Wykaz inwentarza – nowa instytucja prawa

Wykaz inwentarza – nowa instytucja prawa spadkowego
dr Konrad Osajda1
Od 18.10.2015 r. obowiązują zmienione przepisy o odpowiedzialności za długi spadkowe2.
Znajdują one zastosowanie do wszystkich spadków otwartych od tej daty (art. 6 ZmKCU).
Kluczowa zmiana to wprowadzenie jako zasady przyjęcia spadku z dobrodziejstwem
inwentarza (art. 1015 § 2 KC). Konsekwencją wprowadzenia jako zasady przyjęcia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza stała się konieczność uregulowania, w jaki sposób określana jest
wartość majątku spadkowego wyznaczająca zakres odpowiedzialności za długi spadkowe. W
związku z tym w prawie polskim pojawiła się nowa instytucja prawna – wykaz inwentarza.
Praktyczne znaczenie tej instytucji i oczekiwana powszechność sporządzania wykazów
inwentarza uzasadniają podjęcie próby analizy dotyczących jej norm prawnych. W artykule 3
omówiono pojęcie i funkcje wykazu inwentarza, kwestię terminu oraz formalne aspekty jego
sporządzenia i złożenia, wymagania co do treści, stosowanie wzoru wykazu inwentarza,
dopuszczalność uzupełnienie wykazu oraz wskazano osoby uprawnione do jego sporządzenia.
Przedstawiono także podobieństwa i różnice pomiędzy wykazem inwentarza a spisem
inwentarza.
Wprowadzenie
Od wejścia w życie ZmKCU, jeżeli w przewidzianym prawem sześciomiesięcznym
terminie (art. 1015 § 1 KC) spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia w przedmiocie
przyjęcia spadku, to jest jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Zgodnie z wcześniej obowiązującym prawem, zasadą było przyjęcie spadku wprost. W
konsekwencji mogło się zdarzyć, że spadkobierca ponosił odpowiedzialność za długi
spadkowe z majątku osobistego z uwagi na brak świadomości prawnej i niezłożenie
oświadczenia o odrzuceniu spadku albo o przyjęciu go z dobrodziejstwem inwentarza. Stan
ten był krytykowany w doktrynie4, a nawet w judykaturze5. Dokonaną zmianę prawa należy
zatem ocenić wyjątkowo pozytywnie.
Konsekwencją wprowadzenia jako zasady przyjęcia spadku z dobrodziejstwem
inwentarza, co może się dokonać nawet w braku złożenia przez spadkobiercę jakiegokolwiek
oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku, stała się konieczność uregulowania, w jaki
1
Autor jest pracownikiem w Instytucie Prawa Cywilnego na WPiA UW.
Wtedy weszła w życie ustawa z 20.3.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw, Dz.U. poz. 539; dalej jako: ZmKCU.
3
Artykuł powstał na podstawie komentarzy do przepisów regulujących wykaz inwentarza zawartych w: Kodeks
cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajdy, Legalis.
4
Zob. zwłaszcza: K. Przybyłowski, Ukształtowanie zasad dotyczących odpowiedzialności za długi spadkowe w
polskim prawie cywilnym, SC Nr XIII–XIV/1969, s. 247–248; E. Skowrońska, Odpowiedzialność
spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984, s. 75–76 i 166–177; J. Ciszewski, Ustawowe i umowne
ograniczenia odpowiedzialności osobistej, „Gdańskie Studia Prawnicze” Nr X/2003, s. 23; G. Gorczyński,
Oświadczenie o przyjęciu i odrzuceniu spadku – uwagi de lege ferenda [w:] Rozprawy z prawa prywatnego.
Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, pod red. A. Dańko-Roesler, J. Jacyszyna,
M. Pazdana, W. Popiołka, Warszawa 2012, s. 132; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi
spadkowe, Warszawa 2014, s. 249, 257–259 i 329; J.S. Piątowski, B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe, Warszawa
2011, s. 181; E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 137 i 157; W. Borysiak [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz. T. III. Spadki, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2013, s. 819; J. Kosik [w:] System Prawa
Cywilnego. T. IV. Prawo spadkowe, pod red. J.S. Piątowskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź
1986, s. 276; E. Drozd [w:] System…, T. IV, pod red. J.S. Piątowskiego, op. cit., s. 371; B. Kordasiewicz [w:]
System Prawa Prywatnego. T. 10. Prawo spadkowe, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 490–491.
5
Zob. uzasadnienie postanowienie SN z 29.11.2012 r., II CSK 171/12, Legalis.
2
1
sposób określana jest wartość majątku spadkowego wyznaczająca zakres odpowiedzialności
za długi spadkowe. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co do zasady,
spadkobierca ponosi odpowiedzialność tylko do wartości majątku spadkowego (art. 1031 § 2
KC) – ograniczenie odpowiedzialności pro viribus patrimonii.
Teoretycznie ustawodawca mógł rozstrzygnąć problem uregulowania sposobu
określenia wartości majątku spadkowego na potrzeby wyznaczenia ram odpowiedzialności za
długi spadkowe na dwa sposoby. Po pierwsze, wprowadzić każdorazowo obligatoryjne
sporządzanie spisu inwentarza. Wiązałoby się to jednak z nadmiernym wzrostem kosztów
przy dziedziczeniu – sporządzenie spisu inwentarza może być bowiem drogie nie tylko
dlatego, że spis sporządza za stosownym wynagrodzeniem6 komornik, lecz również dlatego,
że przy sporządzaniu spisu mogą być powoływani, znów za niemałym wynagrodzeniem,
rzeczoznawcy majątkowi dla wyceny poszczególnych składników majątku spadkodawcy.
Ponadto, obligatoryjność sporządzania spisu inwentarza znacznie formalizowałaby
mechanizm przyjęcia spadku i przejścia majątku mortis causa. Po drugie, ustawodawca mógł
wprowadzić nową instytucję prawa spadkowego, realizującą podobne cele co spis inwentarza,
jednak znacznie prostszą i tańszą.
Trafnie wybrano drugą ze wskazanych możliwości regulacji. Stąd właśnie w prawie
polskim pojawiła się nowa instytucja prawna – wykaz inwentarza. Pomimo jej
odformalizowania (ma charakter dokumentu prywatnego), wymagała dość szczegółowego
unormowania.
Pojęcie wykazu inwentarza
Brak definicji legalnej wykazu inwentarza. Na podstawie dotyczących go norm można
przyjąć, że wykaz inwentarza to prywatny spis wszystkich aktywów i pasywów
wchodzących do spadku, a także przedmiotów zapisów windykacyjnych. Każdy element
wymieniony w wykazie wśród aktywów spadkodawcy musi zostać oceniony co do stanu oraz
wyceniony – bierze się pod uwagę stan i cenę z chwili otwarcia spadku. Podobnie wysokość
długów spadkowych uwzględnia się na moment otwarcia spadku.
