Ekspertyza w zakresie regulacji prawnych

Ekspertyza w zakresie regulacji prawnych

Ekspertyza w zakresie regulacji prawnych dotyczących przechowywania/składowania i użytkowania nawozów odzwierzęcych (gnojowicy i obornika)
Sporządził:
Dr Zbigniew Bukowski
Wspólnik / Partner
Jendrośka, Jerzmański, Bar i Wspólnicy. Prawo gospodarcze i ochrony środowiska. Sp. z o.o. Wrocław - Kraków – Toruń
ul. Uniwersytecka 1
50-951 Wrocław
tel.: (+48 71) 34 102 34
fax: (+48 71) 34 101 97
www.jjb.com.pl
e-mail: [email protected]
1. Wprowadzenie – zarys problemu przez zamawiającego.
Zamawiający wskazał, że ekspertyza dotyczyć ma regulacji prawnych dotyczących przechowywania/składowania i użytkowania nawozów odzwierzęcych (gnojowicy i obornika), przy
czym chodzi o pełną analizę wszystkich aktów prawnych dotyczących wskazanego zagadnienia, w
tym porównanie zgodności polskiej ustawy o nawozach i nawożeniu ze znowelizowanym załącznikiem III Konwencji Helsińskiej - przede wszystkim chodzi o PART II "PREVENTION OF POLLUTION
FROM
AGRICULTURE".
Według zamawiającego temat nawozów brzmi może dość banalnie, ale stanowi obecnie
rzeczywisty i poważny problem w Polsce. Według bowiem różnych interpretacji (Ministerstwa
Środowiska, Ministerstwa Rolnictwa, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Komisji Helsińskiej), różne podmioty (rolnicy indywidualni, fermy wielkoprzemysłowe, rolnicy gospodarujący
na obszarach wrażliwych i/lub chronionych) mają odmienne zobowiązania w tym zakresie (w przypadku gnojowicy - obowiązek posiadania szczelnego zbiornika pozwalającego na 4 lub 6 miesięczne składowanie nawozu; w przypadku obornika - powszechny lub tylko w określonych przypadkach
obowiązek posiadania szczelnej płyty obornikowej).
W szczególności zamawiający przedstawił, że „w zasadzie problem sprowadza się tu do
jednej nieprawidłowości, mianowicie obecnie mamy w Polsce sytuację, w której obowiązują (?)
dwa jednakowo ważne (?), acz różnobrzmiące akty prawne regulujące nadmienione kwestie. Są to:
Ustawa o nawozach i nawożeniu (i odnośne rozporządzenia ministerialne) oraz podpisana i ratyfikowana Konwencja Helsińska (a dokładniej Załącznik III do tejże).”
2. Regulacje prawne odnoszące się do przechowywania/składowania i użytkowania nawozów
odzwierzęcych (gnojowicy i obornika).
Wykaz aktów prawa międzynarodowego:
o Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (tzw. Konwencja Helsińska),
Wykaz aktów prawa unijnego:
Rozporządzenie (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003
r. w sprawie nawozów (Dz.Urz. WE L 304 z 21.11.2003, str. 1, z późn. zm.)
Rozporządzenie nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi (Dz. Urz. WE L 273 z 10.10.2002, str. 1, z późn. zm.; Dz. Urz.
UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 37, str. 92, z późn. zm.).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/1/WE z dnia 15 stycznia 2008 r. dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (poprzednia wersja: dyrektywa Rady
96/61/WE z 24 września 1996 w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC).
Dyrektywa Rady 91/676/EWG z 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (tzw. Dyrektywa Azotanowa).
Wykaz aktów prawa krajowego:
o Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu,
o Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska,
o Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne,
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach
o Rozporządzenie Ministra Środowiska z 26 lipca 2002 w sprawie rodzajów instalacji mogących
powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska
jako całości (Dz.U.02.122.1055)
o Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania
wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241, poz.
2093),
o Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań,
jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze
źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 4, poz. 44),
Inne opracowania i zalecenia obejmują:
o Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004),
o Agenda 21 dla obszaru Morza Bałtyckiego (sektor rolnictwa),
o dokument referencyjny (BREF) dotyczący najlepszych dostępnych technik (BAT) w intensywnej
hodowli drobiu i trzody chlewnej (Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń. Dokument Referencyjny - Najlepsze Dostępne Techniki Intensywnej Hodowli, Drobiu i Trzody
Chlewnej. Komisja Europejska. Lipiec 2003 r.).
(Uwaga: akty te mają niewiążący prawnie charakter i nie stanowią, z wyjątkiem BREF-ów bezpośredniej podstawy obowiązków na terytorium Polski)
2a. Kwestia wzajemnego stosunku Konwencji Helsińskiej i polskich ustaw (w szczególności ustawy o nawozach i nawożeniu).
Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Wiążąc się taką
umową państwo zaciąga dwa zobowiązania – do stosowania jej norm w stosunkach zewnętrznych,
międzynarodowych oraz do realizacji tego prawa wewnątrz państwa.1
Kwestie związane z umowami międzynarodowymi przez wieki podlegały prawu zwyczajowemu. Regulacja ta została skodyfikowana w konwencji o prawie traktatów międzynarodowych,
podpisanej w Wiedniu 23 maja 1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439). Zgodnie z nią traktat to
porozumienie międzynarodowe zawarte pomiędzy państwami w formie pisemnej, regulowane przez
prawo międzynarodowe, ujęte czy to w jednym dokumencie, czy też w dwu lub więcej powiązanych ze sobą dokumentach, bez względu na jego konkretną nazwę.
Podstawowe uregulowania w zakresie umów międzynarodowych w prawie polskim zawarte
są w Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r.2 Najbardziej ogólna zasada związania Rzeczypospolitej
Polskiej prawem międzynarodowym zawarta została w rozdziale I Rzeczpospolita regulującym
podstawowe zasady ustrojowe państwa. Dotyczy ona nie tylko umów, ale całokształtu źródeł prawa
międzynarodowego. Natomiast zasady i tryb zawierania, ratyfikowania, zatwierdzania, ogłaszania,
1
2
M.Masternak-Kubiak, Umowa międzynarodowa w prawie konstytucyjnym, Warszawa 1997, s.79.
Dz.U. Nr 78, poz. 483.
wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów określony został w ustawie z
dnia 14 kwietnia o umowach międzynarodowych.3
Dla wywarcia bezpośrednich skutków prawnych w prawie polskim konieczna jest ratyfikacja
umowy oraz jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Ratyfikacja to zatwierdzenie umowy przez kompetentny organ. W Polsce jest to Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych.
Warto tutaj zauważyć, że akt ratyfikacji wymaga kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów. Jednakże
w przypadku niektórych umów konieczne jest uzyskanie wcześniejszej zgody Sejmu wyrażonej w
formie ustawy. Dotyczy to umów w zakresie:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub dla których Konstytucja wymaga ustawy.
Oznacza to, że wszystkie interesujące nas umowy międzynarodowe w zakresie ochrony środowiska przed ratyfikacją przez Prezydenta muszą zostać zaakceptowane przez organ ustawodawczy.
W praktyce międzynarodowej przyjęto, że ratyfikacji nie wymagają:
1) deklaracje o treści politycznej przyjmowane na spotkaniach głów państw lub szefów rządów,
2) umowy resortowe zawierane przez poszczególne ministerstwa i inne urzędy centralne,
3) umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych.4
Umowa międzynarodowa ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed
ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową. Przyjęto tu założenie, że ustawodawca wyrażając zgodę na ratyfikację zaakceptował prymat umowy międzynarodowej. Natomiast jeśli chodzi o
pozostałe umowy to w stosunkach wewnętrznych pierwszeństwo przyznano ustawom.
Umowy międzynarodowe w kontekście stosunków międzynarodowych obowiązują po ich ratyfikacji zgodnie z zasadą pacta sunt servanda. Państwa są związane umową i mają obowiązek ją wykonywać działając w dobrej wierze. Jest to jedna z najważniejszych zasad prawa międzynarodowego. W Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów w art. 26 przyjęto w odniesieniu do tej zasady, że
„Każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej
wierze.”
