Materiały do IV zajęć

Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
„Wybrane zagadnienia dotyczące obrotu biomasą i biopaliwami”
Zajęcia IV- Biopaliwa w bilansie energetycznym obiektów indywidualnych
grupa 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
WIERZBA Salix viminalis ALTERNATYWĄ ENERGETYCZNĄ DLA GOSPODARSTW ROLNYCH W
MAŁOPOLSCE
1. Wstęp
Człowiek wykorzystywał odnawialne źródła energii od bardzo dawna. Swoje potrzeby na
ciepło, światło zaspokajał wykorzystując przede wszystkim takie zasoby przyrody jak: drewno,
energię wody i wiatru, oleje roślinne itp. Rewolucja przemysłowa zmieniła tę sytuację i od kooca XVIII
wieku mamy do czynienia z stale rosnącym zużyciem paliw kopalnianych. Stajemy więc dzisiaj przed
dylematem, na jak długo wystarczy tych paliw, gdzie jest granica ich wydobycia i emisji gazów
cieplarnianych. Wracamy więc do korzeni, traktując na razie odnawialne źródła energii jako
częściową alternatywę dla paliw kopalnianych. Obecna pozycja odnawialnych źródeł energii (OZE) w
bilansie paliw i energii pierwotnej jest niewielka i w skali światowej wynosi 18%. W Unii Europejskiej
udział OZE wynosi zaledwie 6%, przy czym należy podkreślid, że np. w Austrii i Szwecji udziały te są
większe i wynoszą odpowiednio 24,3 i 25,4 %, a ich głównym źródłem jest energia wody. Wielkości
udziału OZE w Polsce są rozbieżne *Pasierb 2002+. Najbardziej realna wydaje się liczba 2,5% (czyli 104
PJ) podawana przez Europejskie Centrum Energii Odnawialnej [EC BREC/IBMER 2000].
Kraje UE uznały, że potrzebna jest większa promocja i otwarcie rynku dla OZE. Znalazło to
odbicie w polityce i programach Unii takich jak: Konwencja Klimatyczna Protokół z Kioto (grudzieo
1997), Biała Księga (styczeo 1996) oraz Energia dla przyszłości: odnawialne źródła energii (listopad
1997). W Polsce w sierpniu 2001 roku Sejm zaaprobował "Strategię rozwoju energetyki odnawialnej",
w której postawiono, że w roku 2010 udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie paliw
pierwotnych kraju wyniesie 7,5% a w 2020 roku 14%. Polska podpisała również protokół z Kioto,
zobowiązując się do redukcji gazów cieplarnianych o 6% w stosunku do roku bazowego 1988. Jak
wykazują dane Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji *KCIE 2001+ największy udział w gazach
cieplarnianych stanowi CO2 emitowany głównie przez przemysł energetyczny (67,3 %). Chcąc
wywiązad się ze zobowiązao, Polska powinna więc w pierwszej kolejności wprowadzid ograniczenia
emisji gazów w tej dziedzinie. Najbardziej skuteczna drogą redukcji gazów cieplarnianych jest
zwiększanie udziału energii pochodzącej z odnawialnych źródeł *MŚ 2000, EC BREC/IBMER 2000].
Takie rozwiązanie sprzyja również wypełnianiu zobowiązao zawartych w „Strategii rozwoju
energetyki odnawialnej”*MŚ 2000+.
Na podstawie przyjętych przez rząd dokumentów określających wzrost zużycia OZE powstało
wiele prognoz rozwoju poszczególnych źródeł energii w perspektywie następnych 20 lat i więcej.
Według
jednej
z
nich,
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
przygotowanej przez EC BREC *Ministerstwo Środowiska 2000+, największy udział w OZE stanowid
będzie biomasa (około 85%) pozyskiwana głównie z drewna, roślin zbożowych oraz z plantacji roślin
energetycznych. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że ponad 30% energii uzyskiwanej z OZE będzie
pochodzid z indywidualnych kotłów. Zgodnie z powyższymi uwagami należy się spodziewad, że w
ciągu najbliższych lat znacznie wzrośnie zainteresowanie stosowaniem paliw odnawialnych a w
szczególności biomasy.