Funkcje wykazu inwentarza
Wykaz inwentarza umożliwia w praktyce realizację ograniczenia odpowiedzialności
spadkobiercy za długi spadkowe. Jeżeli spadek zostanie przyjęty z dobrodziejstwem
inwentarza, to spadkobierca odpowiada za długi spadkowe do wartości ustalonego w wykazie
stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 KC). Jeśli natomiast wykaz inwentarza nie zostanie
sporządzony, to pomimo zasady, zgodnie z którą spadkobiercy w razie braku oświadczenia w
przedmiocie przyjęcia albo odrzucenia spadku przyjmują spadek z dobrodziejstwem
inwentarza (art. 1015 § 2 KC), spadkobiercy poniosą de facto pełną odpowiedzialność za
długi spadkowe. Nie będzie bowiem wyznaczona kwotowa granica ich odpowiedzialności, a
zatem odpowiedzialność nie zostanie w żaden sposób ograniczona. Zauważyć trzeba, że w
praktyce sytuacja taka zapewne jednak nie wystąpi, a zatem jest to tylko czysto teoretyczna
sankcja za niesporządzenie wykazu inwentarza. Prawo nie przewiduje bowiem terminu, w
jakim wykaz inwentarza powinien zostać sporządzony. Oznacza to, że nie jest wykluczone
nawet sporządzenie go już w toku postępowania prowadzonego przez wierzyciela
spadkowego przeciwko spadkobiercy o zapłatę.
6
Zgodnie z art. 53 ustawy z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (t. jedn.: Dz.U. z 2015 r. poz. 790
ze zm.) za sporządzenie spisu inwentarza przysługuje opłata stała w wysokości 10% przeciętnego
wynagrodzenia miesięcznego za każdą rozpoczętą godzinę pracy komornika.
2
Podsumowując, podkreślić należy zdecydowanie, że treść wykazu inwentarza, a także
spisu inwentarza, nie przesądza o zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe w razie
przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a dokumenty te jedynie służą ustaleniu
kwotowego zakresu odpowiedzialności – zakres odpowiedzialności zawsze wyznacza wartość
majątku spadkowego. Stąd ustawodawca przewidział procedurę uzupełnienia wykazu
inwentarza (spisu inwentarza) na wypadek np. nieuwzględnienia określonych przedmiotów
wchodzących do spadku, czy też nieprawidłowej wyceny składników majątku spadkowego
uwzględnionych w tych dokumentach.
Analogicznie w odniesieniu do zapisobiercy windykacyjnego – wykaz inwentarza
określa kwotowo zakres jego odpowiedzialności za długi spadkowe. Zgodnie bowiem z
art. 10343 KC, odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego jest ograniczona do wartości
przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Tę
właśnie wartość określa wykaz inwentarza.
Ponadto, wykaz inwentarza stanowi listę długów spadkowych, którą mają kierować
się spadkobiercy, spłacając te długi (art. 10313 § 1 KC). Nieuwzględnienie długów
wymienionych w wykazie inwentarza będzie skutkowało rozszerzeniem odpowiedzialności za
te długi na zasadzie art. 1032 § 2 KC.
Jednocześnie wykaz pełni funkcję informacyjną względem wierzycieli spadkowych
– jest dla nich jasne, jakie składniki majątkowe wchodziły w skład majątku spadkodawcy, a w
konsekwencji, z czego mogą dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń.
Wreszcie, to na podstawie wykazu inwentarza uwzględnia się wartość udziału
każdego ze spadkobierców w majątku spadkowym na potrzeby wzajemnych rozliczeń
(art. 10341 § 2 KC).
Uprawnieni do sporządzenia wykazu inwentarza
Zgodnie z art. 10311 § 1 KC, wykaz inwentarza mogą sporządzić: spadkobierca
(który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza), zapisobierca windykacyjny oraz
wykonawca testamentu.
W jednej sprawie może zostać sporządzony albo jeden, albo wiele wykazów
inwentarza.
Nietypowy przypadek wielości wykazów inwentarza w jednej sprawie będzie miał
miejsce wtedy, gdy ta sama osoba uprawniona do złożenia wykazu inwentarza sporządzi i
złoży więcej niż jeden wykaz (np. jeden wykaz złoży w sądzie, a inny u notariusza, bądź
złoży kilka wykazów u kilku notariuszy). Wówczas wykaz złożony później będzie trzeba
traktować jako uzupełnienie wcześniejszego7, także z konsekwencjami tzw. negatywnego
uzupełnienia polegającego na wykreśleniu części wykazu8.
Natomiast typowy przypadek wielości wykazów inwentarza w jednej sprawie będzie
miał miejsce wówczas, gdy różne osoby złożą sporządzone indywidualnie przez siebie
wykazy inwentarza. Co do zasady bowiem każdy spadkobierca, zapisobierca windykacyjny
oraz wykonawca testamentu może samodzielnie sporządzić wykaz inwentarza, przy czym,
jeśli jest kilka osób uprawnionych do sporządzenia wykazu inwentarza, to dopuszczalne jest
sporządzenie wspólnego wykazu (art. 10311 § 2 KC). W praktyce zdecydowanie należy
uznać za pożądane sporządzenie jednego wspólnego wykazu. Po pierwsze, zwiększa to
prawdopodobieństwo kompletności wykazu oraz jego wiarygodności. Po drugie, pozwala
zmniejszyć ewentualne spory między uprawnionymi do majątku spadkodawcy, ponieważ już
na tym etapie znają i zgadzają się co do tego, jaki majątek, tak co do zawartości, jak i
7
Tak również W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System Prawa Prywatnego. T. 10. Prawo spadkowe, pod
red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2015, s. 691.
8
Szerzej zob. dalej w części poświęconej uzupełnieniu wykazu inwentarza.
3
wartości, spadkodawca pozostawił. Po trzecie, lepiej chroni to wierzycieli spadku, gdyż
wszyscy odpowiedzialni za długi spadkowe dysponują jedną, wspólną listą długów
spadkowych, które należy spłacić.
Zarazem jednak jest zrozumiałe, że pomimo zalet płynących ze sporządzenia
wspólnego wykazu inwentarza, ustawodawca zdecydował się wprowadzić jako zasadę
dopuszczalność indywidualnego sporządzania tego dokumentu. Dzięki temu jest to
postępowanie sprawne, a ewentualne spory między spadkobiercami co do składu spadku nie
wykluczają sporządzenia wykazu – ich rozstrzygnięcie odbywać się będzie we właściwych ku
temu ramach prawnych (np. w razie zażądania sporządzenia spisu inwentarza, czy ostatecznie
w postępowaniu o dział spadku).
Konsekwencją zasady samodzielności sporządzenia wykazu inwentarza jest to, że
wykaz wiąże tylko tego, kto go sporządził. Zatem każdy ze spadkobierców ma
obowiązek spłacania tych długów spadkowych, które zostały umieszczone na
sporządzonym przez niego wykazie. Jednak, zgodnie z art. 10313 § 1 KC, spłacający
długi nie może zasłaniać się brakiem znajomości innego wykazu inwentarza
sporządzonego przez innego uprawnionego. Powinien zatem ocenić, w świetle treści tego
innego wykazu inwentarza, czy sporządzony przez niego wykaz inwentarza nie wymaga
uzupełnienia. To, czy zasadnie nie uwzględnił długów spadkowych wskazanych w innym
wykazie inwentarza, będzie wpływało na ocenę, czy własny wykaz inwentarza sporządził z
należytą starannością. Wydaje się, że nieuzupełnienie własnego wykazu inwentarza o dług
spadkowy wskazany w innym wykazie inwentarza, o ile jest bezpodstawne, może zostać
uznane za podstępne pominięcie tego długu spadkowego, co w myśl art. 1031 § 2 KC
wyłączy ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe wynikające z przyjęcia spadku z
dobrodziejstwem inwentarza. Jeśli nawet byłaby to zbyt daleko idąca kwalifikacja czynu
osoby sporządzającej wykaz inwentarza, to niewątpliwie będzie można uznać, że przy
dołożeniu należytej staranności, a więc uwzględnieniu innego wykazu inwentarza, mogła się
ona dowiedzieć o długu spadkowym i będzie ponosiła odpowiedzialność za ten dług w
granicach wynikających z art. 1032 § 2 KC.