Natomiast dla obowiązywania w prawie wewnętrznym polskim konieczne jest ogłoszenie ratyfikowanej umowy w Dzienniku Ustaw. Umożliwia to podanie treści umowy do wiadomości jej potencjalnym adresatom. Staje się ona wówczas częścią krajowego porządku prawnego. W ten sposób
3
4
Dz.U. Nr 39, poz. 443.
R.Bierzanek, J.Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2002, s.85.
następuje transformacja norm umowy do prawa wewnętrznego. Pozostałe umowy ogłaszane są w
Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”.
W kontekście interesującej nas Konwencji Helsińskiej zagadnieniem koniecznym do wyjaśnienia jest kwestia zmian w jej załącznikach. Pierwotny tekst konwencji został opublikowany w
Dzienniku Ustaw, a więc jest aktem bezpośrednio obowiązującym w Polsce, z mocą nadrzędną nad
ustawami. Jednakże interesujące nas przepisy związane z nawozami naturalnymi zostały do załączników do Konwencji wprowadzone w okresie późniejszym, przy czym jak na razie nie zostały opublikowane w Dzienniku Ustaw (także zresztą nie zostały opublikowane w Dzienniku Urzędowym
Unii Europejskiej).
Ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych przewiduje, że związanie
Rzeczypospolitej Polskiej umową międzynarodową może nastąpić również w drodze podpisania,
wymiany not lub w inny sposób dopuszczony przez prawo międzynarodowe. Związanie takie może
nastąpić w szczególności, gdy:
1) ustawa upoważnia do zawarcia umowy międzynarodowej w ten sposób, a zawarta umowa
międzynarodowa nie narusza przepisów ustawy upoważniającej, lub
2) umowa międzynarodowa ma charakter wykonawczy w stosunku do obowiązującej umowy
międzynarodowej i nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, lub
3) celem umowy międzynarodowej jest zmiana obowiązującej umowy, w tym załącznika do
niej, a zmiana umowy międzynarodowej lub załącznika nie wypełnia przesłanek określonych
w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, lub
4) wymagają tego inne szczególne okoliczności, a umowa międzynarodowa nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 13).
W zakresie natomiast ogłoszenia takiej umowy międzynarodowej przyjęto, że ratyfikowana
umowa międzynarodowa wraz z dotyczącymi jej oświadczeniami rządowymi oraz umowa międzynarodowa, o której mowa w art. 13 ust. 2 pkt 1 oraz pkt 2 i 3, o ile stanowi umowę wykonawczą w
stosunku do ratyfikowanej umowy międzynarodowej lub zmienia ratyfikowaną umowę międzynarodową, jest ogłaszana niezwłocznie, wraz z dotyczącymi jej oświadczeniami rządowymi, w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18 ust. 1). W uzasadnionych przypadkach, odpowiednio,
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej lub Prezes Rady Ministrów mogą odstąpić od ogłoszenia w
Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim dołączonego do umowy międzynarodowej aneksu lub
załącznika, jeżeli zawierają one szczegółowe przepisy o charakterze specjalistycznym, niezastrzeżone do regulacji ustawowej, dotyczące niewielkiej liczby podmiotów i nieodnoszące się do praw
obywateli. W takim przypadku oświadczenie rządowe, ogłoszone wraz z umową międzynarodową
w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim, zawiera informację o miejscu udostępniania lub publi-
kacji tekstu aneksu lub załącznika (art. 18 ust. 5). Sytuacja wskazana w tym ostatnim przepisie nie
ma tu jednak miejsca, biorąc pod uwagę że interesujące nas przepisy nie dotyczą niewielkiej liczby
podmiotów i odnoszą się do praw obywateli. Konieczne jest więc opublikowanie zmienionych załączników w Dzienniku Ustaw. Do tego czasu mamy do czynienia z sytuacją w której Polska jest
związana nimi w stosunkach zewnętrznych (wobec innych państw stron tej Konwencji oraz wobec
Komisji Helsińskiej), natomiast nie jest w stosunkach wewnętrznych (ze względy na niepodanie ich
do wiadomości adresatom).
2b. Kwestia wzajemnego stosunku polskich ustaw w zakresie odchodów zwierzęcych.
Analizując polskie przepisy odnoszące się do odchodów zwierzęcych wskazać trzeba, że
zagadnienie to uregulowane jest w szeregu różnych aktów prawnych, co powodować może szereg
problemów praktycznych sygnalizowanych przez zamawiającego.
Zdecydowanie podstawowe znaczenie ma ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu – odnosząca się do problemu rolniczego wykorzystywania tych odchodów jako nawozów.
Uzupełniający, co do szczegółów techniczno-konstrukcyjnych budowli związanych z przechowywaniem tych odchodów, charakter ma rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (wydane na podstawie ustawy Prawo budowlane).
W zakresie pozarolniczego wykorzystywania odchodów zwierzęcych w zależności od ich
charakteru – podlega to regulacji albo przez ustawę o odpadach albo przez Prawo wodne.
Ponadto szczególne wymagania związane mogą być ze szczególnymi obszarami (jest tak w
zakresie obszarów dla których opracowano programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych) lub z programami rolnośrodowiskowymi.
3. Analiza ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu.
3a. Wprowadzenie
Do 2000 r. brak było w Polsce uregulowań prawnych dotyczących gospodarki nawozowej.
Jedynym przepisem dotyczącym nawożenia był art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o
ochronie i kształtowaniu środowiska. Zobowiązywał on jednostki organizacyjne i osoby fizyczne
prowadzące działalność związaną z rolniczym lub leśnym użytkowaniem gruntów, do stosowania
środków chemicznych i biologicznych w ilościach i w sposób nie naruszający równowagi przyrodniczej, a zwłaszcza nie powodujący szkodliwego zanieczyszczenia gleby lub wody, niszczenia
zwierząt, roślin i ekosystemów albo pogorszenia warunków ich życia lub hodowli. Realizacja tego
przepisu bez aktów wykonawczych praktycznie była niemożliwa.
Pierwszym aktem prawnym regulującym problematykę gospodarki nawozowej w Polsce stała
się ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. nr 89, poz. 991). Celem tej ustawy było wprowadzenie w Polsce podstaw prawnych do prawidłowego funkcjonowania racjonalnej
gospodarki nawozowej, która umożliwi osiąganie wysokiego poziomu plonów oraz właściwej ich
jakości przy spełnieniu wymagań ochrony środowiska. Zakres regulacji obejmował:
1) wprowadzanie do obrotu nawozów,
2) stosowanie nawozów,
3) zapobieganie zagrożeniom dla ludzi i zwierząt oraz dla środowiska, które mogą powstać w wyniku przewozu, przechowywania i stosowania nawozów,
4) agrochemiczną obsługę rolnictwa.
Aktualnie obowiązującym aktem prawnym jest ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i
nawożeniu (Dz.U. Nr 147, poz. 1033), która uchyliła z dniem 15 listopada 2007 r. ustawę z dnia 26
lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu. Wprowadzenie nowej ustawy w tym zakresie związane było
z wykazywanymi w uzasadnieniu do niej stawianymi przed rolnictwem nowymi wymaganiami w
zakresie ochrony środowiska związanymi z prowadzeniem produkcji rolnej, a także zmianami niektórych przepisów dotyczących ochrony wód oraz zgłaszanymi przez różne podmioty potrzebami
dalszego uregulowania rynku środków do produkcji rolnej. Konieczność zmiany istniejącego w
Polsce stanu ustawowego związana była także z bezpośrednio obowiązującym w całej Unii Europejskiej rozporządzeniem (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów (Dz.Urz. WE L 304 z 21.11.2003, str. 1, z późn. zm.).
