docEdukacja europejska dla wszystkich Publikacja wydana w ramach programu «Europa dla Obywateli»
download 
Reklamacja Transkrypt
Edukacja europejska dla wszystkich Publikacja wydana w ramach programu «Europa dla Obywateli»
Edukacja europejska dla wszystkich Publikacja wydana w ramach programu «Europa dla Obywateli» EDUKACJA EUROPEJSKA DLA WSZYSTKICH Podstawowe wiadomości na temat projektu integracji europejskiej Spis treści Przedmowa Dlaczego nauczanie o sprawach europejskich jest konieczne ? Wybór priorytetów 5 5 6 Podziękowania 9 �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Część pierwsza - Od historii Europy do historii projektu europejskiego ������������������������������������������������������������������������������������������ 1 – Początki Europy Korzenie grecko-rzymskie Europa średniowieczna i chrześcijaństwo ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11 13 13 14 ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2 – Europa, miejsce spotykania się kultur Wpływy intelektualne i twórcze Wojny religijne, wojny dynastyczne i narodziny nowożytnego państwa �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 16 16 17 ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3 – Wiek narodów i tendencje nacjonalistyczne Demokracja i narody Tendencje nacjonalistyczne i imperialistyczne ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20 20 21 ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 – Zmiana paradygmatu: w stronę nowej organizacji Europy Pokój, dobrobyt, prawa człowieka Konkluzja: Europa na rozstaju dróg Bibliografia polskojęzyczna Bibliografia francuskojęzyczna Bibliografia niemieckojęzyczna 23 24 26 26 27 27 Część druga - Projekt europejski i wartości Europy 29 ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 1 – Jakie są wartości Europy? Wolność i odpowiedzialność, fundamenty demokracji Solidarność, równa godność wszystkich, przeciwdziałanie wykluczeniu społeczne Poszanowanie różnorodności kultur i narodów ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31 31 32 32 ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2 – Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej: narzędzie prawne w służbie wartości Sześć głównych kategorii praw zdefiniowanych w Karcie: Zasięg Karty 33 33 34 3 – Przestrzeń dla wyborów politycznych Godność i wolność Godność jawi się wówczas jako pojęcie ograniczające wykonywanie wolności. Bibliografia: 36 36 36 37 �������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Część trzecia - Doświadczyć Europy ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 1 – Życie publiczne w Unii Europejskiej Demokracja przedstawicielska i bezpośrednia Zorganizowane społeczeństwo obywatelskie Partnerzy społeczni Centra informacji europejskiej w najbliższej okolicy ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39 41 41 42 43 44 ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2 – Organizacje europejskie: Rada Europy i Unia Europejska Rada Europy Od EWWiS do UE ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 46 46 47 �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3 Instytucje Unii Europejskiej w porządku prawnym Traktatu lizbońskiego Organy doradcze 48 51 3 – Kompetencje Unii Europejskiej i procesy decyzyjne Kompetencje Unii Europejskiej Procesy decyzyjne Unii Europejskiej 53 53 54 4 – Konkretne dokonania UE Mobilność i kształcenie Obywatelstwo Kultura Życie codzienne 56 56 57 57 58 ���������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Aneks 1 – Lista polityk i działań wewnętrznych UE - (Trzecia Część Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 26-197) �������������������������������������������������������������������������61 Aneks 2 - Lista wybranych narzędzi edukacyjnych w poszczególnych państwach członkowskich ��������������� Na szczeblu Unii Europejskiej Francja Niemcy Luksemburg 63 63 65 67 68 ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 4 Przedmowa Wydaje się, że w większości europejskich szkół jeszcze dzisiaj sprawom europejskim nie poświęca się należnej uwagi. Nasze systemy nauczania pozostają na ogół bardzo naznaczone wizją narodową, podczas gdy życie mieszkańców państw członkowskich UE staje się coraz bardziej podporządkowane przepisom i programom europejskim. Dlaczego nauczanie o sprawach europejskich jest konieczne ? Są dwie przyczyny: - Po pierwsze, w 1992 r. Traktat z Maastricht połączył państwa członkowskie w nową strukturę polityczną: Unię Europejską. Jednocześnie ustanowił obywatelstwo europejskie określając je następująco: „Obywatelem Unii jest każda osoba posiadająca przynależność państwa członkowskiego”. Obywatelstwo Unii Europejskiej jest niezależne od obywatelstwa narodowego i nie zastępuje go. Jednakże to rozwiązanie prawne ma sens tylko wtedy, gdy obywatele są zdolni do pełnego przyjęcia na siebie odpowiedzialności i do aktywnego uczestniczenia w życiu publicznym. Wymaga to choćby minimalnego przygotowania i wiedzy. Obywatel musi znać swoje prawa i obowiązki. Musi znać także – choćby bardzo pobieżnie – ramy instytucjonalne i główne zasadywpływające na jego życie. A przede wszystkim musi rozumieć cele projektu europejskiego i przyczyny powstania zrodzonych z niego organizacji. O demokracji możemy mówić tylko wtedy, gdy obywatele mają świadomość głównych celów prowadzonych działań. W istocie bowiem nikt nie rodzi się obywatelem świadomym swoich obowiązków, lecz się nim staje. Europa potrzebuje tej świadomości ogółu swych mieszkańców. - Po drugie strony sami obywatele europejscy, we własnym interesie, potrzebują minimum wiedzy oraz zrozumienia problematyki europejskiej. Czy tego chcą, czy nie, czy lubią Europę, czy jej nie lubią, żyją obecnie w obszarze europejskim. Podróżują, pracują, zawierają małżeństwa w Europie. Niezależnie od tego, czym się zajmują, podlegają przepisom europejskim. Wszyscy muszą być objęci odpowiednią edukacją – w szkole podstawowej, gimnazjum, liceum. Oczywiście niektóre wyróżniające się placówki (uniwersytety, szkoły wyższe, placówki prywatne itp.) zapewniają takie przygotowanie lub jego elementy. Istnieje jednak w tej sytuacji ryzyko, że powstanie przepaść społeczna między tymi, którzy otrzymują właściwą edukację europejską i dzięki temu swobodnie poruszają się w europejskiej przestrzeni, a tymi, którzy nie mają takiej szansy. Ci drudzy nie znają Europy i jej kultur, nie pojmują tego, co czasem określa się prostym słowem „Bruksela”, nie znają języków i nie podróżują. Prace europejskiego zespołu (Niemcy, Luksemburg, Polska), skupionego wokół francuskiego Maison de l’Europe de Paris, zmierzają do wskazania podstawowych wiadomości, jakie powinien posiadać każdy obywatel europejski. Intencją nie jest, by ingerować w kształtowanie programów nauczania poszczególnych przedmiotów czy w wybór metod pedagogicznych; za zadania te odpowiadają właściwe władze w każdym z krajów. Intencją nie jest też, by wychodząc od pożądanych rezultatów określić to, co każdy obywatel powinien wiedzieć po zakończeniu nauki szkolnej, niezależnie od ścieżki, przedmiotu, metody nauczania, którymi ta wiedza do niego dotarła. Niniejszy dokument skierowany jest zatem przede wszystkim do nauczycieli i innych pracowników oświaty socjalnych, w najszerszym znaczeniu tego pojęcia; niezależnie od tego, 5 czy działają w ramach edukacji formalnej czy nieformalnej i od tego, jakiego przedmiotu nauczają (historia, geografia, języki obce, literatura, wychowanie obywatelskie, lecz także tzw. nauki ścisłe itd.). To oni muszą znaleźć sposób, by w czasie swoich lekcji lub innych zajęć szkolnych i pozaszkolnych przekazać uczniom podstawowe wiadomości, których będą oni potrzebować, aby stać się w pełni europejskimi obywatelami. Wybór priorytetów Autorzy tej broszury postanowili położyć nacisk na trzy kategorie zagadnień: 1 - Historia Europy i projektu europejskiego 2 - Podstawowe wartości, na których opiera się projekt europejski 3 - Życie w Europie Być może ten dosyć niecodzienny wybór wzbudzi zdziwienie. Chcieliśmy położyć nacisk na to, co pozwala na zrozumienie istoty zagadnienia. W tak krótkim dokumencie niemożliwe jest wyczerpanie tematu. Rozmyślnie zatem, opisując instytucje europejskie oraz dokonania ekonomiczne, prawne czy polityczne ograniczyliśmy się do spraw zasadniczych, gdyż łatwo znaleźć te informacje w bardzo wielu publikowanych dziś wydawnictwach. Natomiast użyteczne wydało nam się położenie nacisku na wyjaśnienia, na nakreślenie perspektyw. Skąd przychodzimy? Dokąd zmierzamy ? Doświadczenie pokazało nam bowiem, że tym, co najbardziej przeszkadza obywatelom, jest właśnie nieznajomość źródeł projektu europejskiego oraz powodów decyzji i działań ubarwiających życie europejskie. Ileż razy słyszeliśmy to zdanie: „Nie znam się na tej całej Unii! O co w tym wszystkim chodzi?». 1 – Po pierwsze historia pozwala przede wszystkim na wyraźne odróżnienie Europy od projektu europejskiego. Początki tej pierwszej sięgają wielu wieków wstecz, a definiuje ją przede wszystkim kultura, sposób myślenia i życia różnorodnych ludów, które na przestrzeni czasu, żyjąc na sąsiadujących terytoriach, zbliżyły się do siebie, lecz równie często ze sobą walczyły. Natomiast początki projektu europejskiego sięgają końca II wojny światowej, a więc zaledwie siedemdziesiąt lat wstecz. Po drugie podejście historyczne umożliwia pokazanie sensu projektu europejskiego. Do czego dąży się budując Europę? Jakie były cele w latach pięćdziesiątych? Jakie cele są dzisiaj? Niektórzy pochopnie odpowiadają, że od czasu Traktatu rzymskiego z roku 1957 zmierzamy do utworzenia wielkiego, wspólnego rynku charakteryzującego się swobodnym przepływem towarów, usług, kapitałów i oczywiście osób. Jednak ta czysto ekonomiczna wizja nacechowana jest stronniczością. Poznając dokładniej jego ewolucję pojmiemy prawdziwy projekt europejski, który wykracza poza gospodarkę i dotyczy całego społeczeństwa. 6 Projekt europejski jest projektem globalnym opartym na modelu społeczeństwa, w którym współistnieją zagadnienia gospodarcze (gospodarka pozostaje ważnym czynnikiem), lecz także społeczne i ogólnoludzkie, służy podkreśleniu miejsca jednostki w społeczeństwie. Z tego względu projekt europejski ma naturalnie wymiar polityczny, w najbardziej szlachetnym znaczeniu tego słowa. Historia pozwala na zrozumienie, dlaczego i w jaki sposób doszliśmy tu, gdzie jesteśmy, oraz w czym ten „model” jest zagrożony i dlaczego ważne jest dziś, by go chronić. 2 – Analiza wartości, czy szerzej - kultury, niektórzy mówią wręcz o „cywilizacji europejskiej”, na której opiera się myśl europejska, to sprawa fundamentalna. Opiera się ona na ideach, sposobie myślenia i sposobie życia, które tworzą europejską tożsamość. Potrzebne były wieki, by wykuła się ta złożona tożsamość, podlegająca stałej ewolucji. Nawet bratobójcze wojny rozdzierające nasz kontynent na przestrzeni czasu, czy totalitaryzmy, które Europejczycy wprowadzili w XX wieku, muszą być dla nas nauką. Dzisiaj trzeba w ramach Unii Europejskiej, którą stworzyliśmy jako instrument wspólnego działania, zadać sobie zasadnicze pytanie : czy w tak zmieniającym się obecnie świecie będziemy umieli ochronić te fundamentalne wartości, naszą kulturę w szerokim znaczeniu tego słowa, w pewnym sensie - nasz model społeczeństwa. 3 – Zadajemy sobie pytanie: „jak na co dzień żyć w Europie?” Innymi słowy: jakie wiadomości praktyczne musi posiadać „zwykły obywatel”, by poruszać się w tej nowej przestrzeni europejskiej? By na to odpowiedzieć, określiliśmy kilka priorytetów: - Znajomość środków pozwalających na aktywne uczestnictwo w europejskim życiu publicznym. W demokratycznym społeczeństwie jednostka jest w pełni obywatelem tylko wtedy, gdy bierze aktywny udział w życiu publicznym. Już teraz istnieje wiele mechanizmów umożliwiających wszystkim uczestniczenie w europejskim życiu publicznym. Lecz by móc z nich korzystać, trzeba je najpierw poznać. Konstrukcja europejska przez długi czas jawiła się jako dzieło wąskiej grupy specjalistów. Doceniając jakość ich pracy, musimy stwierdzić, że zasady demokracji i troska o skuteczność wymagają dzisiaj, by obywatele jako ogół czuli, że ten projekt dotyczy ich samych i by korzystali ze środków, które im oddano do dyspozycji, aby ich głos był słyszalny. - Znajomość, organizacji i instytucji europejskich. Celem niniejszej publikacji nie jest uczynienie z czytelników ekspertów w dziedzinie procesów decyzyjnych w UE, ale przekazanie im podstawowych informacji. To samo odnosi się do polityk prowadzonych przez Unię Europejską w zakresie kompetencji przekazanych jej przez państwa członkowskie. - Znajomość niektórych konkretnych osiągnięć i pewnych programów europejskich, ukazujących praktyczną użyteczność działań prowadzonych przez Unię Europejską. Chodzi tu przede wszystkim o programy dla młodzieży, które pozwolą jej stopniowo nauczyć się rzeczy nowych, na przykład w dziedzinie kultury, języków, ciekawych metod pracy. Wszystkie te działania i programy w gruncie rzeczy uczą nas wspólnego życia, z poszanowaniem naszej różnorodności. * Ta broszura osiągnie swój cel, jeśli przyczyni się do realizacji pragnienia wyrażonego kiedyś przez Bronisława Geremka, wielkiego polskiego intelektualistę i polityka: „Stworzyliśmy Europę, teraz stwórzmy Europejczyków”… Catherine Lalumière - Prezes Maison de l’Europe de Paris 7 8 Podziękowania Catherine Lalumière, prezes Maison de l’Europe de Paris, dziękuje wszystkim członkom grupy roboczej, którzy wspierali ją w realizacji inicjatywy mającej na celu refleksję nad podstawowymi pojęciami, niezbędnymi dla zrozumienia projektu europejskiego: Claude’owi Baudoin, Rectorat de Paris, Lilian Cadet i Nicolasowi Chauvelié (CCIP), Alessandro Giacone (Université de Grenoble 3), Nathalie Guégnard (CEMEA), Martine Méheut (AEDE-France), Gérardowi Nafilyan (Université de Panthéon-Sorbonne), Babette Nieder i Catherine Véglio-Boileau (Maison de l’Europe de Paris). Podziękowania dla Fondation Hippocrène i jej przewodniczącej, Michèle Guyot-Roze, za wsparcie na rzecz tego projektu. Niniejsza publikacja została zrealizowana w ramach programu Komisji Europejskiej «Europa dla obywateli». Projekt był realizowany przez Maison de l’Europe de Paris we współpracy z trzema partnerami: Francja – Maison de l’Europe de Paris Jean-Louis Carnat, Babette Nieder, Martine Méheut, Thomas Liverani, Didier Pavy, Ursula Serafin, Mélanie Vogel Luksemburg – Institut Pierre Werner Joseph Britz, Sandrine Devaux, Thierry Grosbois, Diane Krüger, Jean-Marie Majerus, Philippe Poirier Niemcy – Europäischer Bund für Bildung and Wissenschaft: Claudia Bade, Klaus-Jürgen Heinerman, Christophe Kodron, Jürgen Kummetat, Alfons Scholten Polska - Centrum Stosunków Międzynarodowych Piotr Podemski, Aleksander Szpor 9 10 Część pierwsza Od historii Europy do historii projektu europejskiego Projekt europejski stanowi nowy etap w historii Europy. Choć idea europejska obecna była już od dawna, to instytucjonalny wymiar integracji europejskiej pojawił się dopiero po II wojnie światowej, kiedy kilku szczególnie światłych i dalekowzrocznych Europejczyków podjęło się połączenia europejskich państw i narodów we wspólnych strukturach w celu pojednania, współpracy i osiągania wspólnych celów. Projekt europejski wynika z długiej historii Europy. Nie można zrozumieć przyczyn i sensu tego wspólnego przedsięwzięcia bez dokładnej znajomości jego genezy. Przez całe wieki historia Europy znaczona była uporczywą rywalizacją, niekończące się konflikty i wyniszczające wojny. Po okropnościach dwóch wojen światowych, w 1945 roku, nastąpiła całkowita zmiana paradygmatu. Od tej chwili mówiono o pokoju, pojednaniu, przyjaźni, realizacji wspólnych projektów i zamierzeń w europejskiej przestrzeni. To istotna zmiana, która głęboko odmieniła życie Europejczyków oraz miejsce Europy w świecie. 11 Przybliżymy historię Europy w czterech odrębnych rozdziałach: 1 – Grecko-rzymskie i judeochrześcijańskie początki Europy Rozdział pierwszy przypomina o wkładzie, jaki w budowę cywilizacji europejskiej wniosły kultury grecka i rzymska oraz kultury wielkich imperiów i wielkich religii monoteistycznych, zwłaszcza chrześcijaństwa w Średniowieczu. Te początki aż po dziś dzień wpływają na całokształt zjawisk politycznych, społecznych, ekonomicznych, religijnych i kulturowych kształtujących model społeczeństwa europejskiego. 2 – Europa, miejsce spotykania się kultur Drugi rozdział kładzie nacisk na ponowne odkrycie spuścizny Starożytności. Ukazuje rozwój ekonomiczny towarzyszący w XV wieku rozkwitowi europejskiej kultury. Zwraca także uwagę na wojny religijne i konflikty dynastyczne rozdzierające Europę. Podkreśla upowszechnianie się myśli filozofów Oświecenia, którzy zastanawiali się nad zasadniczymi wartościami demokracji, państwa prawa, równości i wolności osobistej. 3 – Wiek narodów i tendencje nacjonalistyczne Rozdział trzeci kładzie akcent na najistotniejszy zwrot Europy w XIX wieku, w epoce industrializacji, która spowodowała zasadnicze zmiany społeczne, wcześniej podporządkowanego gospodarce rolnej. Umacnia się Europa państw narodowych i rozprzestrzenia kolonializm. Wzrost tendencji nacjonalistycznych i rosnące napięcia pod koniec XIX wieku doprowadzą Europę do autodestrukcji w pierwszej połowie XX wieku, do wojen światowych w latach 1914-1918 oraz 1939-1945 a także do barbarzyństwa totalitaryzmów. 4 – Zmiana paradygmatu: w kierunku nowej organizacji Europy Rozdział czwarty kładzie nacisk na związki pomiędzy dążeniem do trwałego pokoju i ideą europejskiej jedności opartej na zasadzie równorzędności państw i wolności narodów. Ta chęć europejskiej integracji nabiera konkretnego wymiaru już w 1948 roku wraz z Kongresem Haskim, wprowadzeniem w życie Unii Beneluksu i uruchomieniem Planu Marshalla. Kolejne kroki instytucjonalne to utworzenie Rady Europy w 1949 r., następnie w 1951 r. Traktat paryski ustanawiający EWWiS oraz w 1957 r. Traktaty rzymskie (wspólny rynek i EURATOM). Ta nowa organizacja Europy wyznacza zmianę paradygmatu: współdzielona suwerenność zastępuje stosunki między państwami oparte na sile. Losy Europy ulegają w ten sposób głębokiej zmianie. Unia Europejska znajduje się obecnie na rozdrożu: czy poza swoim znaczeniem gospodarczym i ogólnoludzkim, potwierdzi swoje znaczenie polityczne w procesie globalizacji? 