2. Cel i zakres
Celem pracy było określenie opłacalności uprawy wierzby z przeznaczeniem jako paliwo do
kotłów grzewczych w gospodarstwie indywidualnym na terenie Małopolski. W oparciu o
zapotrzebowanie energetyczne - oszacowane na podstawie ilości energii zużywanej na ogrzewanie
budynku mieszkalnego i przygotowanie ciepłej wody użytkowej - określono minimalny areał
niezbędny do zabezpieczenia odpowiedniej ilości biomasy. Określono koszty zastosowania zrębków
wierzby jako paliwa przy zastosowaniu dwóch wariantów uprawy. W jednym założono, że plantacja
jest w pełni utrzymywana poprzez usługi, w drugim zaś, że jedynie proces zrębkowania wykonywany
jest jako usługa. Koszty jednostkowe stosowania tego rodzaju OZE porównano z innymi nośnikami
energii.
3. Plantacje wierzby jako źródło biomasy do celów energetycznych
Przewidując rozwój OZE na terenie woj. małopolskiego należy wziąd pod uwagę pewne
aspekty społeczne oraz gospodarcze specyficzne dla tego regionu. Do najważniejszych należy zaliczyd
*US w Krakowie 2003, UM Woj. Małopolskiego 2003+:
- średnią powierzchnię gospodarstwa- 2,61 ha (w kraju 6,59 ha)
- średnią gęstośd zaludnienia- 214 osób/km2 (w kraju 122 osób/km2)
- średnią gęstośd zaludnienia obszarów wiejskich- 119 osób/km2 ( w kraju 50 osób/km2)
- udział lasów prywatnych w terenach leśnych- 40 % (w kraju ok. 16 %)
Zgodnie z uwagami zawartymi we wstępie należy się spodziewad, że ponad dwukrotnie
większe zaludnienie obszarów wiejskich w Małopolsce (w porównaniu do reszty kraju) spowoduje
odpowiednio większe zainteresowanie OZE.
Opierając się na prognozie zakładającej, że ponad 80 % udziału energii z odnawialnych źródeł
będzie pochodzid z biomasy, konieczne staje się określenie
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
głównych jej źródeł. Najłatwiejszym dla rolników sposobem pozyskania biomasy jest wykorzystanie
słomy. Niestety na terenie województwa małopolskiego istnieje niedobór słomy (zbóż, rzepaku),
który wynosi 74,2 tys. ton *Gradziuk i in. 2003+ (dla porównania w woj. wielkopolskim nadwyżka
słomy wynosi 1535 tys. ton, a w kujawsko-pomorskim 1096,8 tys. ton) i prawdopodobnie jest
spowodowany tym, że średnia powierzchnia upraw zbożowych nie przekracza 2 ha *US w Krakowie
2003+. Należy więc poszukiwad innych źródeł biomasy. Biorąc pod uwagę drewno z zasobów leśnych
można stwierdzid, że:
- rozdrobnienie własnościowe terenów leśnych oraz położenie topograficzne powodują, że
pozyskanie drewna opałowego na terenie Małopolski jest utrudnione a w związku z tym bardzo
kosztowne.
- charakter ochronny lasów Małopolski (ponad 80 %) wpływa na politykę leśną - cięcia są
rozproszone, selektywne. Rozproszony wyrąb obniża koncentrację drewna opałowego, co
wpływa bezpośrednio na koszty pozyskania i dlatego w wielu przypadkach, ze względów
ekonomicznych, rezygnuje się z jego pozyskania *RDLP Kraków 2004+.
- słaba infrastruktura drogowa oraz trudny teren górzysty uniemożliwiają zastosowanie maszyn do
efektywnego pozyskiwania drewna opałowego *Płotkowski, Szabla 2003+.
Trudności w pozyskiwaniu drewna i słomy powodują, że uprawy roślin energetycznych stają
się w chwili obecnej bardzo ważnym źródłem biomasy. Dotychczas stosowane rośliny w uprawach
energetycznych to między innymi: wierzba konopianka, ślazowiec pensylwaoski, topinambur, rdest
sachalioski, miskant olbrzymi, miskant cukrowy, spartina preriowa. Największą popularnośd wśród
producentów zdobyła wierzba konopianka (Salix viminalis). Zadecydowała o tym łatwośd uprawy oraz
niewielkie wymagania uprawowe. Zaleca pod uprawę wierzby grunty użytkowane rolniczo (płużnie) o
klasach bonitacyjnych IIIb – IV lub niższych, gleby aluwialne napływowe, mady, gleby nadmiernie
wilgotne (ale nie zabagnione) oraz gleby zniszczone przez przemysł.