Ustawa reguluje:
1) warunki i tryb wprowadzania do obrotu nawozów, z wyłączeniem spraw związanych z wprowadzaniem do obrotu nawozów uregulowanych w przepisach rozporządzenia (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów;
2) warunki i tryb wprowadzania do obrotu środków wspomagających uprawę roślin;
3) zadania i właściwość organów oraz jednostek organizacyjnych w zakresie wprowadzania do obrotu nawozów na podstawie przepisów rozporządzenia nr 2003/2003;
4) stosowanie nawozów i środków wspomagających uprawę roślin w rolnictwie;
5) zapobieganie zagrożeniom zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska, które mogą powstać w wyniku przewozu, przechowywania i stosowania nawozów oraz środków wspomagających uprawę
roślin;
6) agrochemiczną obsługę rolnictwa.
Przepisy ustawy natomiast nie naruszają przepisów prawa wodnego w zakresie ograniczania i zapobiegania zanieczyszczaniu wód związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych.
Nawozy zostały w niej zdefiniowane jako produkty przeznaczone do dostarczania roślinom
składników pokarmowych lub zwiększania żyzności gleb albo zwiększania żyzności stawów rybnych, którymi są nawozy mineralne, nawozy naturalne, nawozy organiczne i nawozy organicznomineralne.
Natomiast nawozy naturalne zdefiniowane zostały jako:
a) obornik, gnojówka i gnojowica,
b) pochodzące od zwierząt gospodarskich, w rozumieniu przepisów o organizacji hodowli i
rozrodzie zwierząt gospodarskich, odchody, z wyjątkiem odchodów pszczół i zwierząt futerkowych, bez dodatków innych substancji,
c) guano
- przeznaczone do rolniczego wykorzystania.
3b. Obrót nawozami oraz środkami wspomagającymi uprawę roślin
Przepisy rozdziału 2 ustawy dotyczą obrotu nawozami oraz środkami wspomagającymi
uprawę roślin. Zezwalają na wprowadzanie do obrotu tylko tych nawozów i środków wspomagających uprawę roślin, które prawidłowo stosowane nie są szkodliwe dla zdrowia ludzi lub zwierząt
lub dla środowiska.
Pojęcie wprowadzenie do obrotu oznacza:
a) oferowanie w celu zbycia, sprzedaż oraz inną odpłatną albo nieodpłatną formę zbycia nawozu
lub środka wspomagającego uprawę roślin przez:
- producenta - w przypadku nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, wyprodukowanych
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- importera - w przypadku nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, przywiezionych z
terytorium państw trzecich,
- producenta lub inny podmiot wprowadzający nawóz lub środek wspomagający uprawę roślin na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - w przypadku nawozu lub środka wspomagającego uprawę
roślin, wyprodukowanych lub wprowadzonych do obrotu na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej,
b) przywóz na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nawozu lub środka wspomagającego uprawę
roślin, przeznaczonych na potrzeby własne.
Do obrotu można wprowadzać nawozy:
1) powstałe ze zmieszania typów nawozów oznaczonych znakiem "NAWÓZ WE", przy czym nawozy te nie mogą być oznaczane znakiem "NAWÓZ WE";
2) odpowiadające, określonym w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 12 pkt 5,
typom wapna nawozowego, w których zanieczyszczenia nie przekraczają dopuszczalnych wartości
zanieczyszczeń;
3) naturalne, zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych
pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi (Dz. Urz. WE L 273 z
10.10.2002, str. 1, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 37, str. 92, z
późn. zm.).5
3c. Stosowanie nawozów i środków wspomagających uprawę roślin.
W rozdziale 3 ustawy uregulowano sprawy związane z zagrożeniami zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska, wynikającymi z właściwości lub sposobu stosowania nawozów. Zawarto
między innymi obowiązek stosowania nawozów w sposób niezagrażający zdrowiu ludzi lub zwierząt lub środowisku. W tym zakresie regulacje zawarte w ustawie, w stosunku do wcześniej obowiązujących przepisów, wprowadziły zmiany dotyczące:
-
zasad
opracowywania
planu
nawożenia
oraz
zagospodarowania
gnojówki
i gnojowicy przez podmioty prowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlę świń oraz podmioty
nabywające od nich nawozy naturalne;
- ustanowienia wymagania uprawy roślin na posiadanych użytkach rolnych, na których podmioty
prowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich zagospodarowują gnojówkę lub gnojowicę;
- zobligowania podmiotów prowadzących wielkoprzemysłowy chów i hodowlę drobiu i świń oraz
nabywców nawozów naturalnych do przedkładania wójtom, burmistrzom lub prezydentom miast i
wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska planów nawożenia (art. 18 ust. 6) zaopiniowanych
przez okręgową stację chemiczno-rolniczą. Plany te stanowią bowiem niezbędną informację o działaniach na terenie gminy, związanych z przestrzeganiem przepisów o ochronie środowiska;
- ustanowienia zakazu stosowania nawozów podczas opadów deszczu. Propozycja ta została zgłoszona przez organy kontrolne ochrony środowiska ze względu na obserwowane praktyki pozbywania się gnojowicy podczas opadów.
Stosuje się wyłącznie nawozy i środki wspomagające uprawę roślin, które zostały dopuszczone do obrotu na podstawie art. 3 ust. 1 i 2, art. 5 lub rozporządzenia nr 2003/2003. Nawozy stosuje się w sposób, który nie zagraża zdrowiu ludzi lub zwierząt lub środowisku.
5
Przy czym nawozy naturalne mogą być zbywane do bezpośredniego rolniczego wykorzystania wyłącznie na podstawie umowy zawartej w formie pisemnej pod rygorem nieważności, a umowę tę strony przechowują co najmniej przez 8
lat od dnia jej zawarcia.
Zastosowana w okresie roku dawka nawozu naturalnego nie może zawierać więcej niż 170 kg azotu
(N) w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych.
Szczegółowy sposób stosowania nawozów uregulowany został w rozporządzeniu Ministra
Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania
nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (Dz. U. Nr 80, poz. 479). Wprowadzono w nim wymóg, iż nawozy stosuje się równomiernie na całej powierzchni pola w sposób wykluczający nawożenie pól i upraw do tego nieprzeznaczonych.
Przy ustalaniu dawek nawozu uwzględnia się potrzeby pokarmowe roślin i zasobność gleby w
składniki pokarmowe, a w przypadku stosowania odpadów w rozumieniu przepisów o odpadach,
środków wspomagających uprawę roślin i dodatków do wzbogacenia gleby - również dawki składników pokarmowych wprowadzanych do gleby z tymi substancjami.
Nawozy naturalne i organiczne, w postaci stałej lub płynnej, stosuje się w okresie od dnia 1
marca do dnia 30 listopada, z wyjątkiem nawozów stosowanych pod uprawy pod osłonami (szklarnie, inspekty, namioty foliowe).
W zakresie stosowania nawozów naturalnych i organicznych płynnych - nawozy naturalne i
organiczne, w postaci płynnej, stosuje się przy użyciu rozlewaczy, deszczowni lub wozów asenizacyjnych wyposażonych w płytki rozbryzgowe lub węże rozlewowe. Natomiast odnośnie stosowania
nawozów naturalnych i organicznych stałych - nawozy naturalne i organiczne, w postaci stałej,
mogą być stosowane podczas wegetacji roślin (pogłównie) tylko na użytkach zielonych i na wieloletnich uprawach polowych roślin nieprzeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi.
Nawozy naturalne przykrywa się lub miesza z glebą nie później niż następnego dnia po ich
zastosowaniu, z wyłączeniem nawozów stosowanych w lasach oraz na użytkach zielonych.
W celu ochrony wód przed skutkami stosowania nawozów naturalnych ustanowiono instytucję stref ochronnych. Nawozy naturalne stosuje się w odległości co najmniej 20 m od strefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzegu zbiorników oraz cieków wodnych, kąpielisk zlokalizowanych na
wodach powierzchniowych oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego. Nawozy naturalne w postaci płynnej mogą być stosowane:
1) gdy poziom wody podziemnej jest poniżej 1,2 m;
2) poza obszarami płytkiego występowania skał szczelinowych.