12 1 – Początki Europy Początki Europy wywodzą się ze starożytnego mitu. Tak brzmiało imię fenickiej księżniczki, którą Zeus, pan na Olimpie, pod postacią białego byka, ponoć porwał i uprowadził na Kretę. U źródeł pojęcia Europa znajduje się zatem spotkanie Wschodu z Zachodem. Od czasów prehistorycznych na geograficznym obszarze Europy pojawiało się kolejno lub jednocześnie wiele cywilizacji, które zanikły, takich jak cywilizacja celtycka, grecka czy rzymska. Za ich pośrednictwem do Europy przeniknęły tradycje czy filozofia mezopotamska, egipska, żydowska czy chrześcijańska. Migracje plemion germańskich i słowiańskich pod koniec epoki starożytnego Rzymu doprowadziły na drodze oryginalnej syntezy ze spuścizną grecko-łacińską do powstania europejskich języków i narodów. Z tych nakładających się na siebie wpływów Europa czerpie swoją tożsamość kulturową i językową. Korzenie grecko-rzymskie Słowo „Europa” jest terminem pochodzenia greckiego. Później zyskało znaczenie geograficzne, polityczne i kulturowe. Przez większą część wczesnego Średniowiecza pojęcie „Europa” współistniało z określeniem „Zachód”. Zachodnie Cesarstwo Rzymskie, które zniknęło w 476 roku, stanowiło w tym okresie zasadniczy punkt odniesienia dla wszystkich książąt i papieży zmierzających do ustanowienia swej świeckiej władzy i do przywrócenia jedności „Europejczyków Zachodu”. Na dworze Karola Wielkiego uczeni odkryli teksty klasyczne i nadali Cesarzowi miano „pater europae”. Stosowanie przymiotnika „europejski” upowszechniło się dopiero pod koniec epoki nowożytnej, a „Europa” stała się w okresie Oświecenia tematem rozważań wielkich pisarzy i filozofów, takich jak Emmanuel Kant, Jan Jakub Rousseau, Wolter czy ksiądz de Saint-Pierre. Oprócz świadomości dystansu pomiędzy Europą i Azją, wynikającego nie tyle z oddalenia geograficznego, co z odmiennego postrzegania cywilizacji, Ateny dały początek organizacji politycznej i społecznej stanowiącej punkt odniesienia po dziś dzień: demokracji, prawom obywatelskim, filozofii opartej na rozumie, w szczególności dzięki Sokratesowi, Platonowi i Arystotelesowi. Niezależność kultury od religii, pojawienie się pojęć rozumu i postępu w greckiej filozofii, miasto jako przestrzeń społeczna i miejsce podejmowania decyzji stanowiły inne istotne wartości wniesione przez grecką cywilizację do Europy, mimo że starożytna Grecja naznaczona była konfliktami między miastami, a prawa obywatelskie nie przysługiwały wszystkim. Nie posiadały ich kobiety, osoby zajmujące się handlem, niewolnicy i cudzoziemcy tj. także Grecy żyjący w mieście którego nie byli obywatelami (metojkowie). Obszar geograficzny cywilizacji celtyckiej, nieposiadającej własnego pisma, dokładniej pokrywał się z granicami aktualnej Unii Europejskiej. Była ona bardzo rozwinięta na północy i zachodzie Europy, ale stopniowo ustąpiła przed podbojem rzymskim i germańskimi inwazjami. Jednakże pewne jej ślady zachowały się do dzisiaj w przekazie ustnym i pozostały w językach i folklorze na terenie całej Europy. Rzymianie przejęli, upowszechnili i przekazali innym zdobycze cywilizacji greckiej. Rozpropagowali jej osiągnięcia zwłaszcza wskutek swych kampanii wojennych przeciwko ludom 13 celtyckim i germańskim Europy środkowej i zachodniej. Oni także dali początek naszym szlakom drogowym i rzecznym, systemowi sądowemu i prawu cywilnemu Europy kontynentalnej, a także podziałowi terytorialnemu. Wreszcie to oni wznieśli wiele wzajemnie podobnych budowli od Hiszpanii po Rumunię, w Anglii i Niemczech, aż po Afrykę Północną. Wpływ cywilizacji rzymskiej dał się odczuć nawet poza podbitymi przez legiony regionami. Przyczyniła się do tego na przykład działalność handlowa wzdłuż Bursztynowego Szlaku wiodącego do Morza Bałtyckiego. Oprócz Rzymian ważną rolę w przekazaniu nam spuścizny greckiej odegrało również Bizancjum, (wschodnia część dawnego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Arabowie. Cesarstwo Rzymskie, dzięki romanizacji podbijanych na przestrzeni wieków prowincji, podjęło pierwszą udaną próbę ich integracji prawnej, kulturowej i gospodarczej. W 212 roku edykt Karakalli przyznał prawa obywatelskie wszystkim wolnym mieszkańcom Cesarstwa, bez względu na ich pochodzenie etniczne, zapowiadając w ten sposób prawną formę obywatelstwa w Europie. Łacina pozostała, aż do czasów nowożytnych, podstawowym językiem w kontaktach intelektualnych i kościelnych, a także językiem używanym we wszelkich dokumentach prawnych. Europa średniowieczna i chrześcijaństwo W 843 roku w wyniku podziału monarchii karolińskiej pomiędzy spadkobierców Ludwika Pobożnego wyłoniły się trzy części: zachodnia (przyszła Francja), środkowa (przyszłe Włochy, Lotaryngia i Niderlandy) oraz wschodnia (przyszłe Niemcy). We Francji, Hiszpanii i Anglii stopniowo umacniała się władza króla względem szlachty i Kościoła. W Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego feudalni książęta skonsolidowali swoje terytoria i siły stawiając czoła cesarzowi. We Włoszech powstały księstwa i miasta (Wenecja, Florencja itd.), zazdrośnie strzegące swej autonomii względem papieża i cesarza. Podczas gdy niezależne miasta i Cesarstwo odwołują się do modelu Grecji i Rzymu, we Francji i Anglii stopniowo wyłania się scentralizowane państwo. Chrześcijaństwo zostało uznane za oficjalną religię Cesarstwa w IV wieku, za panowania cesarza Konstantyna, i rozpowszechniło się w Europie. Dzięki masowej ewangelizacji, w średniowieczu nastąpiła jego dalsza ekspansja, co wywarło głęboki wpływ na cywilizację europejską. Chrześcijaństwo, a dokładniej uznanie władzy papieża mającego swą siedzibę w Rzymie, nakreśliło w czasach średniowiecznych pojęcie Zachodu. W roku 800 Karol Wielki został koronowany przez papieża Leona III na Cesarza zachodniej części dawnego Cesarstwa Rzymskiego i rozpoczął krwawe kampanie wojenne przeciw tym ludom germańskim, które jeszcze nie uległy chrystianizacji, takim jak Sasi. Jego cesarstwo współistniało z dwiema wielkimi cywilizacjami: arabską w Hiszpanii i Afryce Północnej oraz bizantyjską z ośrodkiem w Konstantynopolu, gdzie poziom rozwoju ekonomicznego i kulturowego był wyższy niż w Europie łacińskiej. Mnisi, dzięki znajomości języków i sztuki pisania, podtrzymywali więź z wielką kulturą antyczną i zapewnili, po zdobyciu Konstantynopola, upowszechnienie najbardziej znaczących dzieł starożytności dzięki rozprzestrzenianiu się wykonywanych przez nich kopii podstawowych dzieł. Wykarczowali i przeznaczyli pod uprawy znaczną część terytorium Europy, zachowali techniki winiarskie Rzymian, udoskonalili produkcję piwa prowadzoną przez ludy germańskie i słowiańskie, a także stosowanie roślin leczniczych w oparciu o starożytne dzieła. Benedyktyni, a następnie cystersi, założyli sieć klasztorów, która objęła całą Europę, i ustanowili w ten sposób sieć kontaktów, od Irlandii po Italię, od Portugalii po Polskę. Prowadząc ewangelizację wspólnoty te osiadły w tym samym okresie w Europie północnej, a więc na terenach, które nie uległy wpływom rzymskim i pozbawione były bezpośrednich więzów z cywilizacją antyczną. W ten sposób chrześcijaństwo dotarło także do ludów słowiańskich. 14 W tym okresie ewolucja kulturowa i poczucie przynależności sprzyjały pielgrzymkom, gromadzeniu relikwii i kultowi świętych. Europejskie Szlaki Kulturowe, ustanowione przez Radę Europy, pozwalają jeszcze dziś wyruszyć drogą świętego Jakuba wiodącą z Węgier do Santiago de Compostela czy odkryć tradycje związane ze świętym Marcinem z Tours, podtrzymywane co roku przez niemieckie dzieci. Te szlaki kulturowe i religijne umożliwiły rozpowszechnianie się i przepływ wiadomości na przestrzeni tysięcy kilometrów w czasach, gdy infrastruktura drogowa była słabo rozwinięta. Jednak szlaki te były także wykorzystywane w celu mobilizacji przeciwko domniemanym „wrogom zewnętrznym”, czyli niechrześcijanom. Przykładem takich działań było brutalne podbicie Saksonii przez Karola Wielkiego w VIII wieku, wyprawy krzyżowe na Bliski Wschód trwające od XI do XIII wieku czy Rekonkwista skierowana przeciw królestwom arabskim, zakończona w roku 1492 zajęciem Granady. Ekspansja zakonów rycerskich, w szczególności krzyżackiego, na pogańskie terytoria Europy środkowej (Prusy, Litwa, Estonia itd.) prowadzona była od XIII do XV wieku na wzór wypraw krzyżowych - w imię „wyższej” cywilizacji chrześcijańskiej. Ekspansję tę charakteryzowały liczne akty przemocy, fanatyzm i grabieże stosowane wobec napotykanych ludów. Poza wymiarem politycznym, średniowieczny uniwersalizm przejawiał się także w strukturze ekonomicznej, społecznej i kulturowej. Podczas gdy cywilizacja rzymska charakteryzowała się pewną urbanizacją, cywilizacja średniowiecza aż do XIII wieku oparta była raczej na gospodarce rolnej. Gospodarka średniowieczna rozwijała się wokół niektórych miast usytuowanych na wybrzeżach rzek i mórz oraz tych, w których krzyżowały się szlaki handlowe. Inne miasta rozwijały się wykorzystując atrakcyjność siedzib biskupich posiadających imponujące budowle religijne i słynne relikwie. Romańskie i gotyckie katedry były dziełem wyspecjalizowanych rzemieślników, organizujących się w cechy i słynących ze swego kunsztu w każdym zakątku kontynentu. 15 2 – Europa, miejsce spotykania się kultur Przez cały okres średniowiecza wiedza i religia były ze sobą powiązane: pierwsze uniwersytety, założone za przyzwoleniem papiestwa, służyły kształceniu duchownych i urzędników. W wymiarze europejskim studenci i wykładowcy posiadali szczególny status, mówili wspólnym językiem (po łacinie) i przenosili się z uniwersytetu na uniwersytet krążąc między Salamanką w Hiszpanii, Oxfordem w Anglii, Sorboną w Paryżu, Bolonią we Włoszech czy Pragą w Czechach. Mobilność była regułą, a nie wyjątkiem. Dla tej niewielkiej grupy uniwersytety (z łaciny: szkoły uniwersalne) stanowiły uprzywilejowane miejsce uniwersalnych aspiracji i umożliwiały integrację środowisk akademickich dzięki nauczaniu ponad podziałami przynależności państwowej. Stopniowo studenci i wykładowcy wykraczali poza zamierzenia Kościoła rzymskokatolickiego kładąc szczególny nacisk na rozwijanie dyscyplin „laickich”, takich jak sztuki wyzwolone, medycyna i prawo. Zasada „Credo ut intelligam”(wierzę, żeby zrozumieć) z czasem ustąpiła miejsca „Intelligo ut credam”(rozumiem, żeby wierzyć). Na obszarze prawosławnym uniwersytety pojawiły się znacznie później i nie były tak rozpowszechnione. Na przykład uniwersytet w Moskwie został założony dopiero w 1755 roku. Rozkwit kultury szedł w parze z postępem gospodarczym: rozwijał się handel międzynarodowy, na północy (Morze Północne i Bałtyckie) powstała Hanza. To stowarzyszenie miast handlowych założone w XIII wieku posiadało jednolite zasady, zarządzane było z Lubeki i obejmowało obszar od Kolonii do Rygi. Sprzyjało ono tworzeniu „kantorów” w portach w Brugii, Londynie, Bergen i Nowogrodzie. Zdominowało w ten sposób handel w tym rejonie aż do początków XVI wieku. Na południu wielkie handlowe rody Florencji, Wenecji, a później Norymbergii i Augsburga nawiązały stosunki handlowe z Osmanami i sięgnęły swymi odgałęzieniami aż do Indii i Chin (Marco Polo). Równolegle do prowadzenia wymiany towarowej zorganizowały one system bankowy i zaczęły finansowanie tak króla Francji, Franciszka I, jak cesarza Karola V. Trzy doniosłe wydarzenia naznaczyły nadejście epoki nowożytnej: upadek Konstantynopola w 1453 roku, odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku i reformacja. Nowe idee zdecydowanie łatwiej się rozpowszechniały dzięki wynalazkowi druku. Wpływy intelektualne i twórcze Zdobycie Konstantynopola pociągnęło za sobą schyłek cywilizacji bizantyjskiej i upadek centrum prawosławnego życia religijnego. Europa Wschodnia, pozbawiona swego centrum intelektualnego i religijnego, przestała stanowić konkurencję dla cywilizacji zachodniej. Moskwa obwołała się wówczas „trzecim Rzymem”, stając się w XV wieku nowym centrum politycznym i religijnym prawosławia. Exodus greckich uczonych do Włoch sprzyjał ponownemu odkryciu i rozpowszechnieniu kultury antycznej na początku epoki Renesansu. Humanizm, który usytuował człowieka, a nie religię, w centrum wszechświata, wynikał z ponownego odkrycia starożytnych tekstów przez filologów. Pisma te wprowadziły optymistyczną wizję człowieka, autonomicznego w trzech wymiarach – 16 duszy, umysłu i ciała – i zdolnego w związku z tym do wielkich indywidualnych dokonań. W konsekwencji zaczęto doceniać geniusz i istotne znaczenie artystów. Począwszy od XIV wieku literatura tworzona była nie tylko po łacinie, lecz także w językach narodowych, powstających wraz z Dantem, Petrarką czy Boccacciem, których dzieła znali intelektualiści z całej Europy. Ślady tej twórczości odnajdujemy dwieście lat później w sonetach Szekspira. Kultura włoska objęła swym wpływem całą Europę: niemiecki malarz Albrecht Dürer udał się do Wenecji, by studiować dzieła włoskich mistrzów, a kuchnia francuska rozkwitała dzięki pochodzącym zza Alp kucharzom z dworu Katarzyny Medycejskiej. Położone we Włoszech i Holandii miasta handlowe, dostatnie i pilnie strzegące swych swobód, wspierały artystów. Dwór papieski i dwory renesansowych władców konkurowały z nimi i starały się przyciągnąć najlepszych twórców. Rozwijała się działalność bankowa, przez długi czas zakazywana przez chrześcijaństwo, a odkrycia portugalskich i hiszpańskich żeglarzy zapowiadały kolonialną ekspansję Europy. Tej dominacji o charakterze handlowym i politycznym towarzyszyło hasło chrystianizacji. Wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi i powstaniem kolonialnych imperiów, handel, niegdyś skoncentrowany wokół Morza Śródziemnego i Bałtyku, przeniósł się poza te obszary. Odkrycie kolejnych szlaków handlowych do Ameryki i Azji spowodowało pojawienie się nowych mocarstw: Portugalii, Hiszpanii, a następnie Francji, Anglii, Danii, Szwecji i Rosji. Europa wschodnia, z ważnym wyjątkiem Rosji, nie dołączyła do grona państw kolonialnych z powodu swego położenia geograficznego. Stała się ona raczej dostawcą produktów rolnych na rynki Zachodu. Ten właśnie mechanizm spowodował jednocześnie, że na wschód od Łaby obserwowano utrzymywanie się feudalizmu oraz stagnację ekonomiczno-społeczną. Kraje Europy Zachodniej objęły swymi wpływami cały świat, czego konsekwencją był ich bezprecedensowy rozwój gospodarczy. Zadecydowały one, w sposób bezpośredni lub pośredni, o losie mieszkańców innych kontynentów, doprowadzając do pojawienia się niewolnictwa Afrykanów i eksterminacji znacznej części ludów tubylczych w Ameryce. Wynaleziona przez Gutenberga w 1435 roku technika druku bardzo szybko się rozprzestrzeniła, co pociągnęło za sobą znaczące zmiany. Druk sprzyjał szybszemu rozpowszechnianiu się dzieł, a także ich tłumaczeniu na języki narodowe. Bardziej dostępna stała się kultura i wiedza naukowa. Ojciec protestantyzmu, Marcin Luter, zakończył w roku 1534 tłumaczenie Biblii na język niemiecki i zwrócił się do wiernych, by sami, bez pośrednictwa księży, czytali Słowo Boże. Był to również początek nowożytnej szkoły, w której nauczanie odbywało się w języku narodowym. Wizja świata ukształtowana przez Kościół katolicki została zachwiana przez reformację i przez naukowe odkrycia Galileusza czy Kopernika. Wojny religijne, wojny dynastyczne i narodziny nowożytnego państwa Renesans był świadkiem narodzin państw narodowych, języków narodowych oraz konfliktów religijnych lub tożsamościowych; jednocześnie umożliwił niesłychaną wymianę kulturalną, narodziny „Wspólnoty uczonych” (fr. République des lettres) wykraczającej poza granice krajów. Odkrycie przez Krzysztofa Kolumba Ameryki w 1492 r. zbiegło się z ostatecznym zwycięstwem „Królów Katolickich” nad Arabami w Andaluzji i zakończeniem rekonkwisty Hiszpanii. Po usunięciu muzułmanów z Hiszpanii, pogromach i dyskryminacji Żydów i muzułmanów, nawet tych, którzy przeszli na katolicyzm, w XVI wieku między katolikami i protestantami wybuchły wojny religijne. 