Pomimo że podstawowym celem sporządzenia wykazu inwentarza jest ograniczenie
odpowiedzialności za długi spadkowe, ustawodawca wyposażył w kompetencję do
sporządzenia wykazu nie tylko spadkobierców, lecz również zapisobierców windykacyjnych
oraz wykonawców testamentu.
W przypadku zapisobiercy windykacyjnego, którego odpowiedzialność ex lege jest
ograniczona do wartości przedmiotu zapisu według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (art.
10343 KC), wykaz inwentarza ma znaczenie przede wszystkim dla wyceny przedmiotu zapisu
windykacyjnego, co stanowi granicę jego odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1034 3
KC), a także jako lista długów spadkowych, za które ewentualnie poniesie
odpowiedzialność9. Niesporządzenie wykazu per se nie będzie skutkowało dla niego
negatywnymi konsekwencjami.
Podobnie dla wykonawcy testamentu niesporządzenie wykazu inwentarza nie będzie
skutkowało negatywnymi konsekwencjami. Wydaje się jednak, że wykonawca testamentu
powinien dążyć do sporządzenia wykazu inwentarza albo spisu inwentarza, ponieważ w ten
sposób, po pierwsze, najdokładniej pozna stan majątku spadkowego, którym ma zarządzać,
oraz po drugie, ułatwi mu to późniejsze rozliczenie się ze spadkobiercami ze sprawowanego
zarządu majątkiem. Sporządzenie wykazu inwentarza albo wystąpienie z wnioskiem o
9
Trafnie W. Borysiak i E. Skowrońska-Bocian zauważają, że w praktyce sporządzenie wykazu inwentarza przez
zapisobiercę windykacyjnego może być bardzo utrudnione, ponieważ zapisobierca windykacyjny z reguły nie
będzie też jednocześnie spadkobiercą, a zatem będzie miał bardzo utrudnione uzyskanie wiadomości o majątku
spadkodawcy, zob. W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod red. B. Kordasiewicza, op.
cit., s. 688.
4
sporządzenie spisu inwentarza będzie też właściwym dla wykonawcy testamentu działaniem
w interesie spadkobierców, ponieważ będzie skutkowało ograniczeniem odpowiedzialności
spadkobierców za długi spadkowe do wartości majątku spadkowego wskazanego w wykazie
inwentarza albo spisie inwentarza (art. 1031 § 2 KC).
Wykaz inwentarza nie jest sporządzany przez spadkobiercę, który złożył w
terminie oświadczenie o odrzuceniu spadku (jest wyłączony od dziedziczenia) albo o
przyjęciu spadku wprost (ponosi pełną osobistą odpowiedzialność za długi spadkowe). Nie
wyklucza to jednak sporządzenia w takich sprawach wykazu przez inny uprawniony podmiot:
zapisobiercę windykacyjnego, wykonawcę testamentu czy innego spadkobiercę, który
przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Natomiast wykaz inwentarza powinien
zostać sporządzony zarówno w razie złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza, jak i niezłożenia w przewidzianym prawem terminie (art.
1015 § 1 KC) żadnego oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku.
Pomimo pozornie zamkniętego katalogu podmiotów uprawnionych do sporządzenia
wykazu inwentarza z art. 10311 § 1 KC, wykaz może zostać sporządzony także wskutek
inicjatywy uprawnionego do zachowku, zapisobiercy zwykłego, a nawet wierzyciela
spadku. Podmioty te mogą wystąpić bezpośrednio do komornika sądowego, który byłby
właściwy do sporządzenia spisu inwentarza na podstawie stosownego postanowienia sądu
(art. 6371 § 1 KPC) o wykonanie spisu inwentarza. Komornik bezzwłocznie przystępuje do
wykonania tej czynności i zawiadamia o tym sąd, przesyłając do sądu złożony do niego
wniosek o sporządzenie spisu inwentarza. Sąd, wskutek zawiadomienia, wydaje
postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza. Oczywiście zawiadomienie przesłane przez
komornika nie jest wiążące dla sądu, a zatem może się zdarzyć, że sąd oddali albo odrzuci
wniosek o sporządzenie spisu inwentarza (np. sąd oddali wniosek ze względu na brak
legitymacji czynnej wnioskującego – sąd uzna, że wnioskujący nie uprawdopodobnił
wystarczająco, iż jest spadkobiercą, a zatem, że przysługuje mu prawo żądania sporządzenia
spisu inwentarza). Do momentu wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie
sporządzenia spisu inwentarza może upłynąć nawet dłuższy czas, kiedy to komornik albo
sporządzi w całości spis inwentarza, albo w znacznej części. Brak wydania postanowienia
sądu o sporządzeniu spisu spowoduje, że taki dokument nie może zostać uznany za spis
inwentarza i pełnić jego roli. Dostrzegając, że dokument ten już jednak istnieje, ustawodawca
w art. 6371 § 2 KPC każe traktować go tak, jak zdeponowany wykaz inwentarza. W ten
sposób pośrednio prowadzi zatem do poszerzenia kręgu podmiotów uprawnionych, o ile nie
do osobistego sporządzenia wykazu inwentarza, to do doprowadzenia własnym działaniem do
jego sporządzenia przez osobę trzecią – komornika.
Dodać należy, że konsekwencją zastosowania w praktyce normy wynikającej z art. 637 1
§ 2 KPC może być otwarcie katalogu osób uprawnionych do sporządzenia wykazu inwentarza
i wyposażenie w możliwość doprowadzenia do takiego skutku w zasadzie każdego. Oceny
tego, czy składający wniosek o sporządzenie spisu inwentarza jest legitymowany czynnie do
tego, dokonuje sąd w postępowaniu w przedmiocie wydania postanowienia o sporządzeniu
spisu inwentarza. Zatem każdy może wniosek w tej sprawie skierować w trybie art. 6371 § 2
KPC bezpośrednio do komornika tylko pozornie dowodząc swojej legitymacji. Komornik
będzie miał obowiązek niezwłocznego przystąpienia do sporządzania spisu inwentarza, a
oddalenie wniosku będzie skutkowało uznaniem, że doszło do sporządzenia wykazu
inwentarza – na wniosek dowolnej osoby, niemającej legitymacji ani do żądania sporządzenia
spisu inwentarza, ani do samodzielnego sporządzenia wykazu inwentarza. Przy czym taki
wykaz inwentarza będzie prawnie irrelewantny (bezskuteczny), bo wykaz inwentarza ma
przecież znaczenie wyłącznie dla tych podmiotów, które są kompetentne do sporządzenia
5
wykazu inwentarza10 – zgodnie z art. 10313 § 1 KC, spadkobierca, spłacając długi spadkowe,
ma kierować się sporządzonym wykazem inwentarza, przy czym nie może zasłaniać się
brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę
windykacyjnego lub wykonawcę testamentu (nie dotyczy to zatem wykazów inwentarza
sporządzonych wskutek działań osoby trzeciej)11.
Sporządzenie wykazu inwentarza
Prawo nie reguluje terminu, w jakim można sporządzić wykaz inwentarza. W
uzasadnieniu do ZmKCU12 wyjaśniono, że ustalenie terminu do złożenia wykazu inwentarza
miałoby sens tylko wtedy, gdyby uchybienie temu terminowi pociągało za sobą przyjęcie
spadku wprost (czyli pełną odpowiedzialność za długi spadkowe). Jednak sankcja taka
nadmiernie pogarszałaby sytuację spadkobierców i niweczyłaby cel przyświecający
wprowadzanej reformie prawa spadkowego.