Analizując strukturę gleb województwa małopolskiego należy stwierdzid, że największy udział
stanowią gleby klas IV oraz V i VI i zajmują ponad 65% ogólnej powierzchni województwa. Te właśnie
gleby stanowią potencjalny areał uprawy wierzby. Dodatkowo należy uwzględnid, że w ostatnich
latach powierzchnia odłogów i ugorów wzrosła do 137,8 tyś. ha. Tak więc przeznaczając pod uprawę
wierzby tylko około 25% gruntów, które zostały przekształcone w ugory i odłogi oraz około 4%
użytków zielonych uzyskamy potencjalny areał wynoszący ok. 50 tyś. ha.
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Drugim ważnym czynnikiem decydującym o sukcesie uprawy wierzby są stosunki wodne.
Obszar woj. małopolskiego znajduje się w obrębie większych opadów atmosferycznych kraju, dzięki
czemu stosunki wodno–glebowe są korzystne. W ostatnich latach roczne sumy opadów
atmosferycznych wahały się od 700 do 1500 mm *GUS 1999-2002].
4. Oszacowanie minimalnego areału uprawy wierzby energetycznej
Obliczenia zostały przeprowadzone dla średniego gospodarstwa, w którym powierzchnia
gruntów wynosi 2,61 ha, powierzchnia domu mieszkalnego wynosi 100 m2 *UM Woj. Małopolskiego
2003] oraz liczba osób zamieszkujących wynosi 4 *UM Woj. Małopolskiego 2003+. Areał uprawy został
wyznaczony na podstawie potrzeb energetycznych w/w gospodarstwa. Całkowite zużycie energii
QC1(2) zostało określone w oparciu o ilośd energii potrzebnej do ogrzania domu oraz na przygotowanie
ciepłej wody użytkowej w ciągu roku. Przyjęto, że średnio 1 osoba zużywa 80 l/dobę ciepłej wody
użytkowej *MPWiK Kraków+. Energię potrzebną na ogrzanie domu obliczono dla dwóch wariantów:
dla domu D1 wybudowanego przed 1998 r. i dla domu D2 wybudowanego po roku 1998.
Całkowita ilośd energii:
QC1( 2)
QW
QD1( 2)
iq(Tk
Tp )cw 365
AEO1( 2)
[1]
gdzie: QW – energia zużywana na podgrzanie wody *MJ+
QD1(2) – energia zużywana na ogrzanie domu w ciągu roku w obiektach D1(2) [MJ]
q – dobowe zużycie ciepłej wody [l/dobę]
i – liczba osób
Tk – temperatura wody ciepłej, przyjęto 55 [°C]
Tp – temperatura wody zimnej, przyjęto 10 *°C]
cw– ciepło właściwe wody 4,19 10-3 [MJ/kgK]
A – powierzchnia ogrzewana [m2]
Eo1– wskaźnik zużycia energii dla obiektu D1, przyjęto 1260 [MJ/m2rok][CPPAI 2001]
Eo2–
wskaźnik
zużycia
energii
dla
obiektu
D2,
przyjęto
432
[MJ/m2rok]
[PN-91/B-02020]
Na podstawie w/w założeo obliczono roczne zużycie energii,
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
które dla obiektu D1 wynosi QC1= 148 022 MJ (gdzie QW =22 022 MJ, QD1=126 000 MJ) natomiast dla
obiektu D2 wynosi QC2= 65 222 MJ (gdzie QW =22 022 MJ, QD1=43 200 MJ).