17 Zasada „cujus regio, ejus religio”(„czyj kraj, tego religia”), zgodnie z którą poddani musieli przyjąć wyznanie swego władcy, przyczyniła się do zakończenia wojen na kontynencie, ale wywołała przesiedlanie się wielkich grup ludzi, w szczególności exodus Żydów z Półwyspu Iberyjskiego i protestantów z Francji. Znaczna część populacji żydowskiej i duża liczba radykalnych protestantów znalazła schronienie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, charakteryzującej się pewną tolerancją związaną z jej różnorodnością narodowościową i religijną. Żydzi osiedlali się także na niektórych terytoriach Imperium Osmańskiego zaś protestanci w księstwach niemieckich i w Holandii. Wojna Trzydziestoletnia na terenach Europy Środkowej, zależnych od Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, leżących pomiędzy Morzem Bałtyckim i granicą francuską, stanowiła jeden z najważniejszych konfliktów nowożytnej Europy. W latach 1618-1648, liczba mieszkańców Świętego Cesarstwa zmniejszyła się o jedną trzecią. Pod pozorem wojny religijnej prowadzono w rzeczywistości walkę o władzę: król Szwecji i król Francji starali się osłabić wszechmocnych Habsburgów, którzy w tym okresie panowali nad Holandią, Austrią i Hiszpanią. Król Francji zawarł nawet w tym celu sojusz z muzułmańskimi Turkami. Traktat Westfalski z 1648 r. uznaje się za narodziny prawa międzynarodowego. Prawnicy, wśród nich Grocjusz, i filozofowie, tacy jak Leibniz czy Pufendorf, ustanowili przepisy prawa międzynarodowego, później rozwinięte przez np. Emmanuela Kanta w dziele o „wieczystym pokoju” czy księdza de Saint-Piere. Osłabione Wojną Trzydziestoletnią i rozdrobnieniem politycznym współczesne Niemcy powróciły do szeregu wielkich mocarstw dopiero w XVIII wieku, wraz z rozkwitem Prus (dynastia Hohenzollernów). Mamy wciąż jeszcze do czynienia z wojnami dynastycznymi, a nie wojnami między narodami. Aby powiększyć swe terytorium monarchie stosowały dwa sposoby: sojusz poprzez małżeństwo lub inwazję na inne księstwa czy królestwa, z reguły legitymizowaną prawem dziedziczenia. W wyniku małżeństw duża część Europy Środkowej (na przykład Czechy lub Węgry) została włączona do Cesarstwa Habsburgów. Włochy natomiast stały się polem bitwy w zaciekłej walce między Francuzami i Habsburgami o dominację nad Europą. Ta rywalizacja między wielkimi panującymi dynastiami naznaczyła epokę nowożytną. Po upadku państw włoskich, w Europie dominowała ekonomicznie Hiszpania Habsburgów, którą znacząco wzbogaciło zdobycie Ameryki oraz eksploatacja złóż złota i srebra. Król Francji, dysponujący największą w tych czasach armią, z powodzeniem rzucał wyzwanie tej dominacji. W efekcie w XVII wieku dwory Europy przeszły z etykiety dworu hiszpańskiego na etykietę Ludwika XIV. Władcy Anglii natomiast stawili czoła Hiszpanii na morzu dzięki swej potężnej flocie i korsarzom. Zbudowali w ten sposób stopniowo prawdziwe imperium morskie, które zapowiadało powstanie Imperium Brytyjskiego. Parlament angielski, oparty na tradycji „Magna Charta”(1215), wyłonił się ze stałych zgromadzeń kleru, szlachty i przedstawicieli miast i regionów brytyjskich. Wzmocniony w 1679 roku przez „Habeas Corpus”, parlament ten ustanowił zasady państwa prawa, które miały stanowić przeciwwagę dla arbitralnych decyzji króla. Brytyjski parlamentaryzm posłużył za przykład dla całej Europy, w szczególności dzięki upowszechnieniu jego zasad przez francuskich filozofów oświeceniowych. Parlament Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który przewidywał równy udział króla, Sejmu i Senatu w procesie legislacyjnym, był nośnikiem podobnych tradycji, tak jak Stany Generalne Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, które proklamowały republikę w 1588 roku. 18 Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego dysponowało instytucją równorzędną Sejmowi, której początki sięgają XII wieku. Składała się ona z prałatów, książąt i przedstawicieli miast, i najczęściej zbierała się w Ratyzbonie. Nie spełniała ona jednak kryteriów współczesnego parlamentaryzmu. Wraz z nadejściem okresu Oświecenia, w XVIII wieku, „poddani” królów zaczęli aspirować do roli „obywateli”. Rewolucja amerykańska w roku 1776 i rewolucja francuska w roku 1789 umożliwiły umocnienie się tej zasady i upowszechnienie idei republikańskich na kontynencie. Rewolucyjna Francja po raz pierwszy przeprowadziła mobilizację żołnierzy poprzez pobór powszechny w celu walki z sąsiednimi monarchiami. Niemiecki poeta Goethe zapisał w swoim notesie, że bitwa pod Valmy w 1792 roku oznaczała początek nowej epoki („Hier und heute beginnt eine neue Epoche” . Bitwa ta była także zwycięstwem patriotyzmu względem Ojczyzny zagrożonej przez wojska złożone w części z najemników opłacanych przez obcych książąt. Zwycięstwo zasad rewolucyjnych i wartości uniwersalnych zostało w ten sposób połączone z siłą uczuć narodowych skierowanych przeciwko wrogowi. Kolejni przywódcy rewolucyjnych władz usiłowali zaszczepić swój model polityczny i wolnościowy w całej Europie i francuskich terytoriach kolonialnych opierając się na Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789. Napoleon uosabiał zarówno to pragnienie, jak i jego odrzucenie. Z jednej strony, równolegle do swych licznych sukcesów militarnych, przyniósł Europie prawo cywilne wywiedzione bezpośrednio z prawa rzymskiego (słynny Kodeks Napoleona), a równocześnie przyczynił się także do nadania praw Żydom i wzmocnienia tożsamości narodowej we Włoszech, Niemczech czy w Polsce. Z drugiej jednak strony wywołał obudzenie się hiszpańskiego patriotyzmu w odpowiedzi na francuską okupację oraz prowadził ustawiczną ekspansję Cesarstwa. Wojny napoleońskie miały również negatywne skutki dla całej Europy, od Portugalii po Rosję, choćby z powodu blokady kontynentalnej. Napoleon, zesłany po klęsce pod Waterloo w 1815 roku na Wyspę św. Heleny, podyktował swoje wspomnienia Emmanuelowi de Las Cases. Wychowany w duchu Oświecenia, wyraził w nich poparcie dla idei europejskiej sugerując utworzenie europejskiego uniwersytetu, stosowanie Kodeksu Napoleona jako kodeksu europejskiego, ujednolicenie walut, wag i miar na poziomie europejskim, jak również ustanowienie europejskich nagród naukowych. Stało to jednak w sprzeczności z jego wcześniejszą postawą, kiedy to znajdując się na czele Cesarstwa dążył do europejskiego zjednoczenia wyłącznie przy użyciu siły. 19 3 – Wiek narodów i tendencje nacjonalistyczne Przemianom politycznym w XIX wieku sprzyjały konsekwencje rewolucji przemysłowej. Jako trzy pierwsze kraje rewolucja ta objęła Anglię, Francję i Belgię. Miasta takie jak Manchester oraz okręgi przemysłowe, takie jak Zagłębie Ruhry i Walonia, przyciągały coraz większą liczbę robotników. Zmieniało się oblicze wsi: chłopi opuszczali swoje miejscowości, by szukać pracy w fabrykach i kopalniach, najczęściej w bardzo trudnych warunkach. Polacy czy Włosi zasilili szeregi robotników w fabrykach Europy Północnej. Postęp techniki (druk gazet, a następnie powstanie kolei, statków parowych i telegrafu) ułatwił komunikację. Dzięki mechanizacji rolnictwa i rozpowszechnieniu się uprawy ziemniaków, XIX wiek zdołał położyć kres okresom niedostatku czy głodu, charakterystycznym dla życia codziennego Europy w poprzednich stuleciach. Pod koniec XIX wieku powstały ruchy robotnicze, których postulaty obejmowały żądania od stopniowych reform po rewolucję proletariacką. Wszystkie te ruchy organizowały się na szczeblu międzynarodowym. Ich przywódcy byli sobie bliscy, tłumaczone były książki polityczne. Krytyczne poglądy względem ekonomii kapitalistycznej, wyrażone przede wszystkim w „Manifeście partii komunistycznej” w 1884 r. i w „Kapitale” w 1885 r. przez niemieckich filozofów Karola Marksa i jego współpracownika Fryderyka Engelsa, w taki czy inny sposób wpłynęły na całą Europę. Demokracja i narody Pod koniec XVIII wieku i na początku wieku XIX wiele narodów walczyło o niepodległość i jedność narodową opierając się na ideach rewolucji francuskiej. Tak było w przypadku Polski w 1830 i 1863 roku, Belgii i Grecji w 1830 r. oraz Włoch i Niemiec w 1848r. Pomiędzy tymi narodami walczącymi o demokrację pojawiło się uczucie braterstwa i solidarności, przepojone europejskim duchem. Giuseppe Mazzini założył w 1834 r. w Szwajcarii organizację „Młoda Europa”, która obejmowała sekcje narodowe – włoską, niemiecką i polską. Francuzi, Włosi, Niemcy i Polacy pomagali sobie nawzajem. Mazzini marzył o Europie, w której wolne „bratnie narody” stworzyłyby wspólnotę. Piętnaście lat później Victor Hugo na Międzynarodowym Kongresie Pokoju w Paryżu wyraził pragnienie stworzenia „Stanów Zjednoczonych Europy”. W XIX wieku do Francji napłynęła wielka fala imigrantów: Paryż przyjął ogromną liczbę intelektualistów z Europy Środkowej, Hiszpanii i Włoch. To upadek kolejnych powstań 1848 roku w Berlinie, Wiedniu, Dreźnie i w Polsce wywołał tak wielki napływ uchodźców politycznych. Powstałe w wyniku walk rewolucyjnych i niepodległościowych nowe państwa umacniały swą jedność narodową, na wzór Włoch i Niemiec. Na przykład powstały z inicjatywy Prus Związek Celny doprowadził do ujednolicenia celnego i monetarnego państw niemieckich, co w dużym 20 stopniu przyczyniło się do proklamowania II Rzeszy w roku 1871. Niemcy, których rozwój stymulowała rewolucja przemysłowa, liczyły zresztą pod koniec XIX wieku więcej mieszkańców niż Francja. Na Bałkanach okres ten charakteryzował się stopniowym zmniejszeniem obszaru Imperium Osmańskiego w wyniku interwencji Rosji, co stworzyło korzystne warunki dla niepodległości Serbii, Czarnogóry, Bułgarii i Rumunii. Począwszy od 1878 r. Austro-Węgry i Rosja zaczęły dominować w regionie. Rozprzestrzeniała się w tym okresie idea panslawizmu propagująca solidarność między wszystkimi ludami słowiańskimi pod egidą Rosji. Tendencje nacjonalistyczne i imperialistyczne Przez cały XIX wiek państwa europejskie rywalizowały na wszystkich polach, również militarnym. Przykładem tego są wojny prowadzone daleko od Europy w celu rozszerzenia imperiów kolonialnych, a przede wszystkim konflikty między europejskimi mocarstwami na Bałkanach. W 1870 roku Francja sprowokowana dostarczonym jej pretekstem wypowiedziała wojnę Prusom i 1 września poniosła klęskę pod Sedanem. W styczniu 1871 roku w zdobytym Wersalu proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Niemcy przyłączyły Alzację i część Lotaryngii. Czterdzieści pięć lat później rozpoczęła się Wielka Wojna. Wojna w latach 1914-1918 nazywana jest „europejską wojną domową”. Jej bezpośrednią przyczyną było zamordowanie w Sarajewie w dniu 28 czerwca 1914 następcy tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, przez serbskiego nacjonalistę z Bośni. Zamach ten spowodował zmaterializowanie się sojuszy, które w efekcie doprowadziły do konfrontacji dwóch koalicji o zasięgu światowym. Modernizacja i udoskonalenie uzbrojenia (artyleria, lotnictwo, gaz) spowodowały zniszczenia i straty w ludziach nieporównywalne z żadnym wcześniejszym konfliktem (8 milionów zabitych). Była to pierwsza wojna totalna. Wielkie bitwy, takie jak ta pod Verdun w 1916 roku (700 000 poległych), pozostały wyryte w pamięci ludzi na zawsze. W ich wyniku ukształtowały się w okresie powojennym dwie diametralnie różne wizje polityczne: pragnienie rewanżu i pragnienie pokoju. Włączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny w 1917 roku zadecydowało o zwycięstwie aliantów. Europa ponosiła konsekwencje tej wojny przez całą pierwszą połowę XX wieku: pojawił się regres gospodarczy, któremu towarzyszyło znaczne zadłużenie państw, oraz regres polityczny w postaci pojawienia się dyktatur w niemal wszystkich krajach europejskich. Tylko kilka, m.in. Wielka Brytania, Francja i Czechosłowacja, uniknęło tego doświadczenia. System wersalski z lat 1919-1920 nałożył na pokonanych (Austrię, Bułgarię, Imperium Osmańskie, Niemcy, Węgry) sankcje ekonomiczne, terytorialne i militarne, które państwa te uważały za niemożliwe do zaakceptowania. System ten spowodował także głębokie zmiany terytorialne w Europie i powstanie nowych państw: Austrii Czechosłowacji, Jugosławii, Polski i Wegier. Ustrój monarchiczny w Niemczech i w Austro-Węgrzech ustąpił miejsca ustrojowi republikańskiemu (Czechosłowacja) lub autorytarnemu (Węgry). Carat upadł w 1917 roku wraz w wyniku rewolucji lutowej. Lenin objął władzę kilka miesięcy później i ustanowił pierwsze państwo komunistyczne. Traktat wersalski, mający zapewnić trwały pokój w Europie, nie spełnił swego zadania. Liga Narodów z siedzibą w Genewie założona w 1920 r. nie była w stanie zapobiec II wojnie światowej. Mimo że w założeniu miała mieć zasięg światowy, pozostała niemal wyłącznie w strefie wpływów europejskich z powodu odmowy przystąpienia do niej Stanów Zjednoczonych, wykluczenia ZSRR i utrzymania systemu kolonialnego. W niektórych spośród jej europejskich 21 państw członkowskich wkrótce potem zapanował ustrój totalitarny. Mussolini zdobył władzę w 1922 roku i wprowadził faszyzm, punkt odniesienia dla Hitlera i niektórych przyszłych dyktatur. Po 1929 roku pierwszy kryzys finansowy o zasięgu światowym, który wybuchł w Stanach Zjednoczonych, odcisnął swe piętno na na całej Europę. W 1933 roku w wyniku sukcesu wyborczego partii nazistowskiej Adolf Hitler został mianowany kanclerzem przez prezydenta Hindenburga i stanął na czele niemieckiego rządu. Hitler szybko zmonopolizował władzę, zakazując pluralizmu politycznego, prześladując mniejszości, budując obozy koncentracyjne i wprowadzając system rasistowski. Po szybkiej remilitaryzacji, co stanowiło naruszenie traktatu wersalskiego, w marcu 1938 r. Niemcy zaanektowały Austrię, a w październiku 1938 część Czechosłowacji, po czym wywołały II wojnę światową napadając na Polskę we wrześniu 1939 roku. W wyniku tej zbrojnej napaści Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Położyły w ten sposób kres swej polityce „appeasementu”, którą prowadziły, aby uniknąć za wszelką cenę kolejnej konfrontacji militarnej. Bilans II wojny światowej okazał się straszliwy dla Europy i świata. Z powodu bombardowań dużych miast, doraźnych egzekucji, deportacji i masowej eksterminacji liczba ofiar cywilnych była większa niż poległych żołnierzy. Reżim nazistowski organizował na okupowanych obszarach kontynentu europejskiego systematyczną eksterminację narodów i grup określanych przez nazistów jako niższe. Ofiary pochodzące z całej Europy były deportowane do obozów zagłady, znajdujących się głównie na terytorium okupowanej Polski. Po stworzeniu żydowskich gett naziści postanowili na konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku o zastosowaniu „ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej, doprowadzając do systematycznej eksterminacji milionów Żydów, a także milionów innych niewinnych ofiar. Postawy Europejczyków były zróżnicowane: podczas gdy niektórzy ryzykowali życie, aby aktywnie pomóc ofiarom zbrodni hitlerowskich, inni zachowywali się pasywnie, czy wręcz obserwowali tragedię Żydów i innych mniejszości z satysfakcją, co wynikało z ich antysemityzmu i rasizmu. Rozwój, zwłaszcza od roku 1941, form oporu przeciwko okupowaniu Europy przez Niemców i ich sojuszników pogłębił uczucie solidarności i sprzyjał przywiązaniu do kultury demokratycznej, i to niezależnie od przynależności narodowej. Przystąpienie Rosjan do wojny było dla Europy decydujące. Przyczyniło się ono do zwycięstwa aliantów. Jednocześnie państwa Europy Środkowej i Wschodniej, które poniosły bolesne straty w wyniku działań wojennych i brutalności hitlerowskiej okupacji, znalazły się po 1945 roku w sytuacji całkowitego podporządkowania Związkowi Radzieckiemu, wbrew woli większości swych mieszkańców. Obydwie okupacje przyniosły w sumie liczne Sowiecka dominacja po układzie z Jałty (1945 r.) wyłączyła te kraje z udziału w procesie jednoczenia się Europy, i to aż do 1989 roku. 22 4 – Zmiana paradygmatu: w stronę nowej organizacji Europy W latach trzydziestych w Lidze Narodów rozwinęły się zręby myśli europejskiej. Spotkali się tam przyszli ojcowie Europy. Francuz Jean Monnet pracował w Lidze jako urzędnik międzynarodowy, Belga Paula-Henri’ego Spaaka i Luksemburczyka Josepha Becha połączyła tam przyjaźń. Francuz Aristide Briand wypracował ze swym niemieckim odpowiednikiem, Gustavem Stresemannem, wspólne stanowisko na temat pojednania francusko-niemieckiego. W swoim przemówieniu z 5 września 1929 roku przed zgromadzeniem Ligi Narodów i w memorandum z 1930 roku, Aristide Briand zaproponował ustanowienie „powiązań federacyjnych” w ramach „europejskiej wspólnoty”. Planował stworzenie europejskiej unii celnej, miał jednak wątpliwości co do środków umożliwiających ograniczenie suwerenności narodowej. Poglądy wymieniane w ramach Ligi były bezpośrednim źródłem projektu europejskiego po 1945 roku. Jednakże proces pojednania pozostał ograniczony do zachodniej części kontynentu. Liga została rozwiązana w 1946 roku, a jej kompetencje przejęła Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ). W momencie, gdy w Europie rozwijało się wiele reżimów autorytarnych i totalitarnych, w pierwszym szeregu których znajdował się stalinowski ZSRR, intelektualiści, tacy jak Richard Coudenhove-Kalergi czy Denis de Rougemont i Romain Rolland starali się naszkicować projekt wspólnej Europy. W okresie międzywojennym zdołali rozpropagować i zachować wśród części elit gospodarczych i politycznych ideę europejską, która jednak nie dotarła jeszcze do społeczeństw. Na uchodźstwie w Londynie i w Stanach Zjednoczonych grupa Europejczyków, z których wielu po wojnie ściśle współpracowało przy projekcie europejskim, zastanawiała się nad przyszłością Europy. Plan zaproponowany w 1941 roku przez generała Władysława Sikorskiego, premiera polskiego rządu na uchodźstwie, jawi się jako najważniejsza inicjatywa dyplomatyczna. Przewidywał utworzenie wspólnoty europejskiej opartej na uniach regionalnych. Plan ten nie powiódł się, w znacznej części z powodu presji Rosjan. W okresie wojny jedynym konkretnym działaniem było podpisanie w Londynie we wrześniu 1944 roku traktatu powołującego Unię Celną Krajów Beneluksu. Relatywną niepopularność europeizmu w czasie II wojny światowej wytłumaczyć można dwoma czynnikami: zdyskredytowaniem ideałów pacyfistycznych w okresie międzywojennym, co symbolizowało w szczególności fiasko Ligi Narodów, oraz intensywnością nazistowskiej propagandy na rzecz Europy Nowego Porządku, której celem było zachęcanie młodych Europejczyków do ochotniczego zaciągania się do wojska walczącego na froncie wschodnim. Przeciwstawiając się tej wizji, członkowie ruchu oporu opowiadali się za zjednoczoną, demokratyczną Europą, co wyrażało się w ich działaniach. Należy tu wspomnieć przede wszystkim o Francuzie Henrym Frenay’u, Holendrze Hendriku Brugmansie, Belgu Paulu Struye, Włochu Altiero Spinellim i Niemcu Helmucie Johannesie von Moltkem. Na podstawie manifestu z Ventotene z 1941 roku grono członków ruchu oporu pochodzących z różnych krajów, wśród których najaktywniejszy był Altiero Spinelli, podpisało w Genewie w 1944 roku „Manifest na rzecz Europy federalnej”, starając się go rozpowszechnić. Projekt ten nie zyskał jednak większego 23 poparcia ze strony narodowych ruchów oporu. Wywodząc się z politycznej czy intelektualnej elity, proeuropejscy członkowie ruchu oporu nie stanowili w żadnym razie znaczącego nurtu w tych strukturach. Ogromna większość uczestników ruchu oporu nie skłaniała się ku europeizmowi. Walczyli oni przede wszystkim o usunięcie okupantów i przywrócenie niepodległości swoich krajów. Pokój, dobrobyt, prawa człowieka Europa stała się teatrem konfrontacji między Amerykanami i Rosjanami po konferencjach w Jałcie i Poczdamie, na których dyskutowano przede wszystkim o granicach Polski, reżimie okupacyjnym Niemiec i założeniu ONZ. Organizacja ta utworzona została w trakcie konferencji w San Francisco w 1945 roku, a w 1948 roku przyjęto Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Integracja europejska, ograniczona do zachodniej części kontynentu, rozpoczęła się w kontekście zimnej wojny i strachu przed stopniową ekspansją komunizmu w Europie. Toteż od 1947 roku otrzymała ona poparcie Stanów Zjednoczonych. Plan Marshalla, wprowadzony przez Stany Zjednoczone w 1947 roku, uzależniał pomoc ekonomiczną dla Europy od politycznej woli przeprowadzenia zjednoczenia kontynentu. Umożliwił jednocześnie