Brak ograniczenia terminem prawa do sporządzenia wykazu inwentarza pozwala
na stwierdzenie, że może on zostać sporządzony w dowolnym momencie. W praktyce jednak
powinien zostać sporządzony jak najszybciej po tym, gdy osoba poweźmie wiadomość,
że jest spadkobiercą, ponieważ do czasu sporządzenia wykazu de facto odpowiedzialność
spadkobiercy za długi spadkowe nie jest ograniczona. Jednak, jeżeli spadkobierca nie
sporządzi wykazu inwentarza i zostanie przeciwko niemu wytoczone powództwo o zapłatę
przez wierzyciela spadku, a w toku postępowania wykaz zostanie sporządzony, to należy
stwierdzić, że wyłączy to odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ponad wartość
majątku spadkowego ujawnioną w wykazie – w tym zakresie powództwo wierzyciela będzie
więc podlegało oddaleniu. Zgodnie bowiem z art. 316 KPC, sąd bierze pod uwagę stan
sprawy z chwili zamknięcia rozprawy, a nie z chwili wytoczenia powództwa, a w
analizowanej sytuacji w chwili zamknięcia rozprawy wykaz inwentarza został już
sporządzony.
Potencjalnie może budzić wątpliwości dopuszczalność złożenia wykazu inwentarza
przed przyjęciem spadku. Zgodnie z art. 10311 § 1 KC, spadkobierca może złożyć taki wykaz
dopiero po przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza – czy to wskutek oświadczenia tej
treści w przedmiocie przyjęcia spadku, czy upływu terminu na złożenie stosownego
oświadczenia. Niespójne z tym rozwiązaniem może wydawać się dopuszczenie w powołanym
przepisie złożenia wykazu inwentarza przez zapisobiercę windykacyjnego bez ograniczenia
dopuszczalności dokonania tej czynności do chwili po przyjęciu zapisu windykacyjnego13.
Tym niemniej należy stwierdzić, że do chwili przyjęcia spadku przez spadkobiercę
występuje jedynie projekt wykazu inwentarza. Jeśli taki projekt złożono, to z chwilą
przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza uzyskuje on walor wykazu inwentarza.
Taka wykładnia najlepiej chroni wolę sporządzającego wykaz inwentarza oraz jest zgodna z
ratio legis tej instytucji prawnej.
10
Tak również wyraźnie: W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod red. B. Kordasiewicza,
op. cit., s. 689.
11
Odmiennie W. Borysiak i E. Skowrońska-Bocian, którzy wskazują, że spadkobiercy oraz zapisobiercy
windykacyjni nie mogą się zasłaniać brakiem znajomości spisu inwentarza traktowanego jako wykaz inwentarza
i sporządzonego na wniosek osoby trzeciej, zob. W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod
red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2015, s. 694.
12
Uzasadnienie dostępne na:
http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/26D0247982858F1CC1257D4600450A9D/%24File/2707.pdf, s. 19–20.
13
Na problem ten zwracają uwagę W. Borysiak i E. Skowrońska-Bocian, nie zajmując jednak w tej kwestii
stanowiska, zob. W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod red. B. Kordasiewicza, op. cit.,
s. 688–689.
6
Sporządzenie wykazu inwentarza ma charakter fakultatywny – prawo nie nakłada
na żaden podmiot obowiązku dokonania tego, a jedynie pewnym podmiotom nadaje
kompetencję do sporządzenia wykazu inwentarza. Taki charakter wykazowi inwentarza
jednoznacznie nadaje art. 10311 § 1 KC, w którym mowa o tym, że wskazane tam osoby
„mogą” (verba legis) wykaz sporządzić. Fakultatywny charakter wykazu inwentarza był
celem ustawodawcy, co jednoznacznie wynika z uzasadnienia do ZmKCU14. Jest to jednak
niespójne z wprowadzoną zasadą co do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza:
skoro do odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe ma się stosować ograniczenie
pro viribus patrimonii, to niezbędne jest ustalenie kwotowego zakresu tej odpowiedzialności,
czemu właśnie służy wykaz inwentarza.
Wykaz inwentarza to, w przeciwieństwie do spisu inwentarza, dokument prywatny15.
Wykaz inwentarza nie jest sporządzany w toku żadnego postępowania sądowego ani na
podstawie postanowienia sądu, a prawo jedynie reguluje wzór wykazu, jeśli jest on składany
w sądzie.
Sporządzony wykaz jest składany, wedle woli sporządzającego wykaz, w sądzie
albo u notariusza. Jeśli w jednej sprawie kilka osób sporządziło wykazy, to mogą one być
deponowane przez niektórych w sądzie, a przez innych u różnych notariuszy16. Dopiero od
chwili złożenia wykazu inwentarza w sądzie albo u notariusza uzyskuje on walor
prawny. Odtąd bowiem autor wykazu traci nad nim kontrolę, tzn. nie może dowolnie
zmieniać jego treści przez uzupełnianie wykazu lub wykreślanie czegokolwiek z niego. W
konsekwencji dopiero z tym momentem sporządzenie wykazu inwentarza jest zakończone, a
instytucja ta wywołuje właściwe dla niej skutki prawne. Na wypadek ujawnienia się
składników majątku nieujętych w wykazie ustawodawca przewidział procedurę uzupełnienia
wykazu, o czym będzie mowa dalej.
Decydując się na złożenie wykazu inwentarza w sądzie, sporządzający wykaz może
dokonać tego, wedle swojego wyboru, albo w sądzie spadku (sąd spadku to, co do zasady, sąd
określany według ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy – art. 628 KPC) albo w
sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz (art. 636 3 § 1
KPC). Jest to trafne i pragmatyczne rozwiązanie, zgodne z ratio legis wprowadzenia do
systemu prawa instytucji wykazu inwentarza, ponieważ znacznie ułatwia sporządzenie
wykazu. Decydując się na złożenie wykazu inwentarza u notariusza, składający wykaz
swobodnie wybiera notariusza. Z czynności złożenia wykazu notariusz sporządza protokół, a
treść wykazu zostaje objęta protokołem. Protokół sporządzany jest w formie aktu notarialnego
(art. 104 § 4 ustawy z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie17).
Ostatecznie wykaz inwentarza zawsze przechowuje sąd spadku i jest to sąd
właściwy do ustalenia, czy, przez kogo i jakiej treści wykazy inwentarza zostały
sporządzone. Sąd niebędący sądem spadku, w którym złożono wykaz inwentarza,
niezwłocznie przesyła wykaz inwentarza do sądu spadku (art. 6363 § 1 KPC). Podobnie
notariusz, przed którym złożono wykaz inwentarza, niezwłocznie przesyła wypis protokołu
obejmującego ten wykaz do sądu spadku (art. 6363 § 2 KPC). Koncentracja wszystkich
sporządzonych w danej sprawie wykazów inwentarza w jednym sądzie ma bardzo duże
znaczenie, ponieważ łatwo umożliwia dowiedzenie się o fakcie ich sporządzenia oraz o ich
treści, a to ważne dla wszystkich ponoszących odpowiedzialność za długi spadkowe –
14
Ibidem, s. 10.
Uwzględniając perspektywę prawnoporównawczą trzeba zauważyć, że w niektórych systemach prawnych
inwentarz spadku ma charakter prywatny, a zatem wykaz inwentarza nie byłby wyłącznym takim rozwiązaniem
(tak jest np. w prawie niemieckim – § 1993 BGB – oraz w prawie francuskim – art. 794 Kodeksu cywilnego
francuskiego).