Całkowitą powierzchnię uprawy podzielono na trzy części. Każda z nich zapewnia biomasę
potrzebną na pokrycie potrzeb energetycznych gospodarstwa w ciągu 1 roku. Wielkośd areału została
obliczona w oparciu o zapotrzebowanie energetyczne przy następujących założeniach:
Wop
12 [MJ/kg]
kalorycznośd zbieranej wierzby przy wilgotności W=35 [%] [Szczukowski,
Tworkowski 2001]
0,7
P47%=
sprawnośd spalania kotła
45,0
[t/ha]
plon
świeżej
masy
wierzby
zbierany
po
trzech
latach
[Szczukowski i in. 2001]
P35% 36,9 [t/ha] wielkośd plonu przy wilgotności 35% (wilgotnośd spalanej masy)
Całkowity areał uprawy wierzby:
AD1( 2)
gdzie: AD1(2)
A’D
3 AD' 1( 2)
QC1( 2)
Wop P35%
[2]
całkowita powierzchnia plantacji wierzby [ha]
)
powierzchnia plantacji, z której zbierana masa pokrywa zapotrzebowanie
energetyczne w ciągu jednego roku [ha]
Całkowity areał uprawy obliczony dla wariantu D1 wynosi 1,35 ha, natomiast dla D2 0,6 ha.
5. Szacunkowe koszty założenia oraz eksploatacji plantacji wierzby
Analizę kosztów przeprowadzono dla dwóch wariantów:
a) PW – charakteryzującym się minimalizacją kosztów. Założono, że rolnik ponosi tylko koszty
materiałowe, natomiast koszty siły roboczej oraz koszty maszyn i urządzeo nie są uwzględniane.
Technologia zbioru jest oparta o wykorzystanie maszyn i urządzeo dostępnych w gospodarstwie.
b) US – uwzględniającym koszty wszystkich czynności, które są wykonywane w ramach usług.
Założono, że zbiór wykonywany jest technologią jednoetapową przy zastosowaniu kombajnu
zrębkujacego.
Nakłady związane z założeniem plantacji i utrzymaniem
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
zestawiono w tabeli 1. Największą składową kosztów założenia plantacji jest koszt sadzonek w
pierwszym roku. Rolnik zmuszony jest dokonad zakupu sadzonek na obsadzenie 1/3 powierzchni
całkowitej uprawy. Na pozostałą częśd areału sadzonki są pozyskiwane już z własnej plantacji.
W tabeli 2 zostały zestawione koszty zbioru wierzby dla wariantów PW, w którym jedynie
czynnośd zrębkowana traktowana jest jako usługa. Założono, że zrębkowanie wykonywane jest w
okresie jesiennym, kiedy w wyniku sezonowania przez miesiące letnie zmniejszyła się zawartośd
wody w łodygach do około 35 %.
Tab. 1. Koszty założenia oraz utrzymania plantacji [zł].
Założenie plantacji
Wariant PW
Wariant US
Obiekt D1
Obiekt D2
Obiekt D1
Obiekt D2
I rok
133
60
662
250
II i III rok
266
120
1324
500
I rok
2700
1200
2810
1250
II i III rok
360
160
560
250
Utrzymanie plantacji
3030
1350
4380
1950
Suma [zł]
6489
2890
9736
4200
Przygotowanie ziemi
pod uprawę, sadzenie
Koszty sadzonek
Tab. 2. Koszty zbioru wierzby przy wariancie PW [zł]
Wyszczególnienie
Obsługa
Ścinanie przy użyciu narzędzi, maszyn 2 osoby + piły
ręcznych
spalinowe
Form. ręczne ścinanych łodyg w
wiązki
Cena jedn.
0,02 ha/h
8 zł/h
180,0
80,0
-
-
-
-
43,2
19,0
283,5
126,0
506,7
225,0
1 osoba
Transport
Załadunek oraz transport w miejsce
sezonowania
ciąg. + 2osoby
Zrębkowanie sezonowanych łodyg
oraz transport w miejsce magazyn.
Wydajnośd
rębak +
obsługa
Obiekt D1*zł+ Obiekt D2*zł+
2,8 zł/l
0,8 t/h
[ON]
4 t/h
70 zł/h
Razem:
W wariancie US zbiór przeprowadzany jest przez kombajn zrębkujacy. Zastosowanie takiej
technologii powoduje, że otrzymane zrębki mają wilgotnośd nawet powyżej 50%. W celu
zminimalizowania
strat
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
przechowalniczych należy je wysuszyd do około 35% zawartośd wody. Założono, że proces ten
przebiega w suszarce konwekcyjnej, w której źródłem ciepła są zrębki z własnej plantacji. W celu
zapewniania odpowiedniej ilości paliwa w procesie suszenia, powierzchnię plantacji należy więc
zwiększyd o około 4%. W tabeli 3 zostały przedstawione koszty zbioru wierzby dla poszczególnych
obiektów.