stworzenie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEWG) w 1948 roku i Europejskiej Unii Płatniczej w 1950 roku. EUP stanowiła zalążek aktualnej europejskiej unii monetarnej. Odrzucenie tego planu przez ZSRR spowodowało trwały podział Europy na Wschód i Zachód. Rosjanie postanowili dokonać integracji ekonomicznej krajów, które znajdowały się w ich strefie wpływów, w ramach RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Utworzona w 1949 roku, obejmowała Bułgarię, Węgry, Polskę, Rumunię i Czechosłowację. Stanowiła komunistyczną odpowiedź na OEWG i stopniowo rozszerzała się na inne kraje komunistyczne. Stanowiła ona przede wszystkim narzędzie rosyjskiej dominacji w Europie Środkowej i Wschodniej i została rozwiązana po upadku muru berlińskiego w 1991 roku. Ważnym krokiem w dziedzinie integracji militarnej na Zachodzie było powstanie NATO – traktat o jego powołaniu został podpisany w 1949 roku z inicjatywy Stanów Zjednoczonych, które skupiły wokół siebie większość państw Europy Zachodniej oraz Turcję. W odpowiedzi na stworzenie NATO, Związek Radziecki zawiązał w 1955 roku Układ Warszawski z udziałem siedmiu krajów komunistycznych wzmacniając tym samym swoją kontrolę militarną nad tymi krajami. Od czasu niepowodzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej w 1954 roku nie udało się powołać prawdziwej europejskiej armii, gdyż większość krajów europejskich pozostawała związana z Sojuszem Atlantyckim. Tendencja ta umocniła się w wyniku przystąpienia do NATO dawnych krajów Europy wschodniej w latach dziewięćdziesiątych. Promotorzy idei europejskiej należeli do trzech głównych grup politycznych: chrześcijańskiej, liberalnej i socjalistycznej. Najważniejszymi jej przeciwnikami byli komuniści, ultrakonserwatyści i nacjonaliści. Jednakże ruch proeuropejski podzielił się na dwa nurty: federalistów, którzy pragnęli natychmiastowej ponadnarodowej integracji, oraz funkcjonalistów, którzy byli zwolennikami integracji stopniowej i pragmatycznej. Ostatecznie górę wziął nurt funkcjonalistyczny. Europejski projekt na Zachodzie rozpoczął się od afirmacji wartości oznaczających wyraźne odcięcie się od wcześniejszych systemów totalitarnych Hitlera i Mussoliniego, a także od stalinowskiego systemu ZSRR. Powołanie Rady Europy w 1949 roku, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i 24 Podstawowych Wolności, zawarta w 1950 roku, a zwłaszcza utworzenie, po raz pierwszy w dziejach, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oznaczały wolę zbliżenia państw zachodnioeuropejskich na bazie fundamentalnych zasad, które stały się filarem europejskiej konstrukcji. Trzy zachodnie mocarstwa, które podzieliły między siebie strefy okupacyjne w Niemczech, chciały umożliwić Niemcom Zachodnim przyłączenie się do demokratycznej wspólnoty europejskiej. Doprowadziło to do utworzenia w 1949 roku Republiki Federalnej Niemiec (RFN). W reakcji na to ZSRR postanowił stworzyć Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD) opartą na modelu komunistycznym. Dążenie Francji do zapewnienia trwałego pokoju w Europie i historycznego pojednania z RFN legło u podstaw planu Schumana, opracowanego we współpracy z Monnetem. Plan ten doprowadził do stworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Plan Plevena przewidujący utworzenie Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO), bardzo dalekowzroczny i ambitny, upadł w 1954 roku. Odrzucenie EWO stanowiło porażkę projektu politycznego zjednoczenia Europy. W konsekwencji tego rzecznicy integracji postanowili kontynuować projekt europejski na drodze integracji ekonomicznej. W 1957 roku Traktaty o Wspólnotach Europejskich (Europejska Wspólnota Gospodarcza i EURATOM) zainicjowały europejską integrację ekonomiczną sześciu państw sygnatariuszy (Niemiec, Belgii, Francji, Luksemburga, Włoch, Holandii). Traktaty od początku przewidywały możliwość przystąpienia do wspólnoty innych krajów europejskich. Ta otwartość, charakteryzująca także plan Marshalla, zderzyła się jednak z żelazną kurtyną. Podział Europy na dwa bloki uniemożliwił krajom Europy środkowej i wschodniej przyłączenie się do europejskiego projektu. Natomiast kraje Europy Zachodniej stopniowo powiększały grupę sześciu państw założycieli EWG. Trzeba było czekać do przełomu w roku 1989, rozpoczętego przez pokojową rewolucję „Solidarności” w Polsce oraz upadek muru berlińskiego i dyktatur komunistycznych w Europie Wschodniej, aby być świadkiem zjednoczenia Niemiec i końca podziału Europy. Podczas gdy wszystkie narody Europy Środkowej pragnęły szybko przystąpić do Rady Europy, a następnie do Unii, społeczeństwa Europy Zachodniej obawiały się o swoje zdobycze ekonomiczne i socjalne. Rozszerzenie Unii Europejskiej w roku 2004 stanowiło ważny akt polityczny, który położył kres niesprawiedliwościom panującym w krajach Europy Środkowej i Wschodniej przez cały XX wiek. Był to także strategiczny wybór polityczny na przyszłość. Zjednoczona Europa mogła zająć ważniejszą pozycję w świecie. W celu wyjaśnienia kryteriów przystąpienia do UE, szczyt Rady Europejskiej w Kopenhadze w 1993 roku ustalił kryteria noszące nazwę kopenhaskich. Były to kryteria o charakterze politycznym (stabilne instytucje respektujące państwo prawa, demokrację, prawa człowieka, różnorodność itp.), ekonomicznym (posiadanie stabilnej, dobrze prosperującej gospodarki rynkowej, mogącej oprzeć się konkurencji związanej z wejściem na wspólny rynek) i administracyjnym (możliwość włączenia prawnego dorobku wspólnotowego do krajowego systemu prawnego i przyjęcia celów unii politycznej, gospodarczej i monetarnej). Z drugiej strony UE powinna być w stanie zintegrować kraje kandydujące z punktu widzenia instytucjonalnego, politycznego i budżetowego. Kryteria te są nadal stosowane w negocjacjach z kolejnymi krajami aspirującymi do członkostwa. W tym samym okresie Europa południowo-wschodnia stała się terenem powrotu historycznych konfliktów, zamrożonych w czasie zimnej wojny. Wojny domowe w Jugosławii (1991-1995), które objęły Serbów, Słoweńców, Chorwatów i Bośniaków, sięgały swymi korzeniami XIX-wiecznych 25 nacjonalizmów. Były one szokiem dla młodych europejskich pokoleń, które od czasu II wojny światowej miały do czynienia jedynie z pokojem. Unia Europejska zareagowała na to nowe wyzwanie z opóźnieniem, jednak poszczególne państwa, w szczególności Francja, Niemcy i Wielka Brytania, których punkty widzenia początkowo były rozbieżne, starały się ograniczyć zasięg konfliktu. Unia Europejska uświadomiła sobie wówczas rolę, jaką winna odegrać w stabilizacji w regionie Bałkanów. Konkluzja: Europa na rozstaju dróg Splątane losy krajów Europy były na ogół tragiczne dla obywateli, choć na poziomie artystycznym i intelektualnym zaowocowały wieloma osiągnięciami. Społeczeństwa wielokrotnie dotykane były przez wojny i inwazje. Historycy obliczyli, że do XX wieku w Europie średnio co 7 lat wybuchała wojna. Pokój jawił się w tych warunkach jako dobro o nieocenionej wartości i najważniejszy motyw stworzenia zorganizowanej Europy. W przeszłości ludzie równie często cierpieli z głodu, jak z powodu wojen. W pierwszej połowie XX wieku Europa zmuszona była importować zboże. Po 1945 roku takie artykuły jak masło, cukier czy kawa, były w Europie objęte systemem racjonowania. Toteż z szerokim konsensusem spotkała się przyjęta w 1957 roku Wspólna Polityka Rolna (WPR) mająca za zadanie utrzymać ceny na poziomie wystarczająco wysokim, by zapewnić przyzwoite dochody rolnikom, a jednocześnie umożliwić Europie samowystarczalność żywnościową. Również stworzenie europejskiego wspólnego rynku na mocy Traktatu rzymskiego (1957) znacząco podniosło poziom życia społeczeństw europejskich – choć nie zawsze w równym stopniu, tak w czasie, jak i w przestrzeni. Ponadto od lat pięćdziesiątych Europejczycy tworzyli organizacje (Rada Europy, UE itd.), mające za zadanie położyć kres opartym na sile stosunkom między państwami i zastąpienie ich stałymi negocjacjami i wspólnie wykonywaną suwerennością. Podejmowanie decyzji w Strasburgu czy w Brukseli wydaje się czasem długotrwałe i pełne wahań, lecz opiera się ono na dyskusji i kompromisach. Brak wojen i samowystarczalność żywnościowa nie wystarczą jednak, by zapewnić godne życie i sprawiedliwość społeczną. Ochrona praw człowieka, demokracja i swoboda przemieszczania się stały się filarami polityki europejskiej. Metoda wspólnotowa – zastąpienie opartych na sile stosunków między państwami stałymi negocjacjami i wspólnie wykonywaną suwerennością – stanowi zmianę paradygmatu, która odmieniła losy Europy. Współczesna Europa znajduje się na rozstaju dróg: zwykła unia celna i rynek ekonomiczny nie wymagają przyjęcia wspólnych wartości, udziału w tym samym projekcie politycznym. Natomiast nie można wyobrazić sobie unii politycznej, wspólnoty obronnej i aktywnego obywatelstwa bez wspólnych wartości. Wybory te są tym ważniejsze, że świat podlega dziś głębokim przemianom. Coraz doskonalsze technologie, zacieranie się granic, pojawienie się nowych mocarstw, wyzwania demograficzne, wzrost zagrożeń dla środowiska naturalnego – wszystko to przeobraża przestrzeń, w której ewoluuje Unia Europejska. Bibliografia polskojęzyczna Bauman Zygmunt, Europa niedokończona przygoda, Wydawnictwo Literackie, Warszawa, 2007. Davies Norman, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków, 2010. 26 Fontaine Pascal, Europa w 12 lekcjach, Urząd Oficjalnych Publikacji Unii Europejskiej, 2007. Dostępna na stronie: www.ec.europa.eu/publications Iszkowski Krzysztof, Po co nam Europa? O rozbieżnych wizjach integracji, Difin, Warszawa, 2009. Kasdepke Grzegorz, Konkurs z uśmiechem o Unii Europejskiej, Wydawnictwo Literatura, Łódź, 2009. Le Goff Jacques, Historia Europy dla dzieci, Świat Książki, Warszawa, 2004. Łastawski Kazimierz, Historia Integracji Europejskiej, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa, 2009. Historia Europy, red. Mączak Antoni, Ossolineum, Wrocław, 2006. Witkowska Marta, Społeczeństwo obywatelskie w procesie integracji europejskiej, Wizje Europy, Warszawa, 2009. Wojtanowicz Józef, Europejska przestrzeń geograficzno-kulturowa, Lublin, UMCS, 2009; Mapa geograficzna i tablice historyczne, „Toute l’Europe” (także wersja multimedialna www.touteleurope.fr/histoire/dates-cles Biblioteka cyfrowa o historii integracji europejskiej, European Navigator (ENA): http://www.cvce.eu/ Bibliografia francuskojęzyczna „L’Europe, genèse d’une civilisation”, Lucien Febvre, Ed. Perrin, 1999. „Histoire de l’Europe” (autorstwa 12 europejskich historyków), Eds. De Boeck/Hachette, 1992. „Mémoires” Jean Monnet, Fayard, Paris 1976. „28 siècles d’Europe” Denis de Rougemont, 1961. „L’Europe, Histoire de ses peuples”, Jean-Baptiste Duroselle, Hachette Littérature, Coll. Pluriel, 1998. „Manuel d’histoire franco-allemand – l’Europe et le monde 1814-1945”, Ed. Nathan. „Manuel d’histoire franco-allemand – l’Europe et le monde depuis 1945”, Ed. Nathan. „Dictionnaire historique de l’Europe unie”, red. P. GERBET, G. BOSSUAT et T. GROSBOIS, Ed. André Versaille, Bruksela 2009. „Dictionnaire critique de l’Union européenne”, Ed. Y. BERTONCINI, T. CHOPIN, A. DULPHY, S. KAHN & C. MANIGAND, Paryż 2008. Bibliografia niemieckojęzyczna Baasner, Frank; Klett, Michael (Hrsg.): Europa, Die Zukunft einer Idee. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. 2007. Coudenhove-Kalergi, Richard Nicolaus von : Ausgewählte Schriften zu Europa / Richard Coudenhove-Kalergi. Hrsg. von der Coudenhove-Kalergi-Stiftung. 2006. Delouche, Frédéric (Hrsg.): Das europäische Geschichtsbuch: Von den Anfängen bis ins 21. Jahrhundert. Stuttgart: Klett-Cotta; 2011 (geb. Ausg,). Delouche, Fréderic (Hrsg.): Europäisches Geschichtsbuch: Stuttgart: Klett. 1999, (12 europäische Autoren). Geiss, Immanuel : Geschichte griffbereit. Epochen. Daten. Personen. Schauplätze. Begriffe. 27 Staaten: 6 Bd, Register. Dortmund: Hardenberg Lexikon-Verlag, 1992. Histoire/Geschichte: Europa und die Welt vom Wiener Kongress bis 1945, (inkl. CD-ROM); Stuttgart/Leipzig Klett Verlag 2008 Histoire/Geschichte Europa und die Welt seit 1945“, (inkl. CD-ROM); Stuttgart / Leipzig Ernst Klett Verlag, 2006. Mermet, Gérard: Die Europäer. Länder Leute, Leidenschaften. München: DTV 1993. Schwanitz, Dietrich: Die Geschichte Europas. München: Goldmann 2003. 28 Część druga Projekt europejski i wartości Europy Prześledzenie historii umożliwiło nam zrozumienie, dlaczego odrzucenie nacjonalizmu, będącego przyczyną wojennych nieszczęść, skłoniło Europę do rozpoczęcia procesu integracji. Jednak samo dążenie do pokoju, realizowane od 1945 roku, nie wystarczy, by wyjaśnić celowość politycznego projektu. Takie pragnienie wynika niewątpliwie z wiary w możliwość „wspólnego życia” Europejczyków, bo choć są bardzo różni, to łączą ich te same podstawowe wartości. Ten wspólny fundament jest i będzie dążeniem do ideału, niemal utopią, tak wiele posiada braków. Stanowi on jednak wyraz zdolności Europejczyków do życia w demokracji, wolności, godności i państwie prawa, do czego Unia Europejska zobowiązała się w Karcie Praw Podstawowych. Tożsamość Europy rozpoznać można po całokształcie uznanych wartości. Nie można ich podsumować w zestawieniu, tworzą one harmonijną całość wynikającą z koncepcji człowieka. Nie jest ona ani geograficzna, ani etniczna, ani językowa. Mimo różnorodności indywidualnych doświadczeń, wartości te tworzą poczucie „nas”: my, Europejczycy, mamy wspólny pewien zbiór wartości i idei, które uważamy za ważne i pożądane. Pierwsza część, odnosząca się do historii, ukazała, że procesy kulturowe, społeczne i polityczne przyczyniły się do stworzenia i ewolucji podzielanych wartości, które podtrzymują to poczucie wspólnej przynależności. W istocie bowiem posiadanie wspólnej historii nie jest samo w sobie 29 dowodem na chęć wspólnego życia, a więc przypomnienie historii nie może wystarczyć do wyjaśnienia podstaw prawdziwego europejskiego obywatelstwa. Oryginalność Europy wynika także z naszego sposobu postrzegania człowieka, ze spojrzenia humanistycznego, spojrzenia ufnego, wyrozumiałego, lecz wymagającego, co pozwoliło osiągnąć zadziwiającą różnorodność. Europę charakteryzuje pluralizm, a jej wyjątkowość polega na jej niejednorodności. I tak ten „wyrostek robaczkowy Azji”, jak to określił Paul Valéry, nauczył się zarządzać złożonością. Stał się zdolny do mediacji. Podkreślenie znaczenia wartości w projekcie europejskim ma tym większy sens, że obywatelstwo europejskie opiera się w znacznej części na wspólnym pragnieniu dzielenia pewnego projektu politycznego, projektu budowy społeczeństwa, opartego bezwzględnie na pewnych fundamentalnych zasadach podzielanych przez wszystkich. Druga część przypomina: 1 – wartości, które są uważane za najważniejszy dorobek Europy i to, na czym polega ich europejskość, w jaki sposób jednoczą Europejczyków; 2 – doniosłość Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, opracowanej w 2000 roku, przyjętej w 2007 roku i uznanej w Traktacie lizbońskim jako równorzędny z Traktatami akt prawny. 30 1 – Jakie są wartości Europy? Od początków projektu europejskiego po II wojnie światowej, założyciele wysuwali na pierwszy plan swoje pragnienie poszanowania wartości i zasad zdeptanych przez reżimy totalitarne i autorytarne. Wartości, których wykaz zamieszczamy poniżej, nie narodziły się w 1945 roku. Wynikają one z powolnej ewolucji na przestrzeni wieków tego, co nazywamy „Europą”. Są owocem wielu wpływów kulturowych i religijnych: spuścizny greckiej i rzymskiej, w szczególności przekazanej za pośrednictwem myśli arabskiej i muzułmańskiej; tradycji chrześcijańskiej wraz z więzami łączącymi ją z jej żydowskimi korzeniami; renesansu; reformacji; racjonalizmu wieku Oświecenia i XIX-wiecznego pozytywizmu, itd. Wszystko to składa się na sposób myślenia i życia Europejczyków, wspólny pień ich różnorodnych kultur, być może ich „cywilizację”. W 1949 roku statut Rady Europy postawił państwom członkowskim wymóg poszanowania wielu z tych podstawowych wartości. Ponadto w 1950 roku Rada Europy przyjęła pierwszy znaczący tekst europejski w okresie powojennym: Europejską Konwencję Praw Człowieka1. Podniosłość tego tekstu, podjęcie prac nad nim zaraz po wojnie i termin przyjęcia dowodzą wagi, jaką ojcowie europejskiej konstrukcji przykładali do potwierdzenia takich zasad. Uznali je za podstawowy filar. Zasady te zostały przypomniane przez Roberta Schumana w jego Deklaracji z 9 maja 1950 roku2, a następnie – zwięźle, gdyż wartości te stały się oczywiste – w Traktacie rzymskim ustanawiającym EWG, a później w kolejnych traktatach (Jednolity Akt Europejski, Maastricht, Amsterdam, Nicea). Traktat z Lizbony potwierdza konieczność ponownego, jasnego określenia tych wartości. Stwierdza się w nim, że: „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.”