16
Należy jeszcze zauważyć, że z mocy art. 30 ustawy z 25.6.2015 r. Prawo konsularne (Dz.U. z 2015 r. poz.
1274) wyłączono możliwość złożenia wykazu inwentarza u konsula.
17
T. jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 164 ze zm.
15
7
zgodnie z art. 10313 § 1 KC spadkobierca, spłacając długi spadkowe, nie może zasłaniać się
tym, że nie zna treści wykazu inwentarza złożonego przez inny podmiot kompetentny do
sporządzenia takiego wykazu.
Fakt sporządzenia każdego wykazu inwentarza jest powszechnie jawny, ponieważ
sąd spadku niezwłocznie, gdy taki wykaz zostanie w nim złożony albo do niego przesłany
przez inny sąd bądź notariusza, zarządza ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza (art. 636 3
§ 3 KPC). Nie oznacza to powszechnej znajomości treści wykazu – może z nim się zapoznać
każdy, kto taką potrzebę dostatecznie uzasadni (art. 6381 § 3 pkt 1 KPC). Jest to mniej niż
wymaganie wykazania interesu prawnego – tożsamym kryterium ustawodawca posłużył się
już w odniesieniu do dostępu do akt sprawy w postępowaniu nieprocesowym w art. 525 KPC
i aktualność w tym przypadku zachowuje orzecznictwo i wypowiedzi doktryny na tle art. 525
KPC.
W istocie ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza pełni funkcję wszczęcia
postępowania konwokacyjnego, ponieważ wierzyciele spadkowi mogą zapoznać się z
wykazem i zgłaszać swoje wierzytelności, jeśli nie zostały w nim uwzględnione.
Wierzytelności te jednak, odmiennie od typowego postępowania konwokacyjnego, nie są
zgłaszane do sądu spadku, lecz bezpośrednio do odpowiedzialnych za długi spadkowe
spadkobierców. W konsekwencji ogłoszenia o złożeniu wykazu inwentarza bardzo trudno
uchylić się od odpowiedzialności przekraczającej czynną wartość spadku, a wynikającej z art.
1032 § 2 KC w razie niespłacenia niektórych długów spadkowych ujawnionych choć w
jednym sporządzonym wykazie inwentarza – trudno bowiem wykazać, że spłacający dług
spadkowy (spadkobierca czy zapisobierca windykacyjny) przy dołożeniu należytej
staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych.
Treść wykazu inwentarza
Zgodnie z art. 10311 § 3 KC, wykaz inwentarza powinien co najmniej zawierać
następujące informacje:
a) przedmioty należące do spadku wraz z podaniem ich wartości według stanu i cen z
chwili otwarcia spadku (nie ma znaczenia moment sporządzania wykazu, bo to od chwili
otwarcia spadku ponoszona jest odpowiedzialność za długi spadkowe), przy czym za
dopuszczalne należy uznać pominięcie przedmiotów o znikomej wartości, np. ubrań
spadkodawcy18;
b) przedmioty rozdysponowane tytułem zapisów windykacyjnych wraz z podaniem ich
wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku;
c) długi spadkowe wraz ze wskazaniem ich wysokości według stanu z chwili otwarcia
spadku.
Jeżeli wykaz ma zostać złożony w sądzie, to dodatkowe (formalne, np. PESEL
spadkodawcy) wymagania co do jego treści wynikają z art. 10312 KC.
Może się zdarzyć w praktyce, że powstanie spór co do tego, czy konkretne przedmioty
wchodzą do spadku, lub czy konkretne długi obciążają spadek. Nieformalna procedura
sporządzania wykazu inwentarza nie jest właściwa dla jego rozstrzygnięcia. Prawo nie wiąże
również żadnych gwarancji materialnoprawnych z konkretną treścią wykazu inwentarza, np.
umieszczenie w wykazie długu nie jest tożsame z czynnością uznania długu i nie oznacza, że
dług ten rzeczywiście istnieje, lecz może być to później kwestionowane. Zatem rozbieżność
między osobami uprawnionymi do sporządzenia wykazu inwentarza co do tego, co
wchodzi do spadku, de facto wyłącza jedynie możliwość wspólnego sporządzenia wykazu
inwentarza. Wówczas każdy powinien taki wykaz sporządzić indywidualnie według własnej
18
Tak trafnie W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa
2015, s. 696.
8
wiedzy – prawo od każdego autora wykazu wymaga dołożenia należytej staranności przy jego
sporządzaniu, ale zarazem to każdy autor wykazu inwentarza sam, w świetle wszystkich
znanych sobie okoliczności, w szczególności także stanowiska innych osób, ocenia, co należy
w wykazie inwentarza uwzględnić.
Tak samo należy potraktować problem, czy w wykazie inwentarza umieszczać
konkretny przedmiot zapisu windykacyjnego. Jeśli sporządzający wykaz jest pewien (i
dołożył należytej staranności ustalając stan faktyczny), że ustanowienie zapisu
windykacyjnego jest nieważne, bo np. dokonano tego w testamencie własnoręcznym, to
oczywiście przedmiotu takiego zapisu nie powinien umieszczać w wykazie19.
Na treść wykazu inwentarza nie mają żadnego bezpośredniego wpływu
wierzyciele spadku20. Nie mogą oni formalnie poinformować spadkobierców o istnieniu ich
wierzytelności oraz ich wysokości przez sporządzenie własnego wykazu inwentarza,
ponieważ nie mają legitymacji do sporządzenia wykazu inwentarza (art. 10311 § 1 KC).
Tymczasem może się tak zdarzyć, że w ich ocenie, choć wykaz inwentarza uwzględni
wszystkie składniki majątku spadkodawcy i wszystkie jego długi, to zostaną one
nieprawidłowo wycenione (np. zostanie zaniżona wartość nieruchomości). Przyczyną
zaniżenia wartości składnika majątku spadkowego może być tak celowe działanie
sporządzającego wykaz inwentarza, jak i jego niezawiniony błąd – przy sporządzaniu wykazu
inwentarza nie dokonuje się wyceny poszczególnych składników majątku spadkowego przy
wykorzystaniu wiedzy profesjonalnych rzeczoznawców majątkowych, jak ma to miejsce przy
sporządzaniu spisu inwentarza przez komornika. Wycena majątku spadkodawcy w wykazie
inwentarza ma tymczasem kapitalne znaczenie, zwłaszcza gdy nie jest jasne, czy majątku
spadkodawcy wystarczy do zaspokojenia wszystkich wierzycieli. Ta wycena bowiem de facto
wyznacza górną granicę odpowiedzialności za długi spadkowe. Zatem należy rozważyć, w
jaki sposób niegodzący się z tą wyceną wierzyciele mogą ją zwalczać.
Po pierwsze, wydaje się, że właściwa droga to wystąpienie na podstawie art. 637 § 1
KPC z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza przez komornika. Spis inwentarza będzie
rozstrzygający, a gdy w toku jego przygotowywania powstanie wątpliwość co do rzeczywistej
wartości konkretnego składnika majątkowego, to komornik może wystąpić o
przeprowadzenie profesjonalnej wyceny przez rzeczoznawcę majątkowego.