W odległości do 20 m od strefy ochronnej źródeł i ujęć wody oraz od brzegu zbiorników i cieków
wodnych nawozy mineralne stosuje się wyłącznie ręcznie.
Szczególne wymagania wprowadzono dla dużych hodowców. Podmiot, który prowadzi chów
lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyżej 2 000 stanowisk
dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior:
1) posiada plan nawożenia opracowany zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej, na podstawie
składu chemicznego nawozów oraz potrzeb pokarmowych roślin i zasobności gleb, uwzględniając
stosowane odpady, środki wspomagające uprawę roślin i dodatki do wzbogacenia gleby w rozumieniu przepisów rozporządzenia nr 1774/2002, z wyłączeniem tych podmiotów, które zbywają w
całości nawozy naturalne;
2) zagospodarowuje co najmniej 70 % gnojówki i gnojowicy na użytkach rolnych, których jest posiadaczem i na których prowadzi uprawę roślin, a pozostałe 30 % może zbyć w sposób dopuszczalny dla nawozu naturalnego.
Określono także obowiązki nabywcy nawozu od dużego hodowcy. Nabywca nawozu naturalnego, zbytego w sposób dopuszczalny dla nawozu naturalnego, opracowuje w terminie 30 dni od
dnia zawarcia umowy plan nawożenia, spełniający wymagania określone powyżej w pkt 1, jednak
nie później niż do dnia rozpoczęcia stosowania nawozu naturalnego.
Ustawa wprowadza także obowiązek opiniowania planów nawożenia. Okręgowa stacja
chemiczno-rolnicza wydaje opinię o planie nawożenia. Za wydanie opinii okręgowa stacja pobiera
opłatę. Opłata ta stanowi dochód budżetu państwa. Kwestia ta jest uregulowana w rozporządzeniu
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 grudnia 2007 r. w sprawie wysokości opłaty za wydanie
opinii o planie nawożenia oraz sposobu jej uiszczania (Dz. U. Nr 233, poz. 1716). Opłata za wydanie opinii o planie nawożenia wynosi 6,30 zł za każde pole, za które uważa się powierzchnię użytków rolnych nie większą niż 4 ha lub każdą uprawę jednego gatunku rośliny uprawnej na powierzchni nie większej niż 4 ha. Opłatę uiszcza się gotówką lub przelewem na rachunek bankowy
wskazany przez okręgową stację chemiczno-rolniczą, do której dostarczono lub przesłano plan nawożenia. Jeżeli opłata została uiszczona przelewem, dokument potwierdzający jej uiszczenie przesyła się albo dostarcza bezpośrednio do okręgowej stacji chemiczno-rolniczej wraz z planem nawożenia.
Podmiot, który prowadzi chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub
hodowlę świń powyżej 2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior
oraz nabywca nawozu naturalnego od tego podmiotu, przekazują do wójta (burmistrza, prezydenta
miasta) oraz do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, właściwych ze względu na miejsce
prowadzenia działalności, kopię planu nawożenia, wraz z opinią stacji chemiczno-rolniczej w terminie 14 dni od dnia otrzymania tej opinii.
Ustawa wprowadza także zakazy w zakresie stosowania nawozów. Oprócz, określonego w
rozporządzeniu nr 1774/2002, zakazu stosowania na pastwiskach nawozów organicznych, organiczno-mineralnych oraz środków poprawiających właściwości gleby i stymulatorów wzrostu wytworzonych z produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, w rozumieniu przepisów rozporzą-
dzenia nr 1774/2002, innych niż obornik, lub zawierających te produkty - określonych w rozporządzeniu nr 1774/2002, zabrania się stosowania nawozów:
1) na glebach zalanych wodą, przykrytych śniegiem, zamarzniętych do głębokości 30 cm oraz podczas opadów deszczu (wyjątkiem jest nawożenie stawów wykorzystywanych do chowu lub hodowli
ryb);
2) naturalnych:
a) w postaci płynnej oraz azotowych - na glebach bez okrywy roślinnej, położonych na stokach o
nachyleniu większym niż 10 %,
b) w postaci płynnej - podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez
ludzi.
3d. Przewóz i przechowywanie nawozów oraz środków wspomagających uprawę roślin
W rozdziale 4 ustawy sprecyzowano ogólne zasady bezpiecznego przewozu i przechowywania nawozów i środków wspomagających uprawę roślin. Regulacje te mają zapobiegać uchybieniom prowadzącym do zagrożenia zdrowia ludzi i zwierząt oraz zanieczyszczenia środowiska.
Przepisy mają także na celu niedopuszczenie do zmian jakościowych tych wyrobów powstałych w
obrocie.
Nawozy, w tym nawozy oznaczone znakiem „NAWÓZ WE”, i środki wspomagające uprawę roślin, w postaci stałej, przewożone luzem, zabezpiecza się w sposób, który uniemożliwia ich
rozsypywanie się, pylenie i zamoknięcie. Nawozy, w tym nawozy oznaczone znakiem „NAWÓZ
WE”, i środki wspomagające uprawę roślin w postaci płynnej, przewozi się w zamkniętych i
szczelnych opakowaniach, zbiornikach lub cysternach.
Szczególne regulacje dotyczą przechowywania gnojówki i gnojowicy. Od dnia 1 stycznia
2011 r. wchodzi w życie przepis przewidujący, że gnojówkę i gnojowicę przechowuje się wyłącznie
w szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej 4-miesięcznej
produkcji tego nawozu. Zbiorniki te powinny być zbiornikami zamkniętymi, w rozumieniu przepisów
wydanych na podstawie art. 7 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U.
z 2006 r. Nr 156, poz. 1118, z późn. zm.) dotyczących warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie. Natomiast od dnia 1 stycznia 2009 r. podmioty, które
prowadzą chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyżej
2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior przechowują nawozy
naturalne, inne niż gnojówkę i gnojowicę, na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych w taki
sposób, aby wycieki nie przedostawały się do gruntu. Jednakże do dnia 31 grudnia 2010 r. podmioty te przechowują gnojówkę i gnojowicę w szczelnych, zamkniętych zbiornikach. Przechowywanie
gnojówki i gnojowicy w sposób niezgodny z powyższym wymaganiem podlega karze grzywny.
4. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w
Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r.
Podstawowe regulacje dotyczące zapobieganiu zanieczyszczeń ze źródeł lądowych znajdują
się w art. 6 Konwencji. Przewiduje on, że Strony zobowiązują się zapobiegać i eliminować zanieczyszczenia obszaru Morza Bałtyckiego ze źródeł lądowych stosując, między innymi, Najlepszą
Praktykę Ekologiczną dla wszystkich źródeł i Najlepszą Dostępną Technologię dla źródeł punktowych. Bez uszczerbku dla swej suwerenności, każda Umawiająca się Strona podejmie w tym celu
odpowiednie środki na obszarze zlewni Morza Bałtyckiego. Strony będą wprowadzać w życie procedury i środki przewidziane w załączniku III. W tym celu będą one, między innymi, jeśli to będzie
właściwe, współpracować w przygotowaniu i przyjęciu, a także stosowaniu specjalnych programów, wytycznych, standardów lub przepisów dotyczących emisji i zrzutów do wody i powietrza,
jakości środowiska oraz produktów zawierających szkodliwe substancje i materiały. Taka regulacja
powoduje, że podstawowe znaczenie zaczynają odgrywać szczegółowe regulacje zawarte w załączniku III do Konwencji. Załącznik III nosi nazwę „Kryteria i środki dotyczące zapobiegania zanieczyszczaniu ze źródeł lądowych”. W pierwotnym tekście zawierał on stosunkowo ogólne uregulowania. W zakresie zanieczyszczeń ze źródeł rozproszonych, łącznie z rolnictwem, przewidywał
eliminowanie ich poprzez popieranie i wprowadzanie w życie Najlepszej Praktyki Ekologicznej.