(art.2 TUE). Poszanowanie tych zasad jest obowiązkowym kryterium umożliwiającym kandydowanie do UE. Biorąc pod uwagę, że wartości te są zapisane w traktatach, instytucje europejskie, a także państwa członkowskie, stosując prawo unijne, są zobowiązane do ich respektowania. Kompetentny w tych sprawach jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Najważniejsze z tych wartości to: Wolność i odpowiedzialność, fundamenty demokracji Europa, począwszy od starożytnej Grecji, kolebki tej cywilizacji, stosowała pojęcia obywatelstwa i demokracji3. Obywatel, jako istota rozumna i posiadająca poczucie sprawiedliwości, uważany był za zdolnego do oceny i podejmowania decyzji o tym, co słuszne w kwestiach politycznych, a także zdolnego do uczestniczenia w sprawach dotyczących państwa-miasta. Z tej ufności w zdolność 1 http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/7B5C268E-CEB3-49A5-865F-06286BDB0941/0/POL_CONV.pdf 2 Robert Schuman w Deklaracji z 9 maja 1950 3 Patrz rozdział „historia”, str. do ustalenia 31 wszystkich do oceny, w warunkach przedkładania dobra wspólnego nad indywidualne korzyści, narodziła się demokracja. Do koncepcji tej doszło założenie, że skoro obywatel jest wolny i odpowiedzialny, to posiada zdolność wykroczenia poza swoje środowisko rodzinne oraz społeczne i, poprzez kontakty z innymi, jest w stanie wyrobić sobie własną ocenę tego, co pożyteczne i szkodliwe, słuszne i niesprawiedliwe dla społeczeństwa. Uczestniczenie w życiu publicznym stanowi zatem podstawową zasadę wcielania w życie demokracji. Solidarność, równa godność wszystkich, przeciwdziałanie wykluczeniu społeczne Wartości te wywodzą się od pojęcia osoby ukutego przez filozofię scholastyczną4. Osoba bowiem, w odróżnieniu od jednostki ludzkiej, powstaje dopiero w relacjach z innym. Inny ma wartość absolutną, gdyż istota ludzka jest celem samym w sobie, a to wymaga przyjęcia bliźniego. Ten wymóg gościnności, niemal utopijny i częściej lekceważony niż respektowany, prowadzi jednak do uznania takich wartości, jak solidarność, równa godność wszystkich, brak zgody na wykluczenie społeczne i dążenie do bezstronności i sprawiedliwości społecznej. Poszanowanie różnorodności kultur i narodów Choć nie ma poszanowania dla osoby bez uznania powszechnych praw człowieka, dodać jednak wypada, że prawa te nie wystarczają do zapewnienia osobie tożsamości. Wymaga ona bowiem uznania jej przynależności do określonej kultury. Europejska cywilizacja może być dumna z ustanowienia powszechnych praw człowieka, lecz także z rozwoju tak zadziwiająco różnorodnych kultur na tak ograniczonym terytorium. Ponadto w tej Europie kultura jest tradycyjnie nierozłącznie związana z wysoką jakością życia, to znaczy z celem działań ludzkich. Ocena jakości życia wymaga szczególnych wartości kulturowych. W Europie nie można rozwinąć zaangażowania obywatelskiego i więzów społecznych w oderwaniu od tożsamości i historii właściwych dla każdego. Ten porządek wartości pozwala na wykroczenie poza abstrakcyjną wolność osobistą, o której mowa w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, i posunięcie się do stwierdzenia, że jednostka zdobywa swą tożsamość tylko wtedy, gdy przyznaje jej się możliwość życia w sposób, który ma dla niej sens. Wartości te powinny pozwolić uniknąć jednej z dwóch groźnych skrajności: kom unitaryzmu – zamknięcia się w gronie własnej wspólnoty i odrzucenia tego, co uniwersalne oraz egalitaryzmu synonimu odrzucenia tego, co uniwersalne, i egalitaryzmu, domagającego się rezygnacji z własnego bagażu kulturowego w imię uczestnictwa we wspólnocie uniwersalnej. Europa nie posiada monopolu na poszanowanie życia ludzkiego. Wystarczy jednak ocenić to, jak wymagające są jej aktualne prawa, by wiedzieć, że człowiek stanowi dla niej wartość absolutną: - Zakaz kary śmierci - Restrykcyjne podejście do okoliczności obrony koniecznej - itd. * * * Obok tych wartości o dominancie humanistycznej warto wspomnieć także: poszanowanie różnorodności, otwartość umysłu, ciekawość względem innych. Były one właściwe dla postawy europejskiej od starożytności i niewątpliwie pozostają takie po dziś dzień. 4 Na przykład św. Tomasz z Akwinu 32 2 – Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej: narzędzie prawne w służbie wartości Karta stanowi syntezę wartości wspólnych dla państw członkowskich i po raz pierwszy łączy w jednym tekście prawa obywatelskie oraz prawa ekonomiczne i socjalne. Jej cel wyjaśniony został w preambule: „w obliczu zmian w społeczeństwie, postępu społecznego oraz rozwoju naukowego i technologicznego, niezbędne jest wzmocnienie ochrony praw podstawowych poprzez wyszczególnienie tych praw w Karcie i przez to uczynienie ich bardziej widocznymi.”5 Posiadając tę samą moc prawną co Traktaty, staje się wiążąca w stosunku do instytucji i krajów członkowskich UE w stosowaniu prawa Unii. Na ogół praw, które określa, można się powoływać przed sądami krajowymi i Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wchodzi ona obecnie w skład głównych tekstów projektu europejskiego. Z tego względu należy uczyć o niej w szkołach, gdyż każdy europejski obywatel powinien ją znać. Sześć głównych kategorii praw zdefiniowanych w Karcie: 1- Godność Pierwsze z tych praw. Znajdujemy w nim potwierdzenie wartości absolutnej każdego człowieka, uważanego za wyjątkowego i niezastąpionego, co zakazuje jakimkolwiek organom władzy traktować go w sposób bezwzględny lub szkodliwy dla niego: - Prawo do życia i zakaz kary śmierci, - Prawo do poszanowania integralności fizycznej i psychicznej, - Zakaz praktyk eugenicznych i reprodukcyjnego klonowania istot ludzkich (podważyłoby to absolutną wartość każdego człowieka jako osoby wyjątkowej), - Zakaz handlu organami ludzkimi - itd. 2 - Wolność Znajdujemy tu potwierdzenie poszanowania osobistych przekonań, wyboru sposobu życia, jak również konieczności edukacji, aby móc korzystać z tej wolności: - Poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, prawo do założenia rodziny, - Wolność wypowiedzi i informacji, - Ochrona danych osobowych, - Wolność sumienia, myśli i religii, - Prawo do nauki, to znaczy do jej bezpłatności, do kształcenia zawodowego i ustawicznego - itd. 3 - Równość Kategoria ta dowodzi znaczącego postępu praw człowieka w zakresie równej wartości wszystkich ludzi: - Prawo do niedyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne czy społeczne, cechy genetyczne, religię, majątek, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną, itd…. 5 Tekst Karty: http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:303:0001:0016:PL:PDF 33 - Poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej, językowej, - Równość mężczyzn i kobiet przy jednoczesnym zapewnieniu specyficznych korzyści dla osób płci niedostatecznie reprezentowanej, - Prawa dziecka, - Prawo osób w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia, - itd. 4 - Solidarność Poszanowanie różnorodności należy do podstawowych zasad Europy, lecz obejmują one także jedność, która implikuje solidarność. Kategorię tę charakteryzuje istotny postęp w zakresie praw socjalnych: - Prawo pracowników do informacji i konsultacji, - Ochrona w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, - Należyte warunki pracy, to znaczy respektujące zdrowie, bezpieczeństwo i godność pracowników - Zakaz pracy dzieci, które nie osiągnęły wieku zakończenia obowiązku szkolnego, - Prawo do urlopu rodzicielskiego, - Dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym (to znaczy do usług publicznych), - Ochrona środowiska, - Ochrona konsumentów, - itd. 5- Prawa obywatelskie Wprowadza się tu w życie ideę prawdziwie aktywnego obywatelstwa europejskiego dzięki: - Prawu głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego o rosnących uprawnieniach,ale także w wyborach lokalnych - Prawu inicjatywy europejskiej, które pozwala milionowi obywateli pochodzących z co najmniej jednej czwartej państw członkowskich zwrócić się bezpośrednio do Komisji Europejskiej w celu przedłożenia propozycji legislacyjnej. - Istnieniu Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, - itd. 6 - Wymiar sprawiedliwości Wprowadzenie instrumentów chroniących obywatela przed ewentualnymi nadużyciami: - Prawo do skutecznego środka prawnego, - Domniemanie niewinności, - Zakaz ponownego karania za to samo przestępstwo, - itd. Karta stanowi wyraz zdolności społeczeństw europejskich do zjednoczenia się w uznaniu wspólnych wartości podtrzymujących konstrukcję polityki europejskiej przy poszanowaniu różnorodności osób. Na ogół praw, które określa Karta, obywatele europejscy mogą się powoływać przed sądami, a więc muszą być one gwarantowane przez sędziów krajowych i europejskich (Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – TSUE). Zasięg Karty 1) Karta Praw Podstawowych ma zastosowanie do każdej osoby znajdującej się pod jurysdykcją Unii, a nie tylko do obywateli UE (oprócz tytułu 5., który dotyczy tylko obywateli). 34 2) Karta ma zastosowanie do aktów prawa wydawanych przez organy i instytucje samej UE. Ponadto stosowana jest do aktów wydawanych przez państwa członkowskie, wdrażających prawo Unii. W zasadzie, w pozostałych przypadkach prawo tworzone przez państwa członkowskie podlega Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a zatem Trybunałowi w Strasburgu. W praktyce jednak Karta będzie miała wpływ na wszystkie decyzje UE i państw członkowskich. Zresztą Traktat z Lizbony przewiduje przystąpienie UE do EKPC właśnie po to, aby te dwa instrumenty prawne (EKPC i Karta) wzajemnie się uzupełniały i wzmacniały. 3) Odnotować należy, że niektóre kraje (Wielka Brytania, Polska i Republika Czeska) postanowiły ograniczyć stosowanie niektórych postanowień Karty. Z powodów związanych ze swoją historią, kulturą szczególnymi interesami uzyskały prawo do pewnych derogacji czyli „opting out”6. Dotyczą one jednak dosyć wąskich dziedzin. 6 Odnotujmy, że opting-out są owocem różnych sytuacji w zależności od kraju i odnoszą się do odrębnych punktów. W przypadku Wielkiej Brytanii dotyczą one praw ekonomicznych i socjalnych, Polski - praw mniejszości seksualnych, a Republiki Czeskiej - prawa własności. 35 3 – Przestrzeń dla wyborów politycznych Czytając poprzedni rozdział moglibyśmy wyobrazić sobie te wartości jako jednorodny i spójny zbiór, nakreślający kształt wyraźnie sprecyzowanego ideału ludzkiego, do którego wystarczyłoby dążyć. Tymczasem istnieje tu sporo sprzeczności. Poszczególne wartości wzajemnie się bowiem ograniczają, aby zapobiec ewentualnym nadużyciom jednej z nich ze szkodą dla innych. Sprzeczności te nie stanowią przeszkody, wymagają po prostu wyboru, arbitrażu, którego dokonujemy w zależności od okresu, od sytuacji. Trzeba mieć jednak tego wyraźną świadomość, gdyż to poprzez te arbitraże Europa buduje swój model społeczeństwa. Oto przykład: Godność i wolność «Wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność bliźniego”. To szeroko znane sformułowanie wyraźnie określa, jak mogą współistnieć wolności poszczególnych jednostek żyjących w tym samym społeczeństwie. Jednakże zasada ta nie reguluje wszystkich kwestii związanych z wykonywaniem wolności. Czyżby poza relacjami z innymi osobami nie istniały inne ograniczenia? Czy samemu można robić wszystko, jeśli tylko nie ogranicza się wolności bliźniego? A co, jeśli jest nas wielu i wszyscy jesteśmy wolni i zgodni? To pozornie teoretyczne pytanie wymaga jednak bardzo konkretnych odpowiedzi, kiedy trzeba rozstrzygać takie kwestie, jak obelgi na tle rasowym, prostytucja, bluźnierstwo itp. Godność jawi się wówczas jako pojęcie ograniczające wykonywanie wolności. Jasna definicja pojęcia „godność” nie istnieje. Ogólnie oznacza to, że każda istota ludzka nosi w sobie cechę stanowiącą kwintesencję człowieczeństwa, która implikuje bezwarunkowy szacunek. Implikuje ona jednak również to, że nie możemy się zrzec godności. Nie jesteśmy więc wolni w dysponowaniu nią i nie możemy wykonywać naszej wolności, jeśli sprzeciwia się to godności innej osoby. Często pociąga to za sobą wybory. Na przykład, kiedy korzystając z wolności wypowiedzi ktoś narusza godność innej osoby, trzeba wybrać, którą z tych dwóch wartości chcemy uznać za nadrzędną. Ten wybór o charakterze politycznym określa typ społeczeństwa, w jakim żyjemy. Czy ważniejsza jest ochrona wolności wypowiedzi, nawet jeśli ktoś wyraża krzywdzące opinie? Czy też ważniejsza jest ochrona wrażliwości jednostek za cenę stosowania cenzury? Karta Praw Podstawowych, jak wszystkie ważne teksty dotyczące zasad i wartości, jest tekstem żywym. Sposób ich interpretacji może się zmieniać. Nie tylko waga poszczególnych wartości względem siebie nawzajem może ulegać modyfikacji, jak to powiedzieliśmy powyżej, ale i stosowanie tych ważnych tekstów może się zmieniać. Od Europejczyków zależy, czy będą wprowadzać je w życie, czy pozwolą im zaniknąć. 36 Bibliografia: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej: Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich C 303 z 14.12.2007 r., str. 1-16, link: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:303:0001:0016:PL:PDF O Europejskim Trybunale Praw Człowieka - ETPC: - Serwis internetowy: www.echr.coe.int Europejska Konwencja Praw Człowieka w języku polskim dostępna jest pod adresem: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:303:0001:0016:PL:PDF O Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej - TSUE: - Serwis internetowy: www.curia.europa.eu „Jak działa Unia Europejska ? Przewodnik po instytucjach unijnych”, Urząd Oficjalnych Publikacji Unii Europejskiej, 2008. „Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej”, Ewa Małuszyńska, Bohdan Gruchman, Warszawa, PWN, 2007. „Encyklopedia Unii Europejskiej”, red. Konstanty Adam Wojtaszczyk, Warszawa, WSiP, 2004. „Dla Europy”, Robert Schuman, Kraków, Znak, 2009. „Les fondateurs de l’Europe”, Gérard Bossuat, Ed. Belin, 2001. „Après l’Etat-nation”, Jürgen Habermas, Ed. Fayard, 2000. „Europes”, Yves Hersant, Coll. Bouquins, Ed. Laffont, 2000. „La démocratie en Europe”, Larry Siedentop, Ed. Buchet-Chastel, 2003. 37 38 Część trzecia Doświadczyć Europy „Każde wielkie wydarzenie historyczne zaczyna się jako utopia, by w końcu stać się rzeczywistością” tak Richard de Coudenhove-Kalergi rozpoczął swoje dzieło Paneuropa, opublikowane w 1923 roku. Ten austriacki specjalista w dziedzinie geopolityki i filozofii nie wiedział wówczas, że postulowana przez niego jedność kontynentu europejskiego, dwadzieścia pięć lat później zrealizuje się – i to w sposób trwały – w postaci wielu organizacji oraz, że znaczenie tych organizacji wykroczy daleko poza rzeczywistości kulturowe, społeczne, gospodarcze, prawne i przestrzenne Europejczyków. Unię i współpracę pomiędzy państwami i narodami Europy postulowali ludzie tak różni, jak Konrad Adenauer, Aristide Briand, Winston Churchill, Alcide De Gasperi, Denis de Rougemont, Vaclav Havel, Jean Monnet czy Robert Schuman, czy Luise Weiss a zrealizowały się one poprzez powstanie wielu instytucji. Jedne zostały stworzone dla zagwarantowania podstawowych wolności i praw, jak Rada Europy (1949 r.), inne dla zapewnienia swobodnego przepływu towarów, kapitałów i osób, jak Europejska Wspólnota Węgla i Stali (1952 r.), Europejska Wspólnota Gospodarcza (1958 r.) i Europejska Wspólnota Wolnego Handlu (1960 r.). Jeszcze inne miały na celu zapewnienie pokoju i porozumienia między państwami wokół wspólnych wartości, jak Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1973 r.), przekształcona w 1995 roku w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Ten marsz ku coraz większej integracji przekroczył decydujący próg wraz ze stworzeniem w 1995 roku Unii Europejskiej (UE), która miała za zadanie „połączyć w różnorodności” wszystkich Europejczyków w ramach organizacji o charakterze ekonomicznym, walutowym i politycznym, organizacji, którą Jacques Delors określił jako federację państw narodowych. 39 Dążenie do budowy wspólnej Europy nabrało konkretnych realnych kształtów w postaci także w formie różnorodnych organizacji regionalnych. Mówimy tu na przykład o Radzie Nordyckiej (1952 r.), Unii Ekonomicznej Krajów Beneluksu (1958 r.), Grupie Wyszehradzkiej (1991 r.) i Radzie Państw Morza Bałtyckiego (1992 r.). Znaczącą rolę odegrały także Euroregiony – formy współpracy transgranicznej. Europejski Obszar Gospodarczy, łączący od 1994 r. wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej z państwami tworzącymi Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (z wyjątkiem Szwajcarii), stanowi odpowiedź Europy na gospodarczą globalizację. Obfitość i różnorodność europejskich organizacji świadczą o tym, jak trudno jest doprowadzić do pomyślnej realizacji projektu jedności. Z jednej strony, ze względu na konkurencyjność różnych systemów, takich jak na przykład – współpraca międzypaństwowa, państwo federacyjne lub federacja państw narodowych. Z drugiej strony, z powodu różnorodności podejmowanych zagadnień i prowadzonych polityk publicznych jak choćby: strefa wolnego handlu, wspólna przestrzeń podstawowych wolności i praw, polityka spójności i regionalna, wspólna polityka rolna, europejski przemysł kosmiczny itd. Ponadto główne traktaty przyczyniające się do wyrażenia jedności europejskiej – czyli Traktat londyński (utworzenie Rady Europy w 1949 r.), Traktat rzymski (utworzenie EWG w 1958 r.), Traktat z Maastricht (utworzenie Unii Europejskiej w 1995 r.) i Traktat lizboński (potwierdzenie międzynarodowej roli Unii Europejskiej w 2009 r.) nie powinny pozwolić nam zapomnieć o kryzysach i porażkach w tym procesie, takich jak brak zgody na powołanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej (1954 r.) czy niepodpisanie Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy (2005 r.). Kolejne etapy projektu europejskiego składają się na tworzenie wspólnego losu wszystkich Europejczyków. Przynależność do tej wspólnoty wymaga znajomości tego, co dla nas wspólne, oraz projektu, który nas łączy. Warunkiem jest jednak także aktywna postawa. W tym celu należy zapoznać się ze sposobem funkcjonowania europejskiego życia publicznego, przyswoić podstawowe wiadomości o instytucjach i dziedzinach aktywności UE, ocenić jej konkretne projekty (osiągnięcia)i to, co pozostaje w sferze planów. 40 1 – Życie publiczne w Unii Europejskiej To obywatele budują unijne społeczeństwo jutra. Jednak dynamiczna demokracja zakłada, że interesują się oni życiem publicznym i stowarzyszają, aby uzyskać informacje, zrozumieć, włączyć się do debaty i wpływać na decyzje polityczne. Obywatelstwo europejskie potwierdza prawa polityczne, ekonomiczne i społeczne. Ma ono charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego. Demokracja przedstawicielska i bezpośrednia Bycie obywatelem/ką Unii Europejskiej oznacza przede wszystkim korzystać z prawa do głosowania i kandydowania w dwóch typach wyborów: - wyborach lokalnych: każdy obywatel europejski, który osiągnął wiek uprawniający do głosowania, ma prawo głosować lub kandydować w wyborach lokalnych w kraju zamieszkania, zgodnie z zasadami określonymi przez każdy kraj. Na przykład Węgier może głosować w wyborach mera cypryjskiego miasta, w którym się osiedlił, lub kandydować w wyborach gminnych w tym mieście. - wybory do Parlamentu Europejskiego: każdy obywatel europejski, który osiągnął wiek uprawniający do głosowania, ma prawo głosować lub kandydować w wyborach europejskich. Od 1979 roku obywatele UE wybierają co pięć lat deputowanych, którzy reprezentują ich w Parlamencie Europejskim. Choć wybierani na szczeblu krajowym, europejscy deputowani zasiadają w ponadnarodowych ugrupowaniach politycznych. Parlament Europejski wyraża w ten sposób demokratyczną wolę około 500 milionów Europejczyków. - Traktat lizboński (data wejścia w życie – grudzień 2009) wprowadza elementy sprzyjające uczestniczeniu obywateli w demokratycznym życiu unijnym: - dzięki prawu inicjatywy obywatelskiej umożliwiającemu obywatelom europejskim przedłożenie Komisji Europejskiej propozycji legislacyjnej, jeśli zbiorą oni milion podpisów pochodzących z co najmniej jednej czwartej państw członkowskich. Ustanowienie tego prawa daje, w szczególności stowarzyszeniom, możliwość odgrywania znaczącej roli w korzystaniu z obywatelstwa europejskiego. - podkreśla znaczenie konsultacji i dialogu pomiędzy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego i instytucjami UE (w szczególności Komisją Europejską). Wszystkie osoby zamieszkałe na stałe w krajach UE, niezależnie od tego, czy posiadają, czy nie, obywatelstwo jednego z państw członkowskich, są także posiadaczami jednakowych praw ekonomicznych i socjalnych. Gwarantuje je przed wszystkim Karta Praw Podstawowych przyjęta w grudniu 2000 roku (patrz rozdział „Wartości”). - Prawa socjalne: każdy mieszkaniec jednego z państw członkowskich może, na przykład, przemieszczać się na całym terytorium UE w poszukiwaniu pracy, nawet jeśli utracił zatrudnienie. 