Po drugie, można rozważyć zastosowanie do tej sytuacji per analogiam art. 1031 § 2
KC. Przepis ten przewiduje uchylenie ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi
spadkowe pro viribus patrimonii w związku z podstępnym pominięciem w wykazie
inwentarza (niepodaniem do spisu inwentarza) przedmiotów wchodzących do spadku,
przedmiotów zapisów windykacyjnych lub uwzględnieniem w wykazie inwentarza
(zgłoszeniem do spisu inwentarza) nieistniejących długów spadkowych. Podstępne
nieprawidłowe wycenienie składnika majątku spadkowego jest tego samego rodzaju
działaniem i zmierza do tego samego celu – dodatkowego, niezgodnego z prawem,
ograniczenia odpowiedzialności wobec wierzycieli spadku. Dodać można, że pominięcie w
wykazie inwentarza przedmiotu należącego do spadku z ekonomicznego punktu widzenia
oznacza uznanie go za bezwartościowy (wyceniony na 0 zł) z perspektywy majątku mającego
służyć spłaceniu długów spadkowych, co jeszcze podkreśla podobieństwo tych sytuacji.
Należy zatem stanąć na stanowisku, że skutkiem (sankcją) takiego działania powinno być
uznanie ponoszenia nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe z majątku
osobistego spadkobiercy, który dokonał podstępnie zaniżenia wartości składnika majątku
spadkowego (zawyżenia wysokości długu spadkowego).
19
Ibidem.
Wierzyciele spadku mają natomiast pośredni wpływ na treść wykazu inwentarza. Mogą zgłosić spadkobiercy
swoją wierzytelność, a wówczas tenże spadkobierca, działając zgodnie z wymaganą prawem należytą
starannością, co do zasady powinien tę wierzytelność uwzględnić w wykazie inwentarza jako dług spadkowy.
20
9
Wzór wykazu inwentarza
Pomimo że ustawodawca pozwala na złożenie wykazu inwentarza zarówno w sądzie,
jak i u notariusza, to tylko dla tego pierwszego przypadku reguluje wzór, według którego
wykaz ma zostać sporządzony. Komentowany przepis to podstawa dla wydania przez
Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia w tej sprawie.
Rozporządzenie w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz sposobu
udostępniania druków tego wzoru wydano 22.9.2015 r.21 Wzór wykazu inwentarza stanowi
do niego załącznik. Druki ze wzorem mają być dostępne bezpłatnie w budynkach sądów, a
także w Internecie (na stronach sądów oraz ministerstwa sprawiedliwości).
Konsekwencją wprowadzenia regulacji dotyczącej wzoru (formularza) wykazu
inwentarza jest, jak można sądzić, wyłączność tego wzoru i jego obligatoryjny charakter. W
sądzie można zatem złożyć tylko wykaz sporządzony według przewidzianego prawem
formularza. Jeśli formularz nie zostanie zastosowany, to sąd odmówi przyjęcia wykazu, a
sporządzający wykaz będzie mógł albo sporządzić nowy wykaz inwentarza posługując się
formularzem albo złożyć wykaz sporządzony w dowolnej formie u wybranego notariusza.
Celem uregulowania wzoru wykazu inwentarza jest zapewnienie, aby znalazły się w
nim wszystkie potrzebne informacje, a także ułatwienie sporządzenia wykazu inwentarza
(spadkobiercy mogliby mieć wątpliwości, co w takim dokumencie powinni wskazać). Tak
więc w wykazie należy umieścić następujące dane:
a) przedmioty wchodzące do spadku wraz z określeniem ich wartości;
b) przedmioty zapisów windykacyjnych wraz z określeniem ich wartości;
c) długi spadkowe wraz z określeniem ich wysokości;
d) imię i nazwisko oraz PESEL wraz z ostatnim adresem spadkodawcy;
e) imię i nazwisko oraz PESEL (numer KRS) wraz z adresem składającego wykaz
inwentarza.
Pomimo że wzór inwentarza nie musi być zawsze stosowany, to w każdym przypadku
stanowi on dobry przykład tego, jak wykaz inwentarza powinien wyglądać, a zwłaszcza jakie
informacje ma zawierać. Jest to istotne ze względu na prywatny charakter wykazu inwentarza,
który, odmiennie od spisu inwentarza, nie jest sporządzany ex lege przez profesjonalnego
prawnika.
Uzupełnienie wykazu inwentarza
Pomimo zachowania należytej staranności może się okazać, że wykaz inwentarza nie
będzie kompletny. Na tę okoliczność ustawodawca przewidział możliwość uzupełnienia
wykazu inwentarza.
Wykaz inwentarza może zostać uzupełniony dopiero po formalnym złożeniu go w
sądzie albo u notariusza. Wcześniej autor wykazu może swobodnie modyfikować jego treść,
czynność sporządzenia wykazu nie jest zakończona i cały czas istniejący dokument należy
traktować jako projekt wykazu inwentarza.
Wykaz inwentarza podlega uzupełnieniu w razie ujawnienia się po jego złożeniu
przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów
spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza. „Ujawnienie się” należy rozumieć
21
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22.9.2015 r. w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz
sposobu udostępniania druków tego wzoru, Dz.U. z 2015 r. poz. 1537.
10
subiektywnie, tzn. autor konkretnego wykazu musi powziąć wiadomość o potrzebie
uzupełnienia wykazu.
Przykładowo, może okazać się, że rzecz należąca do spadku jest w użytkowaniu osoby
trzeciej, a spadkobierca w chwili deponowania wykazu inwentarza w sądzie albo u notariusza
nie wiedział, iż spadkodawca był właścicielem tej rzeczy. Tymczasem wraz z wygaśnięciem
użytkowania użytkownik tę rzecz zwrócił, a spadkobierca w ten sposób powziął wiadomość o
przedmiocie należącym do spadku, który nie został uwzględniony w wykazie inwentarza.
Inny przykład to zgłoszenie się do spadkobiercy wierzyciela spadkodawcy w sytuacji, gdy
spadkobierca nie wiedział o tym długu spadkodawcy i w konsekwencji nie umieścił go w
wykazie inwentarza.
Potrzeba uzupełnienia wykazu inwentarza często powstanie także wtedy, jeśli w tej samej
sprawie ktoś inny sporządzi własny wykaz inwentarza. Gdy bowiem wszyscy uprawnieni
do sporządzenia wykazu inwentarza zgadzają się co do tego, co w takim wykazie należy
umieścić, z reguły sporządzą jeden, wspólny wykaz inwentarza. Jeśli natomiast sporządzony
zostaje w tej samej sprawie kolejny wykaz inwentarza, to jest prawdopodobne, że może on
wskazywać nieco odmiennie skład majątku spadkodawcy i katalog długów spadkowych, co
może skłonić autora wcześniejszego wykazu inwentarza do jego uzupełnienia. Jeśli w sprawie
sporządzono wspólny wykaz inwentarza, to potrzeba uzupełnienia go pojawia się wówczas,
gdy choć jeden z autorów tego wykazu poweźmie wiadomość o okoliczności
wymagającej uzupełnienia wykazu.
Ponieważ do procedury uzupełnienia wykazu stosuje się odpowiednio przepisy o
sporządzeniu wykazu, to wykaz należy uznać za uzupełniony dopiero z chwilą złożenia
uzupełnienia w sądzie albo u notariusza.
Nie jest jasne, w jaki sposób wykaz powinien zostać uzupełniony. Po pierwsze, można
wyobrazić sobie sporządzenie dokumentu o treści ograniczonej do tego, o co wykaz jest
uzupełniany. Po drugie, wykaz może zostać uzupełniony w ten sposób, że zostanie złożony
tekst jednolity wykazu, tzn. poprzedni wykaz wraz z uzupełnioną treścią22. Brak regulacji tej
materii pozwala na zaakceptowanie obydwu sposobów uzupełnienia wykazu, przy czym za
bardziej prawidłowy uznać należy ten pierwszy, ponieważ wierniej oddaje odpowiednie
stosowanie do uzupełnienia wykazu przepisów o sporządzeniu wykazu. Skorzystanie z tego
sposobu skutkuje jednak mniejszą przejrzystością w praktyce co do tego, jaki jest skład
majątku spadkodawcy (wynika on z więcej niż jednego dokumentu, a dokumenty te
uzupełniają się).