Konwencja przewiduje możliwość przyjmowanie poprawek do załączników oraz samych
nowych załączników (art.. 32):
1. Każda poprawka do załączników zaproponowana przez Umawiającą się Stronę będzie podana
przez depozytariusza do wiadomości innym Umawiającym się Stronom i rozpatrzona przez Komisję (Helsińską). W razie uchwalenia jej przez Komisję, poprawka będzie podana do wiadomości
Umawiającym się Stronom z zaleceniem jej przyjęcia.
2. Każda poprawka do załączników zalecona przez Komisję będzie podana do wiadomości Umawiającym się Stronom przez depozytariusza z zaleceniem jej przyjęcia.
3. Poprawka taka będzie uważana za przyjętą po upływie okresu ustalonego przez Komisję, jeżeli w
ciągu tego okresu żadna z Umawiających się Stron nie zgłosi sprzeciwu wobec tej poprawki drogą
pisemnej notyfikacji. Przyjęta poprawka wejdzie w życie w dniu ustalonym przez Komisję.
Ustalony przez Komisję okres będzie przedłużony o dodatkowy okres sześciu miesięcy i data wejścia w życie poprawki odpowiednio przesunięta, jeżeli w wyjątkowych przypadkach jakakolwiek
Umawiająca się Strona przed upływem okresu ustalonego przez Komisję poinformuje depozytariusza, ze zamierza przyjąć poprawkę, lecz wymogi konstytucyjne dla tego przyjęcia nie zostały jeszcze spełnione.
4. Zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu może być przyjęty załącznik do niniejszej konwencji.
Na tej bazie do załącznika III wprowadzono poprawki. Najpierw z dniem 31 grudnia 2000 r.
zgodnie z zaleceniem Komisji Helsińskiej nr 21/1 podzielono załącznik III na dwie części: "Część I.
Zapobieganie zanieczyszczaniu morza przez przemysł i miasta" oraz "Część II. Zapobieganie zanieczyszczaniu morza przez rolnictwo" dodając treści zawarte w części II. Potem z dniem 15 listopada 2008 r. zgodnie z zaleceniem Komisji Helsińskiej 28E/ 4 znowelizowano znaczące fragmenty
części II załącznika nr III.
W części II załącznika III przepis pierwszy zawiera postanowienia ogólne. Przewiduje, że
Strony stosują środki określone poniżej i uwzględniają najlepsze praktyki ochrony środowiska
(BEP) oraz najlepsze dostępne technologie (BAT) w celu zmniejszenia zanieczyszczeń z działalności rolniczej. W tym zakresie Strony będą opracowywać wytyczne zawierające elementy określone
poniżej.
Podstawowe znaczenie w zakresie nawozów naturalnych ma przepis drugi, przewidujący, że
Strony włączą następujące podstawowe zasady do krajowego ustawodawstwa lub wytycznych oraz
dostosują je do warunków panujących w danym kraju w celu zmniejszenia negatywnych skutków
rolnictwa dla środowiska. Określone poniżej poziomy wymagań są uważane za minimalne dla
ustawodawstwa krajowego.
Wśród szczegółowych przepisów po pierwsze uregulowano problematykę zagęszczenia
zwierząt. Wskazano, że aby obornik nie był produkowany w nadmiarze w stosunku do ilości gruntów ornych, musi być zachowana równowaga pomiędzy liczbą zwierząt w gospodarstwie rolnym i
terenem do rozrzucania obornika (wyrażone właśnie jako wskaźnik zagęszczenia zwierząt). Maksymalna liczba zwierząt powinna być ustalona z uwzględnieniem konieczności równowagi pomiędzy ilością fosforu i azotu w oborniku a potrzebami uprawnymi w zakresie składników odżywczych
dla roślin.
Drugi ze szczegółowych wymagań odnosi się do lokalizacji i projektowania budowli dla
zwierząt gospodarskich. Przyjęto, że powinny być one zlokalizowane i zaprojektowane w taki sposób, że ziemia i wody powierzchniowe nie będą zanieczyszczone.
Kolejny ze szczegółowych przepisów odnosi się do budowy zbiorników do przechowywania
nawozu
naturalnego.
Przyjęto,
że
powinien
on
zapobiegać
wyciekom.
Jego
pojemność magazynowa winna być wystarczająco duża, aby zapewnić, że nawóz naturalny będzie
tylko wówczas stosowany, gdy rośliny mogą wykorzystać jego substancje odżywcze. Minimalny
poziom obejmuje pojemność 6 miesięcy składowania. Wskazano też na pewne wymagania techniczne, jak np. wodoszczelne podłogi i ściany boczne.
Następny z przepisów dotyczy sposobu przechowywania ścieków z pomieszczeń dla zwierząt oraz odcieków z obornika lub przygotowywania i przechowywania kiszonki.
Dalszy z przepisów dotyczy stosowania nawozów organicznych (pkt 6). Przyjęto w nim, że
nawozów naturalne (gnojowica, stały obornik, mocz, osady ściekowe, komposty itp.) powinny być
używane w taki sposób, żeby osiągnąć wysoką efektywność ich wykorzystania. Nawozy te powinny
być rozmieszczane w sposób minimalizujący ryzyko utraty składników pokarmowych dla roślin i
nie powinny być rozłożone na glebach, które są zamrożone, zalane wodą lub pokryte śniegiem.
Nawozy te należy jak najszybciej wymieszać po zastosowaniu na gołej glebie.
Kolejne regulacje odnoszą się do zawartości składników odżywczych w nawozach (pkt 7).
Przyjęto, że zastosowanie substancji odżywczych na gruntach rolnych winno być ograniczone, w
oparciu o równowagę pomiędzy przewidywalnymi potrzebami roślin a dostarczaniem substancji
odżywczych z gleb i składników pokarmowych w celu zmniejszenia eutrofizacji. W tym zakresie
powinny być opracowane wytyczne krajowe z zaleceniami dotyczącymi nawożenia i powinny one
odnosić się do:
- warunków glebowych, zawartości składników pokarmowych gleby, rodzaju gleby i nachylenie terenu;
- warunków klimatycznych i nawadniania;
-
przeznaczenie
gruntów
oraz
praktyki
rolnicze,
w
tym
system
płodozmianu;
- potencjalnych zewnętrznych źródeł substancji odżywczych.
W zakresie dawek nawozów naturalnych wykorzystywanych rolniczo każdego roku to nie powinna
ona przekraczać ilości:
- 170 kg / ha azotu
- 25 kg / ha fosforu
w celu uniknięcia nadmiaru składników pokarmowych, biorąc pod uwagę właściwości gleby, praktyki rolnicze i rodzaje upraw.
Ponadto uregulowano w tym przepisie jeszcze takie kwestie, jak okładka ozimin w celu
zmniejszenia strat składników pokarmowych, środki ochrony wody oraz emisje amoniaku.
W kontekście problematyki nawozów naturalnych istotny jest także przepis czwarty odnoszący się do zezwoleń środowiskowych. Przyjęto, że gospodarstwa z produkcją zwierzęcą powyżej
określonego rozmiaru powinny wymagać zgody (pozwolenia zintegrowanego) w odniesieniu do
aspektów środowiskowych i wpływu farm na środowisko. Są to instalacje do intensywnej hodowli
drobiu, trzody chlewnej i bydła z ponad 40000 miejsc dla drobiu, 2000 miejsc dla tuczników (powyżej 30 kg), 750 miejscami dla macior i 400 sztuk bydła.
Kolejny piąty przepis dotyczy monitorowania i oceny, a szósty edukacji, informacji i rozszerzenia usług doradczych w zakresie ochrony środowiska w sektorze rolnym.
5. Problematyka nawozowa według przepisów o odpadach.
Podstawową regulacją dotyczącą gospodarowania odpadami jest ustawa z dnia 27 kwietnia
2001 r. o odpadach (Dz.U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn.zm.).Ustawa ta określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności zasady zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko, a
także odzysku lub unieszkodliwiania odpadów (art. 1 ust. 1). Jej przepisy nie znajdują zastosowania
do odchodów zwierząt, obornika, gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w przepisach o nawozach i nawożeniu (art. 2 ust. 1 pkt 6).