41 Może także korzystać z takiego samego ubezpieczenia zdrowotnego, jak obywatel państwa członkowskiego, w którym mieszka. Inny przykład: wszystkie kobiety mogą korzystać w życiu zawodowym z tych samych, co mężczyźni, przywilejów w zakresie szkoleń, poziomu płac i honorariów oraz dostępu do stanowisk kierowniczych. Korzystaniu z tych socjalnych praw europejskich towarzyszą jednak ograniczenia. I tak każdy obywatel europejski może być urzędnikiem lub pracownikiem sektora publicznego w swoim kraju zamieszkania, jednak tylko na stanowiskach nienaruszających funkcji związanych z wykonywaniem władzy państwowej (wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo, wojsko, itd.). Ponadto przed osiedleniem się w innym kraju UE każdy obywatel musi także wykazać swoją zdolność do samodzielnego utrzymania się. - Prawa ekonomiczne: każdy mieszkaniec ma możliwość dokonania zakupu w którymkolwiek państwie członkowskim i sprzedaży w każdym innym bez opłat celnych i ograniczeń ilościowych. Mieszkańcy wykonujący wolne zawody mają prawo osiedlenia się i świadczenia usług w jakimkolwiek państwie członkowskim. Każdy przedsiębiorca ma prawo ustanowić filie w UE wszędzie tam, gdzie w jego ocenie istnieją sprzyjające warunki dla rozwoju jego przedsiębiorstwa, oraz transferować do nich kapitał bez żadnych ograniczeń. Może także zaciągnąć pożyczkę w instytucji finansowej usytuowanej w innym państwie członkowskim na warunkach lokalnych. Operatorzy ekonomiczni mają prawo oczekiwać, że w zakresie swojej działalności zawodowej będą traktowani bez dyskryminacji przez władze państwowe wszystkich państw członkowskich. Wszystkich praw politycznych, ekonomicznych i socjalnych każdego mieszkańca Unii Europejskiej można dochodzić przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Każdy mieszkaniec może wnieść skargę do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w związku z trudnościami administracyjnymi w kontaktach z instytucjami europejskimi. Wszystkie te ustalenia Traktatu lizbońskiego umożliwiają skuteczniejsze włączenie obywateli w podejmowanie decyzji w Europie. Jednak nie przyniosą one rzeczywistych efektów, jeśli na co dzień nie będą oni uczestniczyć w promowaniu europejskiego myślenia w obrębie poszczególnych demokratycznych państw. Zorganizowane społeczeństwo obywatelskie Organizacje społeczeństwa obywatelskiego (stowarzyszenia, ruchy, grupy interesów itd.) przyczyniają się do demokratycznej prężności Unii Europejskiej. Mają one niebagatelne pole manewru i mogą uczestniczyć w opracowywaniu decyzji oraz na nie wpływać. Mobilizacja społeczeństwa obywatelskiego pozwala na wzajemne poznanie krajowych punktów widzenia na kwestie wspólnotowe. Przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego są także specjalistami, ekspertami w swoich dziedzinach, Dzięki nim rozumiemy nasze partykularyzmy – ich źródła tkwiące w historii oraz tradycjach społecznych i politycznych. Poprzez swoje działanie, zorganizowane społeczeństwo obywatelskie sprzyja otwartej demokracji. Stowarzyszenia młodzieżowe i edukacyjne oraz organizacje pozarządowe o profilu społecznym, edukacyjnym, środowiskowym czy kulturalnym, są obecne w Brukseli za pośrednictwem platform europejskich, będących w stałym kontakcie z instytucjami europejskimi. I tak Komisja Europejska, zanim wprowadzi nowe przepisy prawne, organizuje często konsultacje społeczne na wiele tematów (ochrona konsumenta, mobilność, środowisko naturalne, zdrowie…). W wyniku tych konsultacji powstają „Zielone księgi”, a następnie „Białe księgi”, które uwzględniają poszczególne zalecenia wynikające z konsultacji. Społeczeństwo obywatelskie, mobilizując się w jakiejś sprawie, może zatem przyczynić się do kształtowania decyzji. Organizacje ekologiczne i grupa interesów przemysłu chemicznego odegrały determinującą rolę w przypadku rozporządzenia REACH (system rejestracji, oceny i udzielania 42 zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów). Jest to jeden z aktów prawnych, które wzbudziły najwięcej kontrowersji w historii Unii Europejskiej. Lobby przemysłowe, związkowe i ekologiczne przez długi czas prowadziły spór, by przekonać do swoich stanowisk. Od czasu wejścia w życie rozporządzenia w 2007 roku Europejska Agencja Chemikaliów nadzoruje ich wprowadzenie na rynek, a producenci muszą wykazać, że ich produkty nie są szkodliwe. Kilka stron internetowych organizacji społeczeństwa obywatelskiego http://en.forum-civil-society.org/ http://www.youthforum.org/?lang=en www.socialplatform.org www.beuc.eu www.solidar.org www.eapn.eu Stałe forum europejskiego społeczeństwa obywatelskiego Forum dla młodzieży Platforma europejskich organizacji pozarządowych działających w sektorze społecznym Europejskie Centrum Konsumenckie Europejska i światowa sieć działająca w dziedzinie sprawiedliwości społecznej Europejska sieć stowarzyszeń walczących z biedą i wykluczeniem społecznym Partnerzy społeczni Partnerzy społeczni uczestniczą w dialogu społecznym za pośrednictwem swoich europejskich federacji: Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych, stowarzyszenia pracodawców „BusinessEurope” oraz Europejskiego Centrum Pracodawców i Przedsiębiorstw Świadczących Usługi Publiczne. - Europejska Konfederacja Związków Zawodowych (ETUC), utworzona w 1973 roku, reprezentuje większość konfederacji krajowych i niektóre federacje związków zawodowych UE i wybranych państw trzecich. Koordynuje ona ich działalność na poziomie europejskim. Pod egidą ETUC działają inne struktury związkowe, na przykład: Eurocadres, Europejska Federacja Emerytów i Osób Starszych (FERPA), UniEuropa, a także wiele Międzyregionalnych Rad Związkowych (ITUC). www.etuc.org - BusinessEurope (Konfederacja Europejskiego Biznesu) założona w 1958 roku pod nazwą „Unia Przemysłu Wspólnoty Europejskiej”, reprezentuje organizacje pracodawców z UE i niektórych państw trzecich. www.businesseurope.eu - Europejskie Centrum Pracodawców i Przedsiębiorstw, świadczących usługi publiczne (CEEP), założone w 1961 roku, reprezentuje interesy przedsiębiorstw publicznych oraz publicznych i prywatnych świadczących usługi publiczne. www.ceep.eu W roku 1985 wraz z rozpoczęciem dwustronnego dialogu społecznego obejmującego związki zawodowe i pracodawców, promowanego przez Jacquesa Delorsa, wówczas przewodniczącego Komisji Europejskiej, dialog społeczny na szczeblu europejskim przekształcił się w prawdziwą płaszczyznę negocjacyjną. Traktaty z Maastricht i z Amsterdamu wzmocniły pozycję partnerów społecznych na scenie europejskiej, a europejski dialog społeczny stał się zasadniczym elementem europejskiego modelu społecznego. Na przykład dyrektywy o urlopie rodzicielskim, o niepełnym wymiarze czasu pracy, o umowach na czas określony są rezultatem europejskiego dialogu społecznego. Traktat z Lizbony wzmacnia postanowienia dotyczące dialogu społecznego. Uznaje on na przykład Trójstronny Szczyt Społeczny w sprawie Wzrostu i Zatrudnienia, który zgromadził 43 przedstawicieli Komisji Europejskiej, Rady i partnerów społecznych. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, który reprezentuje partnerów społecznych i społeczeństwo obywatelskie, oraz Komitet Regionów, złożony z osób wybranych w poszczególnych państwach członkowskich, także biorą udział w dialogu społecznym. Ze względu na znaczenie unijnego prawodawstwa dla gospodarki, partnerzy społeczni oraz izby rolnicze, handlowe i przemysłowe posiadają europejskich przedstawicieli. Podobnie jest z dużymi stowarzyszeniami i przedsiębiorstwami, akademiami, ośrodkami badawczymi. Poza tymi kontaktami zawodowymi lub organizacyjnymi, każdy obywatel może zwrócić się do centrów informacji europejskiej w najbliższej okolicy podlegających instytucjom lub organom wspólnotowym. Centra informacji europejskiej w najbliższej okolicy Młodzieżowe Centra Informacji w całej Europie połączone są siecią Eurodesk (http://www. eurodesk.pl/), która informuje o możliwościach, jakie Europa daje młodym. Pod szyldem Komisji Europejskiej działają i są przez nią wspierane setki centrów informacji Europe direct (http://europa.eu/europedirect/index_pl.htm) we wszystkich państwach członkowskich. Polska w UE – portal informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych zawierający między innymi http://polskawue.gov.pl Istotne znaczenie ma również Centrum Informacji Europejskiej (http://www.cie.gov.pl/) wraz z siecią Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej7 oraz Centrów Dokumentacji Europejskiej8 dających możliwość zetknięcia się ze specjalistami w sprawach edukacji europejskiej oraz dostępu do źródeł dotyczących tematyki europejskiej. Centra te organizują także szkolenia, spotkania i lekcje związane z tematyką europejską. W Polsce istnieje także wiele fundacji i stowarzyszeń prowadzących różne działania - od pogłębionych analiz politologicznych (organizacje typu „think-tank”), poprzez edukację, do promocji wiedzy o Unii Europejskiej i Europie. Ich aktywność koncentruje się na wyjaśnianiu procesów, inicjowaniu debaty publicznej oraz proponowaniu konkretnych działań na forum UE. Wśród najważniejszych organizacji tego typu wymienia się: - Centrum Edukacji Obywatelskiej, http://www.ceo.org.pl/ - Centrum Stosunków Międzynarodowych, http://csm.org.pl/ - Fundacja DemosEuropa, http://www.demoseuropa.eu/ - Fundacja im. Prof. Bronisława Geremka, http://www.geremek.pl/ - Polska Fundacja im. Roberta Schumana, http://schuman.pl/ - Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, http://www.pism.pl - Instytut Sobieskiego, http://www.sobieski.org.pl/ - Instytut Spraw Publicznych, http://isp.org.pl/ 7 Aktualne adresy stron internetowych RCIE można znaleźć między innymi na stonie http://polskawue.gov.pl/Siec,Regionalnych,Centrow,Informacji,Europejskiej,%28RCIE%29,334.html 8 Aktualne adresy stron internegtowych CDE można znaleźć na stronie : http://ec.europa.eu/polska/information/network/local_sources/index_pl.htm 44 Działają także mniej lub bardziej wyspecjalizowane internetowe media europejskie takie jak na przykład skierowany do młodych magazyn http://www.cafebabel.pl czy portal informacyjny http://www.euractiv.pl/. Polski odbiorca wiele ciekawych informacji może znaleźć również na stronie Polskiej Agencji Prasowej - http://europarlament.pap.pl Istnieją także kanał telewizyjny specjalizujący się w problematyce europejskiej - Euronews (http://www.euronews.net/) jak również francusko-niemiecki kanał ARTE (http://www.arte.tv), prezentujący szeroki wachlarz programów poświęconych Europie, zrealizowanych w perspektywie międzykulturowej. Dzięki swoim korespondentom, wiele mediów państw członkowskich nieustannie śledzi wydarzenia europejskie. Warto wspomnieć również o EuRaNet (European Radio Network), europejskim konsorcjum stacji radiowych, którego powstanie zainicjowała Komisja Europejska w celu wzmocnienia europejskiej debaty publicznej i wymiany informacji na tematy społeczne, polityczne, kulturalne i ekonomiczne. 2. Centrum Edukacji Obywatelskiej (www.ceo.org.pl) prowadzi serwis zawierający między innymi materiały pomocnicze dla nauczycieli http://www.ceo.org.pl/portal/b_map_materialy_ pomocnicze_doc?docId=58920 oraz użyteczny przewodnik - « ABC Unii Europejskiej » http://www. ceo.org.pl/pl/map/unia-europejska-od-a-do-z - Interklasa - portal edukacyjny zawierający między innymi sekcję poświęconą wiedzy o społeczeństwie, w której znaleźć można scenariusze lekcji, testy i krzyżówki związane z tematyką europejską - http://www.interklasa.pl - Portal poświęcony informacjom na temat bieżących wydarzeń w Europie, zawierający także ciekawostki i opinie na temat Unii Europejskiej - http://uniaeuropejska.org/index.php - Źródła do historii Europy, anglojęzyczny portal Europejskiego Instytutu Uniwersyteckiego we Florencji - http://primary-sources.eui.eu/ 45 2 – Organizacje europejskie: Rada Europy i Unia Europejska Europa istnieje od dawna, jej historia obejmuje wiele wieków. Jednak projekt europejski, realizowany poprzez tworzenie organizacji, które jednoczą kraje i łączą Europejczyków, narodził się niedawno. Jego początki miały miejsce dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Europa nie zawsze była obszarem pokoju i dobrobytu, podkreślić więc trzeba sukces projektu europejskiego. To ważna spuścizna, za którą jesteśmy odpowiedzialni. Wola położenia kresu niekończącym się wojnom między Europejczykami doprowadziła do stworzenia wielu organizacji zajmujących się współpracą. Spośród nich wybierzemy dwie najistotniejsze ze względu na ich ogólne kompetencje i wymiar polityczny: Radę Europy oraz Unię Europejską, która jest bezsprzecznie najważniejszą i najbardziej znaną z organizacji europejskich. Rada Europy Ta pierwsza organizacja9 o zasięgu europejskim, utworzona w 1949 roku, tuż po II wojnie światowej, otrzymała zadanie wzmocnienia, utrwalenia i ochrony zasad nowej Europy, odwracającej się od wojny i wszelkich totalitaryzmów. Jest to międzynarodowa organizacja typu „międzyrządowego”, co oznacza, że decyzje podejmuje dopiero po uzyskaniu zgody każdego z państw członkowskich. W 1950 roku przyjęła ona Europejską Konwencję Praw Człowieka, najważniejszy tekst utrwalający demokratyczne i humanistyczne zasady Europy. UE ma przystąpić do tej konwencji w związku z wejściem w życie Traktatu lizbońskiego. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), usytuowany przy Radzie Europy, lecz niezależny jak każdy sąd, został utworzony, aby stosować i stać na straży respektowania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jego orzecznictwo od sześćdziesięciu lat ma znaczący wpływ na państwa członkowskie. Na przykład to on inspirował zniesienie kary śmierci w krajach europejskich. Rada Europy ma także wpływ na różnorodność kulturową, wielokulturowość, dialog interkulturowy, nauczanie języków obcych, poszanowanie mniejszości. Przyczyniała się do zbliżenia systemów prawnych poszczególnych krajów członkowskich, co stało się czynnikiem sprzyjającym późniejszej harmonizacji ich prawodawstwa. Rada Europy ma siedzibę w Strasburgu. W 2011 roku skupiała 47 państw członkowskich, w tym 27 państw UE, a także Ukrainę, Rosję itd. W kwestiach praw człowieka Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (patrz poniżej) zawsze starał się inspirować orzecznictwem Trybunału w Strasburgu, nawet jeśli nie był do tego zobligowany. www.coe.int 9 Nie należy mylić Rady Europy z Radą Europejską, która jest instytucją Unii Europejskiej skupiającą szefów państw i rządów 27 członków UE. 46 Od EWWiS do UE Niezależnie od pracy wykonywanej przez Radę Europy, pozostaje ona organizacją międzyrządową. Dlatego też zwolennicy zjednoczonej Europy uznali za słuszne stworzenie w roku 1950 organizacji bardziej zintegrowanej. Stworzyli koncepcję ponadnarodowej struktury mającej za zadanie uniemożliwienie kolejnej wojny. I tak powstała najpierw Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), zainspirowana projektem Jeana Monneta, podjętym przez Roberta Schumana w deklaracji z 9 maja 1950 roku10. Celem było stworzenie wspólnego rynku węgla i stali, dwóch kluczowych wówczas surowców, w szczególności po to, by kontrolować produkcję broni. Wynikało to z przekonania Roberta Schumana, że: „Europa nie powstanie od razu ani w całości: będzie powstawała przez konkretne projekty, tworząc najpierw rzeczywistą solidarność.” Nawet jeśli zakres jej kompetencji może się dziś wydawać ograniczony, to jest to pierwszy przypadek, gdy państwa (w 1951 roku Niemcy, Belgia, Francja, Włochy, Luksemburg i Holandia) dobrowolnie przekazały część swojej suwerenności na rzecz instytucji ponadnarodowej, Wysokiej Władzy Węgla i Stali, poprzednika dzisiejszej Komisji Europejskiej. W celu objęcia działaniem innych dziedzin, po fiasku projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO), Traktatem rzymskim z 1957 roku, potwierdzającym ambicje integracji politycznej, utworzona zostaje Europejska Wspólnota Gospodarcza. Jednakże traktat ten poświęcony jest głównie stworzeniu wspólnego rynku, który następnie stanie się jednolitym rynkiem, mającym za zadanie umożliwienie swobodnego przepływu towarów, usług, kapitału i osób. Jeśli chodzi o przepływ osób, to podpisanie w 1985 roku układu tworzącego „strefę Schengen” uprościło przekraczanie granic pomiędzy państwami sygnatariuszami. W dniu 1 stycznia 2011 roku do strefy tej nie należały jeszcze wszystkie państwa członkowskie UE. Niektóre tego nie chciały (Wielka Brytania, Irlandia), inne nie zostały jeszcze przyjęte (Bułgaria, Rumunia, Cypr). Natomiast należały do tej strefy państwa spoza UE (Norwegia, Islandia, Szwajcaria). Proces integracji był kontynuowany poprzez przyjęcie przez państwa członkowskie kolejnych traktatów: - 1986: podpisanie Jednolitego Aktu (wejście w życie w 1987 r.) Głównym celem Jednolitego Aktu było dokończenie tworzenia wspólnego rynku. Wprowadził on także nowe kompetencje. - 1992: podpisanie Traktatu z Maastricht (wejście w życie w 1995 r.) Traktat z Maastricht daje początek UE i opiera jej strukturę na trzech filarach: filarze ponadnarodowym – Wspólnotach Europejskich, oraz dwóch filarach zwanych „międzyrządowymi” – Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB) oraz Współpracy Policyjnej i Sądowniczej w Sprawach Karnych (WPiSwSK). - 1997: podpisanie Traktatu z Amsterdamu (wejście w życie w 1999 r.) Traktat z Amsterdamu rozszerza zakres kompetencji UE i konsoliduje ją w wymiarze społecznym. Wzmacnia uprawnienia Parlamentu Europejskiego. - 2001: podpisanie Traktatu z Nicei (wejście w życie w 2003 r.) W związku z planowanym przystąpieniem do UE dziesięciu państw Europy środkowej i wschodniej, Traktat z Nicei miał za zadanie głównie usprawnienie funkcjonowania instytucji. Zdołał to zrobić tylko w części. - 2005: fiasko Traktatu Ustawiającego Konstytucję dla Europy Ponieważ wiele państw członkowskich wyrażało niezadowolenie z Traktatu z Nicei, zwołano Konwent w Sprawie Przyszłości Europy. Jego prace doprowadziły do przyjęcia projektu Traktatu Konstytucyjnego. Ten ostatni nie został uchwalony z powodu sprzeciwu Francji i Holandii. 