Tab.3. Koszty zbioru wierzby przy wariancie US [zł]
Wyszczególnienie
Wydajnośd
Cena jedn.
0,5 ha/h
300 zł/h
270,0
120,0
Transport rozdrobnionej masy w transport ciągni.
miejsce magazynowania
(6 zestawów)
22,5 t/h
204 zł/h
190,3
84,8
Suszenie zrębków do optymalnej
zawartości wody w materiale
0,2 t/h
7,5 zł/h
468,3
207,6
928,6
412,4
Zbiór z użyciem kombajnu
zrębkującego
kombajn
zrębkujący
suszarnia
konwekcyjna
Obiekt D1*zł+ Obiekt D2*zł+
Razem:
6. Szacunkowe koszty energii
Na podstawie kosztów poniesionych na założenie plantacji, jej utrzymanie oraz zbiór
określono nakłady ponoszone w ciągu roku oraz koszt uzyskania 1 tony zrębków w
zależności od stosowanego wariantu pracy. Koszt jednej tony zrębków pozyskanych dla
wariantu PW wyniósł 63 zł/t, natomiast dla wariantu US - 102 zł/t.
W celu sprawdzenia opłacalności stosowania zrębków wierzby na cele grzewcze,
określono koszty jednostkowe energii przy wykorzystaniu innych paliw oraz roczne nakłady
dla analizowanych obiektów (tab.4). Koszty energii pochodzącej ze zrębków wierzby są
zdecydowanie najniższe i dla wariantu PW wynoszą 0,018 zł/kWh natomiast dla wariantu US
0,03 zł/kWh. Uzyskane wyniki zbliżone są do kosztów podawanych w literaturze, gdzie cena
jednostkowa waha się od 0,034 zł/kWh do 0,057 zł/kWh [Kowalik 2002, Łakomiec 2003,
Szczukowski i in. 2001]. Najdroższa jest energia elektryczna i jej zastosowanie powoduje
zwiększenie kosztów odpowiednio 10-krotnie dla wariantu D1 i 20-krotnie dla wariantu D2
(0,367zł/kWh). Natomiast zastosowanie oleju opałowego, gazu ziemnego czy też węgla
kamiennego zwiększa kilkukrotnie koszt energii w stosunku do wierzby.
Tab.4. Szacunkowe koszty energii dla obiektów D1 i D2 przy stosowaniu różnych nośników
l.p
Rodzaj paliwa
Zapotrzebowanie roczne
Cena paliwa
Razem *zł/rok]
zł/kWh
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Obiekt D1
1
Obiekt D2
Obiekt D1 Obiekt D2
Energia elek.[taryfa G11] 41 117 kWh 18 061 kWh 0,367 zł/kWh
1,55 t
6 628
0,367
5 244
2 309
0,128
3 901
1 715
0,101
2
Olej opałowy
3,52 t
3
Gaz ziemny
3,89 tyś.m
4
Węgiel kamienny
5,92 t
2,7 t
450 zł/t
2 664
1 215
0,065
5
Brykiety drzewne
8,2 t
3,6 t
300 zł/t
2 460
1 080
0,060
12,33 t
5,43 t
130 zł/t
1 603
706
0,039
7 Zrębki wierzby war. US*
12,82 t
5,64 t
102 zł/t
1 307,6
575,3
0,030
8 Zrębki wierzby war. PW*
12,33 t
5,43 t
63 zł/t
776,8
343
0,018
3
1,71 tyś.m
1 490 zł/t
15 089
3
1003 zł/tyś.m
3
Zrębki leśne
6
wg.RDLP w Katowicach
* -przy zawartości wody 35%
7. Wnioski
1.
Przeprowadzona analiza pozwala na stwierdzenie, że w najbliższych latach na terenie Małopolski
powinno nastąpid wydatne zwiększenie uprawy wierzby Salix viminalis.
2.
Na
podstawie
analizy
potencjału
glebowego,
uwzględniającej
klasy
bonitacyjne,
stosunki wodne oraz powierzchnię odłogów i ugorów można przyjąd, że na terenie Małopolski
powierzchnia gruntu nadającego się do uprawy wierzby wynosi ok. 50 tyś. ha.
