10 000 – 100 000 zł czy innych np. wysokości proponowanych ugodowo
kwot po katastrofie Casy i katastrofy pod Smoleńskiem (250 000 zł) ?
W mojej ocenie kwota bazowa powinna być określona na odpowiednio
wysokim poziomie (ma stanowić ekonomicznie odczuwalną wartość) tzn. w
obecnej rzeczywistości i otoczeniu 100 000 – 200 000 zł następnie
korygowana w oparciu o wymienione i inne istotne dla rozmiaru krzywdy
czynniki.
24
Czy wszystkim równo, czy różnicować ?
W mojej ocenie wysokość zadośćuczynienia absolutnie należy
indywidualizować, a tym samym różnicować z uwzględnieniem wszystkich
wyżej wymienionych i innych istotnych dla rozmiaru krzywdy czynników.
25
Z punktu widzenia poszkodowanych zasadnym byłoby z jednej strony
wprowadzenie pewnych minimów, które gwarantowałyby adekwatny do
rozmiarów krzywdy poziom finansowy świadczenia – a z drugiej strony
pozostawienie sądowi swobody orzekania co pozwoliłoby na ustalenie
zadośćuczynienia odzwierciedlającego elementy powstałej krzywdy w
konkretnym przypadku.
26






Jak zabezpieczyć uzasadnione interesy poszkodowanych ?
Przy podjęciu prób zryczałtowania zadośćuczynień konieczny jest szereg
prokonsumenckich rozwiązań, jak przykładowo:
działanie niezależnych od zainteresowanych komisji nadzorowanych przez
Państwo z udziałem wybitnych i dających gwarancję obiektywizmu
specjalistów;
wsparcie na rzecz poszkodowanych ze strony profesjonalistów przy
formułowaniu roszczeń;
ugody poddawane kontroli sądowej;
sprawy szczególnie skomplikowane objęte przymusem adwokackim;
zwolnienia poszkodowanych z kosztów postępowania sądowego;
wprowadzenie mechanizmów antyinflacyjnych.
27
Dziękujemy za uwagę i zapraszamy do bazy
orzecznictwa dostępnej na stronie www.rzu.gov.pl
w zakładce serwis prawny
Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski
Wydział Prawny Biura Rzecznika Ubezpieczonych
28

Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski – Biuro Rzecznika

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody

wyrok uzasadnienie - Portal Orzeczeń Sądu Rejonowego w Gliwicach

Kremacja Wszyscy ludzie zasługują na godny

I Ca 201-13

POLICJA KUJAWSKO-POMORSKA POWIADAMIANIE RODZIN O

Standaryzacja zadośćuczynień z punktu widzenia praktyki

Kompensacja utrzymania opiekunek

2,4 MLN ZŁ ODSZKODOWANIA ZA WYPADEK Sąd Apelacyjny w