10 To dlatego święto Europy obchodzone jest obecnie 9 maja. 47 - 2007: podpisanie Traktatu z Lizbony (wejście w życie w 2009 r.) W związku z fiaskiem Traktatu Konstytucyjnego zwołano konferencję międzyrządową w celu zredagowania Traktatu lizbońskiego, który w znacznej części powtarza treść odrzuconego tekstu. Traktat z Lizbony, podobnie jak wszystkie wcześniejsze traktaty (za wyjątkiem Konstytucji, która była tekstem zupełnie nowym), jest traktatem modyfikującym: oznacza to, że zawiera modyfikacje wcześniejszych tekstów. Po ratyfikacji Traktatu, wszystkie modyfikacje zostały zintegrowane włączone do Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). W 2011 roku, w rezultacie 6 kolejnych rozszerzeń, UE liczyła 27 państw członkowskich11. Instytucje Unii Europejskiej w porządku prawnym Traktatu lizbońskiego Szczególną architekturę instytucjonalną UE, wynikającą z poszczególnych, kolejnych traktatów, począwszy od Traktatu rzymskiego (1957 r.), wyjaśnić można wolą pogodzenia rozbieżnych celów i interesów państw członkowskich. Ponadto różnorodne kryzysy polityczne i ekonomiczne często utrudniały marsz w kierunku większej integracji. Opierając się na kolejności omawiania poszczególnych organów UE, obranej w Traktacie z Lizbony, wymienić trzeba: - Parlament Europejski, - Radę Europejską, - Radę, - Komisję Europejską, - Europejski Trybunał Sprawiedliwości, - Europejski Trybunał Obrachunkowy, - Europejski Bank Centralny www.europa.eu Parlament Europejski Parlament Europejski (PE) liczy aktualnie 736 deputowanych wyłanianych co pięć lat przez obywateli wszystkich państw członkowskich w wyborach proporcjonalnych, powszechnych i bezpośrednich. Traktat z Lizbony przewiduje, że Parlament Europejski nie może przekroczyć liczby 750 deputowanych, nie licząc przewodniczącego, gdyż inaczej jego obrady stałyby się niemożliwe. Postanowienie to zostanie zastosowane już w najbliższych wyborach. Grupy tworzące się w PE po wyborach europejskich obejmują pełne spektrum nurtów politycznych obecnych w UE. Dzięki Parlamentowi Europejskiemu obywatel jest reprezentowany nie tylko przez swój krajowy rząd w ramach Rady, lecz także przez swych przedstawicieli, zorganizowanych w zależności od przynależności politycznej, a nie narodowościowej. Od czasu pierwszych wyborów w głosowaniu powszechnym w 1979 roku, uprawnienia Parlamentu Europejskiego stale rosną. Obecnie bierze on udział na przykład w: - na równi z Radą posiada władzę prawodawczą. Zwykła procedura ustawodawcza jest procedurą standardową, obejmującą większość dziedzin nie tylko w obszarze wspólnego rynku, ale również przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, - na równi z Radą posiada również władzę w zakresie uchwalania budżetu, a więc nad wszystkimi 11 Państwa członkowskie w kolejności przystąpienia do Wspólnoty i do Unii Europejskiej: Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg ,1973: Dania, Irlandia, Wielka Brytania, 1981: Grecja, 1986: Hiszpania, Portugalia, 1995: Austria, Finlandia, Szwecja, 2004: Polska, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia, Węgry, Estonia, Litwa, Malta, Cypr, 2007: Bułgaria, Rumunia. 48 – w sprawach wydatków UE, - zatwierdza lub odrzuca wybór Przewodniczącego Komisji Europejskiej przez Radę Europejską, przesłuchuje kandydatów na członków Komisji oraz zatwierdza lub odrzuca skład nowej Komisji, - może zgłosić wotum nieufności wobec Komisji, która w przypadku pozytywnego wyniku głosowania w Parlamencie musi podać się do dymisji Traktat z Lizbony, który utrwalił ten proces, umocnił także rolę parlamentów narodowych. Mają one strzec prawidłowości stosowania „zasady pomocniczości”12, zgodnie z którą UE ma prawo podejmować działania tylko w takich dziedzinach, w których jej skuteczność jest większa od skuteczności państw członkowskich. Parlamenty narodowe mogą zatem w świetle tego przepisu kwestionować przepisy unijne. Wyzwaniem dla Parlamentu Europejskiego jest stworzenie więzów zaufania między UE i Europejczykami. www.europarl.europa.eu Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Instytucja Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich została utworzona na mocy Traktatu z Maastricht. Pierwszy Rzecznik został wybrany przez Parlament Europejski w 1995 roku. Podobnie jak deputowani, jest on wybierany na okres 5 lat. Jego rolą jest pośredniczenie pomiędzy obywatelem i instytucjami unijnymi. Każde przedsiębiorstwo, stowarzyszenie czy inny organ posiadający statutową siedzibę na terytorium UE także może skorzystać z jego pomocy. www.ombudsman.europa.eu Rada Europejska Rada Europejska składa sie z szefów państw i/lub rządów, inaczej mówiąc najwyższych władz politycznych państw członkowskich oraz przewodniczącego Rady i Przewodniczącego Komisji Europejskiej. W Traktacie z Lizbony określono, że „Rada Europejska daje Unii impulsy niezbędne do rozwoju oraz określa ogólne kierunki działań i priorytety polityczne”. W przeciwieństwie do Rady Ministrów nie pełni ona funkcji ustawodawczej. Traktat z Lizbony wprowadził ważną innowację: stworzenie funkcji stalego Przewodniczącego Rady Europejskiej, wybieranego większością kwalifikowaną przez Radę Europejską na kadencję trwającą dwa i pół roku, która może zostać jednokrotnie przedłużona. Między Przewodniczącym Parlamentu Europejskiego, Przewodniczącym Rady Europejskiej i Przewodniczącym Komisji Europejskiej nie istnieją powiązania hierarchiczne. Ponadto Wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa – także ustanowiony Traktatem z Lizbony – dzieli z Przewodniczącym Rady Europejskiej funkcję reprezentowania UE na zewnątrz. Ten „Minister spraw zagranicznych” UE sprawuje także funkcję wiceprzewodniczącego Komisji. www.european-council.europa.eu http://www.european-council.europa.eu/the-president.aspx?lang=pl Rada Rada utworzona została na mocy Traktatu rzymskiego. Każde z państw członkowskich posiada swego reprezentanta w randze ministra każdym sektorze działalności UE. Na ogół jest to minister. Sposób podejmowania decyzji przez Radę zmieniał się wraz z postępowaniem procesu integracji. Obecnie każde państwo dysponuje pewną liczbą głosów równoważonych swoim znaczeniem demograficznym i ekonomicznym. 12 Patrz rozdzał o kompetencjach UE 49 Do większości kwalifikowanej potrzeba co najmniej 255 spośród 345 głosów oraz większości państw członkowskich. Traktat nicejski przypisywał każdemu z państw daną liczbę głosów ważonych w ramach całkowitej liczby głosów w Radzie (345), a podział głosów pomiędzy państwa członkowskie opierał się na kryterium demograficznym. Traktat lizboński wprowadza system podwójnej większości: dla przyjęcia aktu prawnego musi głosować za nim 55% państw członkowskich obejmujących co najmniej 65% populacji Unii. System ten będzie stosowany począwszy od 2014 lub 2017 roku. W przeciwieństwie do Parlamentu Europejskiego i do Komisji Europejskiej, Rada jest miejscem, w którym reprezentowane są punkty widzenia poszczególnych państw. Rada - wspólnie z Parlamentem Europejskim uchwala akty prawa europejskiego, - wspólnie z Parlamentem Europejskim uchwala budżet, - podpisuje umowy międzynarodowe, - koordynuje polityki ekonomiczne krajów członkowskich, - wypracowuje politykę zagraniczną i bezpieczeństwa. Eurogrupa, wraz ze swoim wybranym przewodniczącym, gromadzi ministrów finansów krajów należących do strefy Euro. Jej decyzje są finalizowane w ramach Rady ds. Ekonomicznych i Finansowych. Co sześć miesięcy zmienia się państwo członkowskie UE sprawujące przewodnictwo w Radzie Ministrów. System ten umożliwia każdemu z nich odgrywanie ważnej roli na scenie europejskiej i międzynarodowej. www.consilium.europa.eu Komisja Europejska Instytucja ta, stworzona na mocy Traktatu rzymskiego, nie ma swego odpowiednika na świecie. Jej kolegium składa się z komisarzy pochodzących z państw członkowskich, wybranych przez nie i zatwierdzonych w głosowaniu przez Parlament Europejski. Spośród 27 osób Rada Europejska wybiera przewodniczącego Komisji biorąc pod uwagę wyniki europejskich wyborów i poddając Parlamentowi europejskiemu jego kandydaturę pod głosowanie. Traktat z Lizbony przewiduje, że liczba komisarzy zostanie ograniczona, chyba że Rada jednogłośnie podejmie inną decyzję. Tak właśnie postąpiono w 2009 roku po negatywnym wyniku referendum w Irlandii, gdy próbowano rozwiać obawy Irlandczyków. Każde z dwudziestu siedmiu państw członkowskich aż do roku 2014 będzie dysponować jednym komisarzem. Od tej daty ich liczba zostanie ograniczona do dwóch trzecich liczby państw członkowskich, chyba że Rada Europejska jednogłośnie postanowi inaczej. Nominowani komisarze wyrażają opinie i podejmują decyzje w imieniu UE. Oznacza to, że nie reprezentują państwa, z którego pochodzą. Każdy wykonuje swój mandat przy wsparciu odpowiedniej dyrekcji generalnej. Wysoki Przedstawiciel Unii do spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który z urzędu pełni również funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Europejskiej, wraz z Przewodniczącym Rady Europejskiej, reprezentuje Unię na zewnątrz. Prowadzi politykę zagraniczną bezpieczeństwa i obrony oraz przewodniczy obradom Rady do spraw Zagranicznych. Główne zadania Komisji: - promowanie ogólnych interesów Unii. - pogłębianie integracji przy wykorzystaniu wyłącznego prawa inicjatywy ustawodawczej, - czuwanie nad właściwym wdrażaniem prawa europejskiego przez państwa członkowskie, 50 - nadzór nad poszanowaniem prawa konkurencji przez przedsiębiorstwa, sprawdzanie zgodności pomocy publicznej przyznawanej przedsiębiorstwom z prawem wspólnotowym - wykonywanie budżetu Unii, zarządzanie funduszami strukturalnymi i programami wspólnotowymi - reprezentowanie UE w organizacjach międzynarodowych, www.ec.europa.eu Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Przestrzeganie prawa stanowi warunek utrwalenia w Europie prawdziwej demokracji. Przepisy prawne nakładają pewne zobowiązania nie tylko na obywateli, lecz także na państwa członkowskie i samą UE. Trybunał Sprawiedliwości, najwyższa władza sądownicza UE, z siedzibą w Luksemburgu, zapewnia jednolite i efektywne stosowanie prawa. Posiada on ponadnarodowe uprawnienia w zakresie obrony przestrzegania prawa unijnego i interpretacji oraz stosowania traktatów. Rozstrzyga sprawy przedłożone tak przez państwo członkowskie, jak instytucję czy osobę fizyczną lub prawną, a także dokonuje obowiązującej wykładni prawa Unii Europejskiej na wniosek sądów krajowych. Od chwili powstania (1952 r.) Trybunał odgrywał niezwykle ważną rolę w opracowywaniu prawa europejskiego opartego na pojęciu europejskiego interesu publicznego. Często był nowatorski, na przykład w promowaniu równości między mężczyznami i kobietami. Odegrał on także istotną rolę w tworzeniu prawa konkurencji. www.curia.europa.eu Europejski Trybunał Obrachunkowy Europejski Trybunał Obrachunkowy, utworzony w 1975 r., sprawuje kontrolę nad wykonywaniem budżetu Unii Europejskiej. Bada on zgodność z prawem i terminowość wszystkich wpływów i wydatków oraz sprawdza jakość zarządzania finansowego. Trybunał zamieszcza wyniki przeprowadzonych kontroli w swoim raporcie rocznym i w raportach specjalnych dotyczących konkretnych dziedzin. Raporty te, służą Parlamentowi jako podstawa do uznania (lub nieuznania) wykonania budżetu przez Komisję. www.eca.europa.eu Europejski Bank Centralny (EBC) Instytucja ta, utworzona w 1998 r., zarządza wspólną europejską walutą, euro, wprowadzoną w 1999 r. W 2011 r. siedemnaście państw członkowskich należało do strefy euro. Niezależność Banku jest gwarantowana przez traktaty europejskie. Jednak Traktat lizboński podkreśla w 2009 r., że jego „głównym celem jest utrzymywanie stabilności cen oraz, bez uszczerbku dla tego celu, wspieranie ogólnych polityk gospodarczych w Unii, zgodnie z zasadą otwartej gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji.” www.ecb.int EBC nie należy mylić z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym (EBI), który utworzony został w celu przyznawania pożyczek na finansowanie projektów publicznych i/lub prywatnych korzystnych dla rozwoju ekonomicznego UE i jej państw członkowskich Organy doradcze Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny i Komitet Regionów choć nie są uznawane za „instytucje” w ścisłym znaczeniu tego słowa odgrywają istotną rolę w demokratycznym życiu w UE i określane są mianem organów doradczych. 51 Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) Utworzony w 1957 r. wraz z podpisaniem Traktatów rzymskich, EKES jest organem doradczym o pięcioletniej kadencji, reprezentującym pracodawców, związki zawodowe, a także grupy interesów, które tworzą „zorganizowane społeczeństwo obywatelskie”. Podzielony jest na trzy grupy: przedstawicieli pracodawców, pracowników oraz inne podmioty. Jego głównym zadaniem jest pełnienie funkcji doradczej na rzecz Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Rady UE poprzez prezentowanie opinii w oparciu o wiedzę i doświadczenie praktyczne swoich członków. Może także sporządzać opinie na inne tematy, tak z własnej inicjatywy, jak i na prośbę innych instytucji UE. EKES, jako laboratorium nowych idei, chce pełnić funkcję miejsca spotkania dla wszystkich europejskich środowisk społecznych i zawodowych. www.eesc.europa.eu Komitet Regionów (KR) Utworzony na mocy Traktatu z Maastricht w 1994 r., ma na celu włączanie zbiorowości terytorialnych we wspólnotowy proces decyzyjny. Złożony jest z przedstawicieli samorządów regionalnych i lokalnych państw członkowskich, wyznaczanych przez rządy państw UE na pięć lat, a następnie zatwierdzanych przez Radę UE kwalifikowaną większością głosów. Opinii KR należy zasięgać przed każdą decyzją UE dotyczącą kwestii leżących w polu zainteresowania władz lokalnych i regionalnych, takich jak polityka regionalna, środowisko naturalne, edukacja i transport. Wydaje opinie w takim samym trybie jak EKES. Organ ten pełni dwie użyteczne funkcje - przedstawiciela UE w regionach, miastach i gminach oraz rzecznika w europejskiej debacie. www.cor.europa.eu Ponadto większość regionów jest reprezentowana w Brukseli, indywidualnie lub zbiorowo, aby bronić interesów lokalnych w instytucjach europejskich. 52 3 – Kompetencje Unii Europejskiej i procesy decyzyjne Kompetencje Unii Europejskiej Podział kompetencji między UE i państwa członkowskie wynika ze skomplikowanego mechanizmu. Traktat z Lizbony wprowadził do niego znaczące uproszczenia. Wyróżniamy ogólnie trzy typy kompetencji: Kompetencje wyłączne UE Odnoszą się one, na przykład, do unii celnej, wspólnej polityki handlowej lub polityki monetarnej dotyczącej państw członkowskich strefy euro. W tych dziedzinach UE może stanowić prawo, a państwa członkowskie mogą to robić tylko pod warunkiem, że zostały upoważnione przez UE. Kompetencje dzielone Są to na przykład, sprawy rynku wewnętrznego, środowiska, energii, rolnictwa, obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. W tych dziedzinach państwa mogą stanowić prawo tak, jak UE. Jednakże, jeśli Unia wykonuje swe kompetencje w którejś z dziedzin dzielonych, państwa przestają to robić i mogą ponownie zacząć dopiero wtedy, gdy UE zrezygnuje. Kompetencje wspomagające Są to na przykład dziedziny kultury, turystyki czy edukacji. W tych sprawach udział UE polega na koordynowaniu lub uzupełnianiu działań państw członkowskich, bez ustanawiania jednolitych regulacji prawnych. W Traktacie z Lizbony znajduje się wyczerpująca lista w każdej kategorii kompetencji. Określa on także trzy podstawowe zasady: Zasada kompetencji przyznanych Zasada kompetencji przyznanych określa delimitację. UE może interweniować (w szczególności stanowić prawo i podejmować wiążące decyzje) tylko w tych dziedzinach, które zostały jej wyraźnie powierzone w traktatach. Jednakże możemy stwierdzić zwiększanie się liczby takich dziedzin, mimo że nie zawsze miała miejsce modyfikacja traktatu. I tak Trybunał Sprawiedliwości uznał, że kiedy UE posiada jakąś kompetencję w wymiarze wewnętrznym, to może wykonywać ją także w wymiarze zewnętrznym, aby zapewnić spójność prowadzonych polityk. Od podpisania Traktatu rzymskiego mamy do czynienia z poszerzaniem pola kompetencji UE oraz ze wzmacnianiem jej władzy. Zasada pomocniczości Pojawiła się ona w europejskim prawie konstytucyjnym wraz z Jednolitym Aktem Europejskim i została umocniona w Traktacie z Amsterdamu, a następnie w Traktacie z Maastricht. Polega na tym, że UE interweniuje tylko wtedy, gdy państwa członkowskie same nie mogą osiągnąć zamierzonych celów i gdy działanie na poziomie wspólnotowym jest rzeczywiście skuteczniejsze. 