Szczególna komplikacja może powstać wówczas, gdy sporządzono wspólny wykaz
inwentarza, a nie ma zgody wśród jego autorów co do potrzeby jego uzupełnienia, ponieważ
np. tylko jeden ze spadkobierców uważa, że zgłoszony nowy dług to rzeczywisty i istniejący
dług spadkowy. Wówczas tenże spadkobierca powinien złożyć uzupełnienie wykazu, co
jednak będzie trzeba traktować nie jako uzupełnienie wykazu wspólnego, lecz złożenie w tej
samej sprawie kolejnego, tym razem indywidualnego, wykazu inwentarza. Odtąd w sprawie
będą istniały dwa różniące się treścią wykazy inwentarza.
Ustawodawca w żaden sposób nie ogranicza możliwości uzupełniania wykazu
inwentarza, a zatem dopuszczalne jest wielokrotne uzupełnianie wykazu inwentarza –
każdorazowo wraz z ujawnieniem się takiej potrzeby.
Należy jeszcze rozważyć dopuszczalność negatywnego uzupełnienia wykazu
inwentarza, czyli wystąpienia o wykreślenie części jego treści. W praktyce może się
bowiem okazać już po złożeniu wykazu inwentarza w sądzie albo u notariusza, że jeden z
22
Za takim stanowiskiem opowiadają się W. Borysiak, E. Skowrońska-Bocian [w:] System…, T. 10, pod red. B.
Kordasiewicza, op. cit., s. 690.
11
przedmiotów wymienionych w wykazie nie należał do spadkodawcy i został zabrany przez
właściciela. Brzmienie art. 10311 § 4 KC (wykładnia językowa) sugerowałoby
niedopuszczalność tego rodzaju uzupełnienia treści wykazu inwentarza. W powołanym
przepisie mowa wszak jedynie o dodawaniu treści do wykazu. Co więcej, regulację
uzupełniania treści wykazu inwentarza można uznać, po pierwsze, za wyjątkową, a po drugie,
za mającą proceduralny charakter, pomimo że ulokowaną w prawie materialnym, przy czym
obydwa te względy przemawiałyby przeciwko dopuszczalności analogicznego jej stosowania
do podobnych przypadków (żądanie wykreślenia części treści złożonego wykazu w tym
kontekście należałoby uznać za przypadek podobny do uzupełnienia wykazu). Tym niemniej
należy dać pierwszeństwo wykładni funkcjonalnej, zgodnej z ratio legis instytucji wykazu
inwentarza. Zgodnie z art. 1031 § 2 KC, podstawowa funkcja wykazu inwentarza to
urealnienie ograniczonego charakteru odpowiedzialności za długi spadkowe związane z
przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza – to sporządzony wykaz inwentarza
zakreśla, tak co do przedmiotów składających się na majątek spadkodawcy, jak zwłaszcza ich
wartości, granicę odpowiedzialności za długi spadkowe. Uwzględnienie w wykazie
przedmiotów niewchodzących do spadku powoduje, że wynikająca z wykazu granica
odpowiedzialności za długi spadkowe nie jest prawidłowa, a zawyżona. W konsekwencji
wyłączone zostaje ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości spadku –
przynajmniej co do wartości przedmiotów nieprawidłowo uwzględnionych w wykazie
inwentarza będzie ponoszona odpowiedzialność z majątków osobistych spadkobierców
(zapisobierców windykacyjnych). Dodać trzeba, że wbrew art. 1031 § 2 KC to uchylenie
ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe nie wynikałoby z podstępnego działania
ponoszących odpowiedzialność. Zatem, ze względu na wykazaną ewidentną sprzeczność
rezultatów wykładni językowej z funkcją wykazu inwentarza i celem nowelizacji przepisów o
odpowiedzialności za długi spadkowe wprowadzającej jako zasadę odpowiedzialność
ograniczoną do wartości majątku spadkowego, wnioski płynące z wykładni językowej należy
odrzucić. W zamian trzeba przyjąć, że dopuszczalne jest negatywne uzupełnienie treści
wykazu inwentarza przez wykreślenie błędnie wskazanych w nim przedmiotów należących
do spadku lub długów obciążających spadek. Postępowanie o dokonanie wykreślenia należy
uznać za szczególną postać postępowania o uzupełnienie treści wykazu inwentarza i stosować
do niego art. 10311 § 4 KC, a więc odpowiednio przepisy o sporządzeniu wykazu inwentarza.
Oceny wymaga również dopuszczalność, jako szczególnej postaci uzupełnienia
wykazu inwentarza, poprawienia treści zawartej w wykazie. Już po złożeniu wykazu
inwentarza w sądzie albo u notariusza może się bowiem okazać, że wadliwie wyceniono
wartość jednego z przedmiotów wchodzących w skład spadku, nieprawidłowo uwzględniono
stan, w jakim taki przedmiot się znajduje, lub nieświadomie zawyżono wartość długu
spadkowego. Kwestia ta, tak jak negatywne uzupełnienie wykazu inwentarza, nie jest wprost
uregulowana, a wykładnia językowa art. 10311 § 4 KC sugerowałaby niedopuszczalność tego
rodzaju zmian w wykazie. Istotne względy funkcjonalne wskazane w odniesieniu do
negatywnego uzupełnienia treści wykazu inwentarza w tym przypadku są jednak też w pełni
aktualne, a zajęte w obu kwestiach stanowisko powinno być spójne, dlatego też należy
opowiedzieć się za dopuszczalnością tego rodzaju uzupełnienia wykazu inwentarza i
zastosować do niego art. 10311 § 4 KC per analogiam.
Wykaz inwentarza a spis inwentarza
Trafnie ustawodawca dopuścił, aby w tej samej sprawie możliwe było zarówno
sporządzenie wykazu inwentarza, jak i spisu inwentarza – dla skorzystania z prawa żądania
sporządzenia spisu inwentarza irrelewantne jest, czy sporządzono już wykaz inwentarza.
12
Pomiędzy spisem inwentarza a wykazem inwentarza zachodzą bowiem istotne
różnice.
Po pierwsze, co do katalogu osób uprawnionych do sporządzenia wykazu
inwentarza oraz spisu inwentarza. Zgodnie z art. 637 KPC, żądać sporządzenia spisu
inwentarza może każdy, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do
zachowku, zapisobiercą, wykonawcą testamentu lub wierzycielem spadkowym. Katalog ten
jest więc szerszy niż katalog uprawnionych do sporządzenia wykazu inwentarza – zgodnie z
art. 10311 § 1 KC sporządzić wykaz inwentarza mogą bowiem tylko: każdy spadkobierca,
który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, i zapisobierca windykacyjny, a także
wykonawca testamentu.
Zauważyć jednak trzeba, że de facto katalog osób uprawnionych do sporządzenia spisu
inwentarza i wykazu inwentarza jest tożsamy. Zgodnie z art. 6371 § 1 KPC, każdy
uprawniony do wystąpienia z wnioskiem o wykonanie spisu inwentarza może wniosek ten
złożyć bezpośrednio u komornika, który byłby właściwy do sporządzenia spisu inwentarza na
podstawie stosownego postanowienia sądu. Pomimo że po złożeniu takiego wniosku
komornik niezwłocznie przystępuje do pracy nad sporządzeniem spisu inwentarza, to
przygotowywany przez komornika dokument zostanie uznany za spis inwentarza tylko, jeśli
sąd uwzględni złożony do komornika wniosek o sporządzenie spisu, który komornik przesyła
do sądu. W razie oddalenia albo odrzucenia tego wniosku sporządzony przez komornika
dokument ustawodawca każe traktować jako wykaz inwentarza (art. 6371 § 2 KPC).