A contrario znajdują więc zastosowanie do odchodów zwierząt, obornika, gnojówki i gnojowicy nie
przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w przepisach o
nawozach i nawożeniu, o ile spełniają one definicję odpadów (a więc są substancją lub przedmiotem należącym do jednej z kategorii, określonych w załączniku nr 1 do ustawy, których posiadacz
pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jest obowiązany). W takim przypadku
obowiązywać będą ogólne zasady gospodarki odpadami. W szczególności zwrócić tu można uwagę
na art. 5 i 6 ustawy o odpadach:
Art. 5. Kto podejmuje działania powodujące lub mogące powodować powstawanie odpadów,
powinien takie działania planować, projektować i prowadzić, tak aby:
1) zapobiegać powstawaniu odpadów lub ograniczać ilość odpadów i ich negatywne
oddziaływanie na środowisko przy wytwarzaniu produktów, podczas
i po zakończeniu ich użytkowania,
2) zapewniać zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk, jeżeli nie udało
się zapobiec powstawaniu odpadów,
3) zapewniać zgodne z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwianie odpadów,
których powstaniu nie udało się zapobiec lub których nie udało się
poddać odzyskowi;
Art. 6. Wytwórca odpadów jest obowiązany do stosowania takich sposobów produkcji lub
form usług oraz surowców i materiałów, które zapobiegają powstawaniu odpadów
lub pozwalają utrzymać na możliwie najniższym poziomie ich ilość, a także ograniczają
negatywne oddziaływanie na środowisko lub zagrożenie życia lub zdrowia ludzi.
6. Problematyka nawozów według przepisów Prawa wodnego.
Problematyka nawozowa regulowana jest także przez ustawę z dnia 18 lipca 2001 r.
Prawo wodne (Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229 z późn.zm.). Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności kształtowanie i ochronę zaso-
bów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Gospodarowanie wodami
ma być prowadzone w taki sposób, aby działając w zgodzie z interesem publicznym, nie dopuszczać do wystąpienia możliwego do uniknięcia pogorszenia ekologicznych funkcji wód oraz pogorszenia stanu ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio zależnych od wód.
Definiując pojęcie ścieki przyjęto, że rozumie się przez nie także wprowadzane do wód lub
do ziemi ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w ustawie z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (art. 9 ust. 1 pkt 14b). Oznacza to, że stosujemy do nich pełny reżim prawa
ściekowego.
Wśród prowadzonych w ustawie zakazów zwrócić można uwagę na:
- zakaz wprowadzania do wód odpadów, w rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia
2001 r. o odpadach oraz ciekłych odchodów zwierzęcych (art. 40 ust. 1 pkt 1);
- zakaz lokalizowania na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią inwestycji
zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko,
gromadzenia ścieków, odchodów zwierzęcych, środków chemicznych, a także innych materiałów,
które mogą zanieczyścić wody, prowadzenia odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w tym w
szczególności ich składowania (art. 40 ust. 1 pkt 3).
Ustawa ma także na celu transpozycję dyrektywy azotanowej. Stąd szczegółowe jej regulacje związane z ochroną wód przez związkami azotu przyjęte w art. 47. Przewidziano tam, że produkcję rolną prowadzi się w sposób ograniczający i zapobiegający zanieczyszczaniu wód związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, przy czym przez związki azotu rozumie się wszelkie
substancje zawierające azot, z wyjątkiem gazowego azotu cząsteczkowego. Regulacja ta ma charakter ogólny i bezpośrednio z niej nie wywiedziemy żadnych obowiązków dla prowadzących produkcję rolną. Przepis ten możemy zastosować jedynie w związku z innymi instytucjami przewidzianymi w ustawie.
Dalej wskazano, że minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska, biorąc pod uwagę powyższe ogólne wymaganie,
opracuje zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej i upowszechni te zasady, w szczególności
w drodze organizowania szkoleń dla rolników. Trzeba tu zwrócić uwagę, że zbiór ten nie ma charakteru wiążącego prawnie i na bazie tej regulacji nadaje się jedynie do dobrowolnego stosowania
(zależy więc jego wprowadzanie w życie od woli rolników – inaczej jest w związku z uczestniczeniem w programach rolnośrodowiskowych).
Jednym z podstawowych instrumentów ochronnych jest określenie przez dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej, w drodze rozporządzenia, wód powierzchniowych i podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szcze-
gólnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć,
uwzględniając:
1) zawartość związków azotu w wodach powierzchniowych i podziemnych, ze szczególnym
uwzględnieniem wód pobieranych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia;
2) stopień eutrofizacji śródlądowych wód powierzchniowych, morskich wód wewnętrznych i wód
przybrzeżnych, dla których czynnikiem eutrofizacji jest azot;
3) charakterystykę terenu, ze szczególnym uwzględnieniem: rodzaju działalności rolniczej, struktury użytków rolnych, koncentracji produkcji zwierzęcej, rodzaju gleb i klimatu.
Te wody i obszary poddaje się co 4 lata weryfikacji w celu uwzględnienia zmian czynników nieprzewidzianych podczas ich wyznaczania. Wyznaczenia i weryfikacji tych wód i obszarów dokonuje się w oparciu o pomiary dokonywane w ramach państwowego monitoringu środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska dokonuje, co 4 lata, oceny stopnia
eutrofizacji śródlądowych wód powierzchniowych, morskich wód wewnętrznych i wód przybrzeżnych.
Następstwem wyznaczenia obszarów jest, iż w ciągu 2 lat od wyznaczenia dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej opracuje program działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych, o którym mowa w art. 84 ustawy – Prawo ochrony środowiska;
program wprowadzany jest w drodze rozporządzenia dyrektora regionalnego zarządu gospodarki
wodnej.
Kryteria wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu
ze źródeł rolniczych oraz szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać programy działań
mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych określane są przez ministra właściwego do spraw środowiska, w porozumieniu z ministrem właściwym
do spraw rolnictwa oraz ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi w drodze rozporządzenia
(rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania
wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych - Dz.U. 2002 nr 241
poz. 2093; rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych - Dz.U. 2003 nr 4 poz. 44).
7. Warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze, w tym zbiorniki na
płynne odchody zwierzęce i płyty do składowania obornika.
Problematyka wymogów techniczno-budowlanych w stosunku do obiektów związanych z
przechowywaniem nawozów naturalnych uregulowana została w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 132, poz.877 – jedyna
nowelizacja tego rozporządzenia nastąpiła zresztą wyłącznie w zakresie interesującej nas tematyki
poprzez rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 czerwca 2009 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i
ich usytuowanie - Dziennik Ustaw Nr 108, poz. 907). Akt ten podjęty został na podstawie art. 7 ust.
2 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118, z
późn. zm.).
Rozporządzenie to ma swoje znaczenie zarówno w odniesieniu do wymogów określonych w
ustawie o nawozach i nawożeniu (znajduje się tam odesłanie do niego), jak i samodzielnie – jak akt
istotny w procesie inwestycyjnym w rolnictwie.
Rozporządzenie ustala warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i
związane z nimi urządzenia budowlane oraz ich usytuowanie. Rozporządzenie określa warunki,
które przy zachowaniu przepisów prawa budowlanego oraz odrębnych przepisów, a także ustaleń
Polskich Norm zapewniają:
1) bezpieczeństwo konstrukcji,
2) bezpieczeństwo pożarowe,
3) bezpieczeństwo użytkowania,
4) odpowiednie warunki higieniczne i zdrowotne oraz ochronę środowiska,
5) ochronę przed hałasem i drganiami,
6) oszczędność energii i odpowiednią izolacyjność cieplną przegród,
7) odpowiednie warunki użytkowe,
8) ochronę uzasadnionych interesów osób trzecich,
9) trwałość budowli,
10) ochronę dóbr kultury.