3.
Minimalny areał uprawy wierzby dla gospodarstwa z domem wybudowanym przed 1998r.
wynosi 1,35 ha natomiast z domem wybudowanym po roku 1998 wynosi 0,6 ha.
4. Szacunkowe koszty pozyskania 1 t zrębków technologią opartą o usługi są około 60% większe niż
przy technologii zakładającej maksymalizację pracy rolnika i wynoszą 102zł/t.
5. Przeprowadzone obliczenia szacunkowe wykazały, że spośród analizowanych paliw najniższy
koszt wyprodukowania jedn. energii występuje przy stosowaniu zrębków wierzby. Wynosi on 0,018
zł/kWh dla wariantu PW oraz 0,03 zł/kWh dla wariantu US. Jest to koszt odpowiednio 70 % i 50 %
niższy niż przy stosowaniu węgla kamiennego oraz prawie 20 i 10 -krotnie niższy niż przy
stosowaniu energii elektrycznej na cele grzewcze.
Bibliografia
1. Centrum Prasowe Polskiej Agencji Informacyjnej S.A. 2001. Materiały konferencyjne "Ogrzewaj
swój dom, nie planetę„. Warszawa, 5 grudzieo.
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
2. Europejskie Centrum Energii Odnawialnej przy Instytucie Budownictwa Mechanizacji i Elektryfikacji
Rolnictwa, 2000. "Ekonomiczne i prawne aspekty wykorzystania odnawialnych źródeł w Polsce".
Warszawa.
3. GUS 1999-2002. Opady atmosferyczne. http://www.stat.gov.pl
4. Gradziuk P. Grzybek A. Kowalczyk K. Kościk B. 2003. Biopaliwa. Wyd. „Wieś Jutra” Warszawa.
5. Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji. Inwentaryzacja emisji gazów cieplarnianych za rok 2001.
http://www.ios.edu.pl/kcie/emisjeGHG2001.htm
6. Kowalik P.2002. Wiklinowe uprawy energetyczne. Czysta energia, 6: 8-9
7. Łakomiec L. 2003. Odnawialne źródła energii. Hasło ogrodnicze, 11: 6-9
8. MPWiK Kraków. http://www.mpwik.krakow.pl/woda_i_my/www/index.php
9. Płotkowski L. Szabla K. 2003. Drewno jako alternatywne źródło energii. Konferencja naukowotechniczna „Możliwości wykorzystania biomasy na cele energetyczne”. Malinówka k/Ełku 16-18
październik.
10. Pasierb S. 2002. Jak rozwijad odnawialne źródła energii w regionie i aktywizowad gospodarkę i
społeczeostwa nieprzemysłowych obszarów województwa śląskiego. Seminarium „Czysta i zielona
energia - czyste powietrze w Województwie Śląskim”. Katowice, 6 - 7 marzec.
11. Regionalna Dyrekcja Lasów Paostwowych w Krakowie. http://krakow.lasy.gov.pl
12. Ministerstwo Środowiska 2000. Strategia rozwoju energetyki odnawialnej. Warszawa, wrzesieo.
13. Szczukowski S., Tworkowski J., Stolarski M. Kisiel R. Leniec K. 2001. Wytwarzanie energii cieplnej
w zgazowarce pirolitycznej z biomasy wierzb krzewiastych. Problemy Inżynierii Rolniczej, 4: 2936.
14. Szczukowski S.,Tworkowski J. 2001. Produktywnośd oraz wartośd energetyczna biomasy wierzb
krzewiastych
Salix
sp.
na
różnych
typach
gleb
w
pradolinie
Wisły.
Post. Nauk Rol. 2: 29-37.
15. Urząd Statystyczny w Krakowie, 2003. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie
zwierząt gospodarskich. Województwo Małopolskie.
Projekt „Wiedza i umiejętności kluczem do sukcesu inżynierów Ochrony Środowiska
oraz Odnawialnych Źródeł Energii i Gospodarki Odpadami” współfinansowany przez
Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
16. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego 2003. Sytuacja społeczno-gospodarcza
„Województwo Małopolskie 2002”. Kraków.