Podsumowując, osoby uprawnione do sporządzenia wykazu inwentarza zawsze mogą
wystąpić do sądu o wykonanie spisu inwentarza (one decydują, jaki dokument ma zostać w
sprawie sporządzony), natomiast nie wszystkie osoby uprawnione do wystąpienia do sądu
o sporządzenie spisu inwentarza mogą samodzielnie sporządzić wykaz inwentarza.
Jednak ci, którzy tej kompetencji są pozbawieni, mogą wystąpić z wnioskiem o sporządzenie
spisu inwentarza bezpośrednio do komornika, co może skutkować uznaniem wykonanego
przez komornika dokumentu za wykaz inwentarza.
Po drugie, spis inwentarza ma charakter dokumentu urzędowego – sporządzany jest
przez komornika na podstawie postanowienia sądu o sporządzeniu spisu inwentarza.
Natomiast wykaz inwentarza to zawsze dokument prywatny, sporządzany samodzielnie
przez mającą do tego przyznaną prawem kompetencję osobę, który jedynie składany jest w
sądzie albo u notariusza.
Po trzecie, każdy uprawniony może sporządzić własny wykaz inwentarza, a więc w
jednej sprawie może zostać sporządzonych kilka wykazów inwentarza, natomiast w
każdej sprawie jest sporządzany tylko jeden spis inwentarza.
Po czwarte, znaczenie spisu inwentarza jest większe niż wykazu inwentarza w razie
rozbieżności co do treści między wykazem a spisem. Zatem, od chwili sporządzenia spisu
inwentarza, spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjni i wykonawcy testamentu spłacają długi
spadkowe zgodnie ze spisem inwentarza, a nie wykazem inwentarza.
Po piąte, sporządzenie spisu inwentarza łączy się z ponoszeniem związanych z tym
kosztów, a sporządzenie wykazu inwentarza jest w zasadzie bezpłatne. W przypadku
sporządzenia spisu inwentarza pobierana jest nie tylko opłata od wniosku o sporządzenie
spisu inwentarza (art. 49 ust. 1 pkt 3 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych23) oraz opłata uregulowana w art. 53 ustawy z 29.8.1997 r. o komornikach
sądowych24 (opłata stała w wysokości 10% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego za
każdą rozpoczętą godzinę pracy komornika), lecz również w razie problemów z wyceną
składników majątku wchodzących w skład spadku, może pojawić się konieczność ponoszenia
opłat za dokonanie wyceny przez biegłych rzeczoznawców. Natomiast w przypadku
23
24
T. jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 1025 ze zm.
T. jedn.: Dz.U. z 2015 r. poz. 790 ze zm.
13
sporządzenia wykazu inwentarza ponosi się opłatę 200 zł w chwili składania go u notariusza –
z tej czynności sporządza się protokół, a zatem zastosowanie znajdzie § 10 pkt 3
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28.6.2004 r. w sprawie maksymalnych stawek
taksy notarialnej25.
Pomimo wskazanych różnic, spis inwentarza oraz wykaz inwentarza są też do siebie
w wielu aspektach podobne.
Po pierwsze, łączy je tożsamy cel – ustalenie składu majątku spadkodawcy (spadku
oraz przedmiotów rozdysponowanych przez spadkodawcę tytułem zapisów windykacyjnych)
dla wyznaczenia kwotowych granic odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobierców
przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza oraz granicy odpowiedzialności
zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe (wynikającej, zgodnie z art. 1034 3 KC, z
uwzględnianej w wykazie wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego).
Po drugie, podobieństwo co do treści: zarówno spis inwentarza, jak i wykaz
inwentarza, wymieniają przedmioty wchodzące do spadku oraz przedmioty zapisów
windykacyjnych z uwzględnieniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku,
a także długi spadkowe według stanu z chwili otwarcia spadku (art. 6388 KPC dla spisu
inwentarza oraz art. 10311 § 3 KC dla wykazu inwentarza).
Po trzecie, ze względu na funkcję pełnioną przez analizowane instytucje prawne ważne
jest, aby prawidłowo i dokładnie wykazywały majątek spadkodawcy na chwilę otwarcia
spadku. Aby ułatwić realizację tego zadania, ustawodawca umożliwił dokonanie
uzupełnienia tak spisu inwentarza (art. 63811 KCP), jak i wykazu inwentarza (art. 10311 § 4
KC).
Podsumowanie
Wprowadzenie do systemu prawa nowej instytucji zawsze rodzi pytanie o zasadność
takiego kroku, ponieważ niewątpliwie prowadzi to do skomplikowania obowiązującego
prawa. Próbując rozstrzygnąć tę wątpliwość w odniesieniu do wykazu inwentarza wydaje się,
że decyzja ustawodawcy o stworzeniu dotyczących go unormowań była prawidłowa. Po
pierwsze, wynikało to z kluczowej zmiany co do zasady przyjęcia spadku i wprowadzenie
przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza w miejsce przyjęcia spadku wprost. Z kolei
ten kierunek nowelizacji był od dawna postulowany przez doktrynę i jako potrzebny
dostrzegany w praktyce. Po drugie, ustawodawcy udało się w maksymalnie możliwym
stopniu uczynić wykaz inwentarza odformalizowaną instytucją prawną i, co ważne,
niewiążącą się z ponoszeniem prawie żadnych wydatków.
Pomimo powyższej pozytywnej oceny zastrzec trzeba, że została ona wydana jedynie na
skutek teoretycznej analizy przepisów. W rzeczywistości to praktyka, kształtująca się dopiero
od 18.10.2015 r., pokaże, czy funkcjonowanie wykazu inwentarza nie będzie rodziło
zbędnych problemów i komplikacji oraz czy zostanie zaakceptowane, czy też raczej zmiana
zasady co do przyjęcia spadku wpłynie na znaczne zwiększenie liczby sporządzanych spisów
inwentarza wobec nieufności co do wykazów inwentarza. Ponadto, właśnie praktyka
ewentualnie wskaże niedociągnięcia przepisów dotyczących wykazu inwentarza i pozwoli
ocenić w ich świetle trafność i celowość analizowanej regulacji normatywnej, co jednak
będzie wymagało czasu, kiedy przepisy o wykazie inwentarza będą już obowiązywały i będą
stosowane.
Summary:
25
T. jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 237 ze zm.
14
Celem artykułu jest analiza nowej instytucji polskiego prawa spadkowego – wykazu
inwentarza. Wraz z wprowadzeniem jako zasady przyjęcia spadku z dobrodziejstwem
inwentarza ustawodawca uregulował wykaz inwentarza: prywatny dokument zawierający
wyliczenie (wraz z oszacowaniem) składników majątku spadkodawcy. Wykaz inwentarza to
zupełnie nowa instytucja – niemająca poprzednika we wcześniej obowiązującym prawie,
która będzie działać równolegle ze znanym, urzędowym spisem inwentarza. Ten brak jej
tradycji i historii powoduje, że przepisy dotyczące wykazu inwentarza budzą różne
wątpliwości i problemy interpretacyjne, które postarano się wskazać oraz podjąć próbę ich
rozwiązania.
15