Przepisy rozporządzenia stosuje się przy projektowaniu, budowie, odbudowie, rozbudowie, nadbudowie, przebudowie, modernizacji i zmianie sposobu użytkowania budowli rolniczych lub ich części, a także związanych z nimi urządzeń budowlanych, przy czym ilekroć w rozporządzeniu jest
mowa o budowlach rolniczych - rozumie się przez to budowle dla potrzeb rolnictwa i przechowalnictwa produktów rolnych, w szczególności takie jak: zbiorniki na płynne odchody zwierzęce, płyty
do składowania obornika, silosy na kiszonkę, silosy na zboże i pasze, komory fermentacyjne i
zbiorniki biogazu.
Rozdział 2 rozporządzenia dotyczy zabudowy i zagospodarowania terenu. Bezpośrednio
kwestia zbiorników na odchody zwierzęce jest uregulowana w § 6. Przewidziano tam, że do usuwania i magazynowania odchodów pochodzenia zwierzęcego powinny być przewidziane urządzenia i zbiorniki dostosowane do systemów technologicznych utrzymywania zwierząt, zwane dalej
„zbiornikami na płynne odchody zwierzęce”. Zbiorniki na płynne odchody zwierzęce powinny mieć
dno i ściany nieprzepuszczalne; zbiorniki zamknięte powinny być szczelnie przykryte oraz zaopatrzone w otwór wentylacyjny i zamykany otwór wejściowy. Odległości zamkniętych zbiorników na
płynne odchody zwierzęce, mierzone od pokryw i wylotów wentylacyjnych powinny wynosić co
najmniej:
1) od otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi na działkach
sąsiednich - 15 m,
2) od magazynów środków spożywczych, a także obiektów budowlanych przetwórstwa rolnospożywczego - 15 m,
3) od granicy działki sąsiedniej - 4 m,
4) od budynków magazynowych ogólnych - 5 m,
5) od silosów na zboże i pasze - 5 m,
6) od silosów na kiszonki - 5 m.
Odległość otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęce o pojemności do 200 m3
oraz płyt gnojowych powinna wynosić co najmniej:
1) od otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi na działkach
sąsiednich - 30 m,
2) od budynków przetwórstwa rolno-spożywczego i magazynów środków spożywczych - 50 m,
3) od budynków magazynowych pasz i ziarna - 10 m,
4) od granicy działki sąsiedniej - 4 m,
5) od silosów na zboże i pasze - 5 m,
6) od silosów na kiszonki - 10 m.
Dopuszcza się sytuowanie zbiorników na płynne odchody zwierzęce w odległościach mniejszych
niż określone powyżej w odniesieniu do granic działki sąsiedniej lub na granicy działek, w wypadku gdy będą przylegać do tego samego rodzaju zbiorników na działce sąsiedniej.
Odległość otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęce o pojemności większej niż
200 m3 od obiektów budowlanych wymienionych powyżej i od granicy działki sąsiedniej określa
się indywidualnie w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w uzgodnieniu z
właściwym państwowym wojewódzkim inspektorem sanitarnym.
Zarazem zauważyć trzeba, że w kolejnych regulacjach zawartych w tym samym rozdziale
znajdują się pewne przepisy, które odnieść można także do zbiorników na odchody zwierzęce np.:
- usytuowanie budowli rolniczych uciążliwych dla otoczenia, w szczególności z uwagi na zapylenie, zapachy, wydzielanie się substancji toksycznych, powinno uwzględniać przeważające kierunki
wiatrów, tak żeby przez jak najdłuższą część roku znajdowały się one po stronie zawietrznej wzglę-
dem obiektów budowlanych przeznaczonych na pobyt ludzi oraz względem obszarów chronionych
(§ 11);
- budowle rolnicze uciążliwe dla otoczenia powinny być odizolowane od przyległych terenów pasami zieleni średnio- i wysokopiennej (§ 12).
Kolejny rozdział 3 dotyczy budowli rolniczych i urządzeń budowlanych z nimi związanych.
W rozdziale tym interesująca nas problematyka poruszana jest w dwóch paragrafach: 28 i 29. § 28
odnosi się do aspektów konstrukcyjnych - konstrukcja otwartych zbiorników na płynne odchody
zwierzęce powinna zapewniać warunki ich użytkowania poprzez:
1) umożliwienie dojazdu oraz opróżnienia gromadzących się osadów,
2) wykonanie spadków w dnie w kierunku komory czerpalnej gnojowicy,
3) wykonanie spadków na zewnątrz dla odpływu wód opadowych.
Zamknięte zbiorniki na płynne odchody zwierzęce zaopatrzone w przykrycie inne niż sztywne i
odporne na uszkodzenia mechaniczne oraz otwarte zbiorniki na płynne odchody
zwierzęce, o wysokości mniejszej niż 1,8 m, powinny być zabezpieczone ogrodzeniem o wysokości
co najmniej 1,8 m. Pomosty obsługowe i dojścia dla obsługi zamkniętych zbiorników na płynne
odchody zwierzęce zaopatrzonych w przykrycie inne niż sztywne i odporne na uszkodzenia mechaniczne oraz otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęce powinny być zabezpieczone barierkami ochronnymi o wysokości co najmniej 1,1 m z poprzeczką umieszczoną w połowie ich wysokości i na wysokości 0,15 m nad pomostem.
Izolacja wodoszczelna dna i skarp zbiorników ziemnych na płynne odchody zwierzęce powinna być
wykonana z trwałych materiałów izolacyjnych. § 29 przewiduje natomiast, że płyty do składowania
obornika powinny mieć dno i ściany nieprzepuszczalne.
Wreszcie w rozdziale 6 „Higiena i zdrowie” w § 48 przyjęto, że instalacje i urządzenia budowli rolniczych służące do odprowadzania zużytych wód, soków kiszonkowych, a także innych
nieczystości i zanieczyszczeń, powinny być projektowane i wykonane w sposób zabezpieczający
przed przenikaniem szkodliwych substancji do wód i gruntu.
8. Rozporządzenie nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 2002
r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi.
Rozporządzenie to zalicza obornik do surowca kategorii 2 (art. 5 ust. 1 pkt a). Surowce kategorii 2 są gromadzone, przewożone i niezwłocznie identyfikowane zgodnie z art. 7 oraz, z wyjątkami, dla których przewidziano inaczej w art. 23 i 24, podlegają:
e) w przypadku obornika, treści wydzielonych z przewodu pokarmowego, mleka i siary, jeżeli właściwe władze uznały, że nie stwarzają one ryzyka dla rozprzestrzeniania poważnej choroby zakaźnej:
i) wykorzystaniu bez przetworzenia jako surowiec w wytwórni biogazu lub kompostowni zatwierdzonej zgodnie z art. 15 lub obróbce w zakładzie technicznym zatwierdzonym do tego celu zgodnie
z art. 18;
ii) zastosowaniu do uprawy ziemi zgodnie z niniejszym rozporządzeniem; lub
iii) przetworzeniu w wytwórni biogazu lub kompostowaniu zgodnie z zasadami ustanowionymi na
podstawie procedury określonej w art. 33 ust. 2;
Poprzez "obornik" zdefiniowano: odchody i/lub mocz zwierząt gospodarskich, ze ściółką lub bez,
oraz guano.
Szczegółowe przepisy związane z obornikiem zawarto w załącznik VIII - Wymagania dotyczące
wprowadzania na rynek karmy dla zwierząt domowych, gryzaków dla psów i produktów technicznych. Jego rozdział III reguluje wymagania dotyczące obornika, przetworzonego obornika i produktów z obornika przetworzonego:
„I. Obornik nieprzetworzony
A. Handel
1. a) Zabroniony jest handel obornikiem nieprzetworzonym innym niż pochodzącym od drobiu i
kopytnych, z wyjątkiem obornika:
i) pochodzącego z obszaru, który nie podlega ograniczeniom ze względu na poważną chorobę zakaźną; oraz
ii) przeznaczonego do stosowania, pod nadzorem właściwych władz, do nawożenia ziemi stanowiącej część jednego gospodarstwa położonego po obu stronach granicy dwóch Państw Członkowskich.
b) Jednakże, właściwe władze mogą udzielić szczególnego zezwolenia na wprowadzenie na ich
terytorium:
i) obornika przeznaczonego do przetwarzania w zakładzie technicznym, wytwórni biogazu lub
kompostowni zatwierdzonych przez właściwe władze zgodnie z niniejszym rozporządzeniem w
związku z wytwarzaniem produktów określonych w sekcji II poniżej. Zatwierdzając takie zakłady,
właściwe władze muszą wziąć pod uwagę pochodzenie obornika;
lub
ii) obornika przeznaczonego do nawożenia ziemi w gospodarstwie. Handel nim może nastąpić wyłącznie za zgodą właściwych władz zarówno Państwa Członkowskiego stanowiącego kraj pochodzenia, jak i w miejscu przeznaczenia. Rozważając udzielenie zgody, właściwe władze muszą objąć
szczególną uwagą pochodzenie obornika, jego miejsce przeznaczenia oraz względy zdrowia zwierząt i kwestie bezpieczeństwa.
W takich przypadkach obornik musi zostać wyposażony w świadectwo zdrowia odpowiadające
wzorcowi ustanowionemu zgodnie z procedurą określoną w art. 33 ust. 2.
2. Handel nieprzetworzonym obornikiem pochodzącym od drobiu podlega następującym warunkom:
a) obornik musi pochodzić z obszaru, który nie podlega ograniczeniom ze względu rzekomy pomór
drobiu lub influenzę drobiu;
b) ponadto, nieprzetworzony obornik pochodzący ze stada drobiu szczepionego przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu nie może być wysyłany do regionu, posiadającego status "nieszczepiony"
w odniesieniu do rzekomego pomoru drobiu na podstawie art. 15 ust. 2 dyrektywy 90/539/EWG [1]
Dyrektywa Rady 90/539/EWG z dnia 15 października 1990 r. w sprawie warunków sanitarnych
zwierząt regulujących handel wewnątrzwspólnotowy oraz przywóz z państw trzecich drobiu i jaj
wylęgowych (Dz.U. L 303 z 31.10.1990, str. 6). Dyrektywa ostatnio zmieniona decyzją Komisji
2000/505/WE (Dz.U. L 201 z 9.8.2000, str. 8).; oraz
c) obornik musi być wyposażony w świadectwo weterynaryjne odpowiadające wzorcowi ustanowionemu w ramach procedury określonej w art. 33 ust. 2.
3. Handel nieprzetworzonym obornikiem pochodzącym od kopytnych nie podlega warunkom dotyczącym zdrowia zwierząt.
B. Przywóz
4. Państwa Członkowskie muszą udzielić zezwolenia na przywóz nieprzetworzonego obornika, jeżeli:
a) pochodzi on z państw trzecich, które znajdują się w wykazie w załączniku XI część IX;
b) spełnia, stosownie do rozważanych gatunków zwierząt, wymagania ust. 1 lit. a);
c) towarzyszy mu świadectwo weterynaryjne, jak przewidziano w art. 29 ust. 6.
II. Obornik przetworzony i produkty z obornika przetworzonego
A. Wprowadzanie na rynek
5. Wprowadzanie na rynek przetworzonego obornika i produktów z przetworzonego obornika podlega następującym warunkom:
a) muszą one pochodzić z zakładu technicznego, wytwórni biogazu lub kompostowni zatwierdzonych przez właściwe władze zgodnie z niniejszym rozporządzeniem;
b) muszą być poddane obróbce cieplnej w temperaturze co najmniej 70 °C przez co najmniej 60
min. lub przetworzeniu równoważnemu zgodnie z zasadami ustanowionymi w ramach procedury
określonej w art. 33 ust. 2;
c) muszą:
i) być wolne od salmonelli (salmonella nieobecna w 25 g przetworzonego produktu),
ii) być wolne od enterobakterii (na podstawie na liczby bakterii tlenowych: < 1000 cfu na gram
przetworzonego produktu); oraz
iii) zostać poddane obróbce zmniejszającej ilość bakterii tworzących formy przetrwalnikowe i powstawanie toksyn; oraz
d) muszą być przechowywane w taki sposób, aby po przetworzeniu zakażenie lub ponowna infekcja
oraz zawilgocenie było niemożliwe. W związku z powyższym należy je przechowywać w:
i) dokładnie zapieczętowanych i izolowanych silosach; lub
ii) właściwie zapieczętowanych opakowaniach (workach plastikowych lub "dużych workach").
B. Przywóz
6. Państwa Członkowskie muszą udzielić zezwolenia na przywóz przetworzonego obornika i produktów z przetworzonego obornika, jeżeli:
a) pochodzą one z państw trzecich, które znajdują się w wykazie w załączniku XI część IX;
b) pochodzą z zakładu zatwierdzonego przez właściwe władze państwa trzeciego spełniającego
szczególne warunki ustanowione niniejszym rozporządzeniem;
c) spełniają wymagania ust. 5 powyżej; oraz
d) towarzyszy im świadectwo weterynaryjne, jak przewidziano w art. 29 ust. 6.
III. Guano
7. Wprowadzanie na rynek "guano" nie podlega warunkom dotyczącym zdrowia zwierząt.”
9. Podsumowanie
9a.Kwestia przechowywania/składowania nawozów odzwierzęcych.
W zakresie budowli związanych z przechowywaniem/składowaniem nawozów naturalnych
wskazać trzeba na powszechnie obowiązujący charakter rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie. Jednakże akt ten znajdował zastosowanie
jedynie przy projektowaniu, budowie, odbudowie, rozbudowie, nadbudowie, przebudowie, modernizacji i zmianie sposobu użytkowania budowli rolniczych lub ich części (nie dotyczył więc wcześniej powstałych gospodarstw rolnych, które po wejściu w życie tego rozporządzenia nie podlegały
też wyżej wskazanym procesom inwestycyjnym).
W stosunku więc do tych gospodarstw obowiązujące przepisy zawarte są w ustawie z dnia
10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Od dnia 1 stycznia 2009 r. podmioty, które prowadzą
chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyżej 2 000
stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior przechowują nawozy naturalne, inne niż gnojówkę i gnojowicę, na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych w taki spo-
sób, aby wycieki nie przedostawały się do gruntu. Do dnia 31 grudnia 2010 r. podmioty te przechowują gnojówkę i gnojowicę w szczelnych, zamkniętych zbiornikach.
Od dnia 1 stycznia 2011 r. wchodzi w życie powszechnie obowiązujący przepis przewidujący, że gnojówkę i gnojowicę przechowuje się wyłącznie w szczelnych zbiornikach o pojemności
umożliwiającej gromadzenie co najmniej 4-miesięcznej produkcji tego nawozu. Zbiorniki te powinny być zbiornikami zamkniętymi, w rozumieniu przepisów wydanych na podstawie art. 7 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118, z późn.
zm.) dotyczących warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie.
9b.Kwestia użytkowania nawozów odzwierzęcych.
Kwestia stosowania nawozów odzwierzęcych dla celów rolniczych jest przedmiotem regulacji w ustawie z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Natomiast szczególne sposoby tego
stosowania mogą mieć związek z charakterem obszaru (zarówno w oparciu o programy działań
mające na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych, jak i w związku z obszarami
chronionymi), jak też korzystaniem z odpowiednich funduszy europejskich (programy rolnośrodowiskowe).
9c. Kwestia zgodności polskich przepisów z załącznikiem III do Konwencji Helsińskiej.
Polskie przepisy nie zostały w pełni dostosowane do wymogów wynikających ze znowelizowanego załącznika III do Konwencji Helsińskiej (najprostszym przykładem jest kwestia pojemności zbiorników na gnojówkę i gnojowicę). Załącznik III Konwencji Helsińskiej nie będzie miał w
Polsce wewnętrznej mocy obowiązującej aż do jego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Poza jednak
kwestią opublikowania tego załącznika należałoby także doprowadzić do dostosowania polskiego
prawa do wymagań określonych w tym załączniku.