53 Traktat z Lizbony umacnia tę zasadę poprzez przyznanie parlamentom krajowym uprawnienia do czuwania nad jej respektowaniem. Zasada proporcjonalności Nakazuje ona, by działanie UE nie wykraczało, ani w treści, ani w formie, poza to, co jest konieczne dla osiągnięcia celów określonych w traktacie. Unia nie może zatem stosować środków bardziej rygorystycznych i/lub bardziej szczegółowych niż takie, które są ściśle konieczne do realizacji celów zawartych w legislacji. Zauważyć można zatem, że choć w różnym stopniu zaangażowana, Unia Europejska odgrywa rolę w prawie wszystkich dziedzinach dzięki prowadzonym politykom, takim jak wspólna polityka rolna, polityka społeczna, energetyczna itd. Niniejsza praca nie może jednak szczegółowo ich przedstawić, podobnie jak wyzwań, na które każda z nich musi odpowiedzieć. Ze szczegółową dokumentacją na ten temat zapoznać się można w internetowych portalach informacyjnych UE. Aneks końcowy do niniejszego tekstu zawiera pełną listę dziedzin, w których uczestniczy Unia Europejska za wyjątkiem działań zewnętrznych. Ukazuje ona szeroki zakres działań, którymi dysponuje UE. Procesy decyzyjne Unii Europejskiej Posiadanie wiadomości o instytucjach europejskich i obszarach działania UE jest ważne, ale nie wystarczy do zrozumienia mechanizmów i zasad stosowanych codziennie w podejmowaniu najróżniejszych decyzji. Stwierdzić można, że na szczeblu europejskim współistnieją dwa rodzaje logiki – ponadnarodowa i międzyrządowa. Tryb międzyrządowy charakteryzuje się podejmowaniem decyzji respektujących zasadę suwerenności państwowej, podczas gdy tryb ponadnarodowy cechuje reprezentowanie interesów wykraczających poza szczebel krajowy. Sposób, w jaki przyjmowane są regulacje, zależy między innymi od tego, czy określonym dziedzinom nadaje się charakter bardziej ponadnarodowy czy międzyrządowy. Z biegiem czasu coraz większa liczba obszarów stała się przedmiotem integracji, zaś Traktat z Lizbony uprościł procesy decyzyjne. Zwykła procedura ustawodawcza Idea zwykłej procedury ustawodawczej, wcześniej nazywanej procedurą współdecyzji, oznacza całkowitą równość między Radą i Parlamentem. W ramach tej procedury Komisja wysyła swój projekt obu instytucjom, które muszą osiągnąć porozumienie co do tekstu końcowego. Procedura zgodności W procedurze zgodności Parlament Europejski odgrywa mniejszą rolę niż w procedurze współdecyzji, jednak nie jest ona bez znaczenia. Procedura ta przewiduje bowiem, że Parlament wyraża zgodę na przekazany przez Radę projekt, natomiast nie ma uprawnień do jego modyfikacji. Procedura budżetowa Parlament wspólnie z Radą decydują w sprawie wydatków zapisanych w budżecie Unii w ramach procedury budżetowej. W zakresie środków własnych, decyduje Rada po uprzednich konsultacjach z Parlamentem. Procedura konsultacji W procedurze konsultacji uprawnienia Parlamentu są jeszcze mniejsze, gdyż w jej ramach Parlament wydaje jedynie opinię, która nie jest wiążąca. 54 Otwarta metoda koordynacji Ta ostatnia metoda (OMK), która nie ma umocowania prawnego, jest czysto międzyrządowym procesem koordynacyjnym. Została wprowadzona w życie w celu umożliwienia państwom członkowskim niektórych polityk bez konieczności dostosowania się do rygorystycznych norm. Wzmocniona współpraca Zasada wzmocnionej współpracy została wprowadzona w życie w odpowiedzi na rosnącą liczbę państw członkowskich i trudność z osiągnięciem kompromisu w dziedzinach wymagających jednomyślności. Mechanizm ten umożliwia uruchomienie współpracy w jakiejś konkretnej dziedzinie, nawet jeśli nie wszystkie państwa UE chcą w niej uczestniczyć. Wzmocniona współpraca rozwija się w ramach instytucji i możliwa jest we wszystkich obszarach za wyjątkiem tych, w których Unia posiada wyłączne kompetencje. Zgodę na nią wyraża jednogłośnie Rada. Wzmocniona współpraca bywa krytykowana z powodu ryzyka podzielenia się Unii, ale omyślnym założeniem jest, że współpraca przyciągnie stopniowo państwa sceptyczne. http://europa.eu/lisbon_treaty/index_pl.htm 55 4 – Konkretne dokonania UE Projekt europejski w swych aspektach tak politycznych, jak ekonomicznych i społecznych, przyczynił się do konkretnych osiągnięć, z których dziś może odnieść korzyść każdy obywatel. Lista jest długa - od rolnictwa po transport, od prawa związkowego do opieki zdrowotnej, od obrony konsumentów po płatności transgraniczne. Przytoczymy poniżej kilka spośród najbardziej reprezentatywnych przykładów tych realizacji. Mobilność i kształcenie Już od XI i XII wieku w Europie pojawiła się pewna mobilność związana z pracą i nauką. Kontynuując tę tradycję UE rozwinęła programy dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla młodzieży. Są one przeznaczone dla uczniów, studentów, osób kształcących się, młodych wolontariuszy, nauczycieli, szkoleniowców czy artystów. Prowadzą do poprawy kwalifikacji zawodowych rozwijając jednocześnie europejską świadomość, trudną do uzyskania bez podróży po Europie. Ten powszechny europejski wysiłek zmierzający do wzmocnienia systemu edukacyjnego znalazł ramy rozwojowe w Procesie Bolońskim. Proces ten, zapoczątkowany w 1999 r., ma na celu promocję wymiany w dziedzinie szkolnictwa wyższego (studenci, wykładowcy, naukowcy) i ujednolicenie systemów szkolnictwa wyższego. Umożliwił stworzenie wspólnego europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego (EOSW) i wprowadzenie wspólnego systemu punktów kredytowych: Europejskiego systemu transferu punktów (ECTS) w celu określenia programu studiów oraz w celu jak najszerszej promocji mobilności studentów. Erasmus Program europejski, który uzyskał rozgłos dzięki kultowemu filmowi Cédrica Klapischa „Smak życia”, w ciągu nieco ponad dwudziestu lat istnienia zawiódł ponad 2 miliony europejskich studentów poza ich krajowe kampusy. Trzydzieści jeden państw uczestniczyło w 2011 roku w tym programie i przyczyniło się do wprowadzenia usprawnień w metodach nauczania i uczenia się, w służbach pomocy studentom, w działaniach naukowych i we współpracy szkół wyższych z przedsiębiorstwami. Mogą z niego korzystać także pracownicy placówek szkolnictwa wyższego. W przypadku wielu dawnych uczestników Erasmusa wymiany te przyczyniły się do pojawienia się raczkującego wtedy jeszcze POCZUCIA europejskiego obywatelstwa. „Erasmus Mundus” jeszcze bardziej poszerzył horyzonty europejskich szkół wyższych, przyciągając do Europy młode, obiecujące umysły z czterech stron świata. http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/doc80_en.htm http://www.erasmus.org.pl/ http://erasmusmundus.org.pl/ Leonardo da Vinci Podczas gdy Erasmus dotyczy systemu szkolnictwa wyższego, ten program skupia się na potrzebach osób objętych szkoleniem i kształceniem zawodowym. Obejmuje staże, okresy nauki lub kształcenia ustawicznego w innych krajach unijnych. Stawia sobie różne cele: podniesienie 56 poprzez pobyt za granicą poziomu kompetencji, wiadomości i umiejętności osób nim objętych czy przyczynienie się do poprawy współpracy na szczeblu międzynarodowym między organami zajmującymi się kształceniem. http://leonardo.org.pl/ Comenius Jest to najmniej znany z tych programów, ale nie najmniej ważny. Ma on na celu wprowadzenie młodych Europejczyków, już od szkoły podstawowej i średniej, w dialog międzykulturowy. Jak wiemy bowiem, czego się Jaś nie nauczy… Skierowany jest on także do nauczycieli i pedagogów. http://comenius.org.pl/ W tym samym duchu utrzymany jest szeroki wachlarz programów unijnych sprzyjających jednocześnie kształceniu i otwartości. Tak jest w przypadku programu Grundtvig, który daje osobom dorosłym możliwość kształcenia się przez całe życie, lub Młodzież w Działaniu mającego na celu rozwijanie aktywnego obywatelstwa młodzieży w wieku 13-30 lat. Także Młodzież dla Europy, Młodzież w Świecie i Wolontariat Europejski uczestniczą w misji Komisji Europejskiej polegającej na coraz szerszym otwieraniu wyznaczonych przez historię Starego Kontynentu granic kulturowych między młodymi Europejczykami. Jest to dźwignia integracji zawodowej i społecznej. Ponadto uczestnicy programu Młodzież w Działaniu otrzymują indywidualny certyfikat zwany Youthpass, który podnosi wartość zdobytego doświadczenia dzięki zatwierdzeniu rezultatów kształcenia. http://ec.europa.eu/youth/youth-in-action-programme/overview_en.htm http://www.youthpass.eu/pl/youthpass/ Europass Umożliwia zaprezentowanie umiejętności i kwalifikacji (przebieg studiów wyższych, doświadczenie zawodowe, znajomość języków obcych etc.) i ułatwia w ten sposób poszukiwanie pracy lub kontynuację kształcenia. Można z niego korzystać niezależnie od statusu – obejmuje uczniów, praktykantów, wykładowców, nauczycieli, pracowników etatowych, kadrowych, rekrutujących do pracy, szukających pracy itd. Jest identyczny w 31 krajach. http://www.europass.org.pl/ Obywatelstwo Program Komisji «Europa dla obywateli” zajmuje się konkretnym wprowadzeniem w życie europejskiego obywatelstwa. Opiera się on przede wszystkim na partnerstwie miast, które od dawna odgrywa ważną rolę w tej dziedzinie. Jego celem jest by dać obywatelom okazję do interakcji i uczestniczenia w budowie Europy, coraz bliższej, otwartej na świat, zjednoczonej w swej różnorodności kulturowej i wzbogacającej się dzięki tej różnorodności. Cel jest ambitny: ukuć europejską tożsamość, opartą na wartościach, wspólnej historii i kulturze. Ogółem programów dedykowanych obywatelstwu zajmuje się Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA). http://ec.europa.eu/citizenship http://eacea.ec.europa.eu/index_en.php Kultura Program „Kultura” poświęcony jest projektom i inicjatywom mającym na celu ukazanie różnorodności kulturowej Europy i umocnienie jej wspólnego dziedzictwa dzięki współpracy transgranicznej pomiędzy uczestnikami życia kulturalnego i instytucjami kulturalnymi w Europie. Aby wspierać dialog międzykulturowy Unia Europejska stworzyła programy mobilności, które 57 umożliwiają artystom i osobom zawodowo związanym z tym sektorem wyjazdy zagraniczne w celu poszerzenia zakresu działalności, kontaktu z inną publicznością, znalezienia nowych źródeł natchnienia, rozwijania swoich wizji artystycznych, wymiany doświadczeń i wzbogacania się dzięki uczeniu się od siebie nawzajem. W ostatnich latach Program Kultura był coraz częściej łączony z kwestiami obywatelstwa europejskiego. Komisja bowiem uświadomiła sobie, że europejskie obywatelstwo narodzi się tylko wtedy, gdy rozwinie się prawdziwe poczucie przynależności do Unii Europejskiej. To poczucie przynależności opiera się między innymi na uświadomieniu sobie, jakie są wspólne korzenie kulturowe, wspólne wartości, sposób myślenia i życia aprobowany przez wszystkich, w tym akceptowanie przez wszystkich różnorodności kulturowej, które leży u podstaw europejskiej kultury. Przecież dewiza zaproponowana przez Unię Europejską brzmi „Zjednoczeni w różnorodności”. Jednakże w strategii Europa 2020 znaczenie nadawane kulturze wydaje się być ponownie poddane w wątpliwość. http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/doc411_en.htm http://eacea.ec.europa.eu/culture/ Życie codzienne Większość z nas nie zwraca na to uwagi, gdyż codzienność szybko staje się banalna, ale projekt europejski z czasem zmieniał w znaczący sposób warunki życia stale rosnącej liczby mieszkańców Starego Kontynentu. Oto kilka przykładów tych udogodnień. Swoboda przepływu osób Obecnie swobodne podróżowanie bez konieczności wyjmowania paszportu jest możliwe w dwudziestu dwóch państwach członkowskich UE oraz w Szwajcarii, Islandii, Norwegii i Lichtensteinie. Wynika to z układu podpisanego w 1985 roku w luksemburskim mieście Schengen. Osoby z kraju trzeciego, podróżujące służbowo lub turystycznie, które otrzymały wizę wjazdową do jednego z tych krajów, mogą następnie udać się do wszystkich pozostałych bez konieczności ponownego przechodzenia kontroli celnej. Europejska karta ubezpieczenia zdrowotnego Dzięki niej koszty świadczeń medycznych obywatela UE, który przebywa za granicą zawodowo lub turystycznie, zostaną pokryte na tych samych warunkach, jak w odniesieniu do osób ubezpieczonych w tym kraju. Karta została zatwierdzona w trakcie Rady Europejskiej w Barcelonie w dniach 15-16 marca 2002 r. i od 1 czerwca 2004 r. zastępuje całą stertę wcześniej stosowanych urzędowych formularzy, sprzyjając mobilności, tak zawodowej, jak prywatnej, w całej UE. Obniżka opłat za połączenia z zagranicy z telefonu komórkowego Dzięki determinacji Komisji, Rady i Parlamentu Europejskiego, operatorzy telefonii komórkowej z dniem 1 lipca 2009 roku obniżyli swoje taryfy za połączenia z innym krajem unijnym o około 60%. Przed tą decyzją Francuz przebywający na Cyprze płacił około 6 euro za cztery minuty połączenia z Francją. Obecnie to samo połączenie kosztuje go nie więcej niż 2,4 euro. Jeśli chodzi o wiadomości SMS, cena w «roamingu» została zmniejszona do 11 eurocentów (poprzednio 80 eurocentów). Tańsze przeloty Zapoczątkowana w latach osiemdziesiątych liberalizacja sektora transportowego stanowiła kolosalne wyzwanie, jako że znajdował się on bądź w rękach krajowych monopolistów, bądź podlegał regulacjom taryfowym. Rezultat był spektakularny w przypadku transportu lotniczego, gdzie powstało wiele nowych spółek, zaś stawki opłat znacznie spadły, zwłaszcza dzięki cenom oferowanym przez przewoźników „low-cost”. To obniżenie kosztów nie ogranicza się do ceny biletów. Pasażerowie korzystają obecnie także z gwarancji zwrotu kosztu podróży i/lub zakwaterowania w przypadku opóźnienia lub anulowania lotu. 58 Jednolity numer alarmowy Od roku 2000, aby wezwać pomoc, wystarczy wybrać numer 112 z telefonu stacjonarnego lub komórkowego, bez konieczności wybierania prefiksu państwa lub miasta UE. Połączenie jest bezpłatne, a osoba odbierająca powiadomienie posługuje się językiem angielskim i potrafi zlokalizować miejsce, w którym przebywa poszkodowany. Wybieranie gotówki z bankomatów Swobodne przemieszczanie się w całej Europie jest kuszące, jednak jeśli ma kosztować więcej, niż we własnym kraju, kusi mniej. Na szczęście od lipca 2002 roku prowizje za wybieranie gotówki z bankomatów i używanie kart kredytowych są takie same – na razie tylko w strefie euro – dla operacji krajowych i transgranicznych. Bardziej atrakcyjne zawody sportowe Od 1990 roku w każdej europejskiej drużynie piłki nożnej może znajdować się dowolna liczba zawodników z UE. Zasada ta objęła następnie inne sporty zespołowe, a ten nowy wymiar międzynarodowy i wielokulturowy przyczynił się do wzrostu zainteresowania publiczności widowiskami sportowymi. Wszystkie te konkretne przykłady dowodzą bezdyskusyjnego postępu wynikającego z działania Unii Europejskiej. Aby jednak obraz był pełny, należy także wspomnieć o inicjatywach, które spotkały się z wieloma protestami. Można tu podać przykład drażliwej kwestii konkurencji, liberalizacji usług publicznych, różnych przepisów sanitarnych itd. Musimy mieć głęboką świadomość tego, że Unia Europejska jest organizacją powstałą bezpośrednio lub pośrednio w wyniku wyborów powszechnych. Jest zatem rzeczą naturalną, że stanowi odbicie orientacji politycznych, które wynikają z głosowania obywateli i które wyrażają się poprzez działania parlamentarzystów i przedstawicieli krajowych. 59 60 Aneks 1 – Lista polityk i działań wewnętrznych UE (Trzecia Część Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 26-197) Tytuł I Rynek wewnętrzny (art. 26 i 27) Tytuł II Swobodny przepływ towarów (art. 28-37) Rozdział 1 – Unia celna (art. 30-32) Rozdział 2 – Współpraca celna (art. 33) Rozdział 3 – Zakaz ograniczeń ilościowych między państwami członkowskimi (art. 34-37) Tytuł III Rolnictwo i rybołówstwo (art. 38-44) Tytuł IV Swobodny przepływ osób, usług i kapitałów (art. 45-66) Rozdział 1 - Pracownicy (art. 45-48) Rozdział 2 – Prawo przedsiębiorczości (art. 49-55) 61 Rozdział 3 – Usługi (art. 56-62) Rozdział 4 – Kapitał i płatności (art. 63-66) 62 Tytuł V Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (art. 67- 89) Rozdział 1 – Postanowienia ogólne (art. 67-76) Rozdział 2 – Polityki dotyczące kontroli granicznej, azylu i imigracji (art. 77-80) Rozdział 3 – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych (art. 81) Rozdział 4 – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych (art. 82-86) Rozdział 5 – Współpraca policyjna (art. 87-89) Tytuł VI Tytuł VII Transport (art. 90-100) Wspólne reguły w dziedzinie konkurencji, podatków i zbliżenia ustawodawstw (art. 101-118) Rozdział 1 – Reguły konkurencji (art. 101-109) Sekcja 1 – Reguły mające zastosowanie do przedsiębiorstw (art. 101-106) Sekcja 2 – Pomoc przyznawana przez państwa (art. 107-109) Rozdział 2 – Postanowienia podatkowe (art. 110-113) Rozdział 3 – Zbliżanie ustawodawstw (art. 114-118) Tytuł VIII Polityka gospodarcza i pieniężna (art. 119-144) Rozdział 1 – Polityka gospodarcza (art. 120-126) Rozdział 2 – Polityka pieniężna (art. 127-133) Rozdział 3 – Postanowienia instytucjonalne (art. 134 i 135) Rozdział 4 – Postanowienia szczególne dla państw członkowskich, których walutą jest euro (art. 136-138) Rozdział 5 – Postanowienia przejściowe (art. 139-144) Tytuł IX Tytuł X Tytuł XI Tytuł XII Tytuł XIII Tytuł XIV Tytuł XV Tytuł XVI Tytuł XVII Tytuł XVIII Tytuł XIX Tytuł XX Tytuł XXI Tytuł XXII Tytuł XXIII Tytuł XXIV Zatrudnienie (art. 145-150) Polityka społeczna (art. 151-161) Europejski Fundusz Społeczny (art. 162-164) Edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport (art. 165-166) Kultura (art. 167) Zdrowie publiczne (art. 168) Ochrona konsumentów (art. 169) Sieci transeuropejskie (art. 170-172) Przemysł (art. 173) Spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna (art. 174-178) Badania i rozwój technologiczny oraz przestrzeń techniczna (art. 179-190) Środowisko naturalne (art. 191-193) Energia (art. 194) Turystyka (art. 195) Ochrona ludności (art. 196) Współpraca administracyjna (art. 197) Aneks 2 - Lista wybranych narzędzi edukacyjnych w poszczególnych państwach członkowskich Na szczeblu Unii Europejskiej 1. Portal Unii Europejskiej Na portalu Unii Europejskiej znajduje się serwis poświęcony użytecznym dla nauczycieli narzędziom edukacyjnym, sklasyfikowanym wg grup wiekowych. Część «15 lat i więcej» oferuje między innymi możliwość ściągnięcia plakatów (mapa Europy, tablica historyczna), pokazu slajdów na temat Unii Europejskiej, broszur wydanych przez Komisję, które nauczyciele mogą także zamówić w wersji papierowej. http://europa.eu/teachers-corner/15/index_pl.htm 2. Portal Rady Europy W portalu Rady Europy znajduje się jej wyczerpująca prezentacja z podziałem na zakładki, takie jak zadania, członkowie, historia. W prezentacji nacisk położono w szczególności na różnice między Radą Europy i instytucjami Unii Europejskiej poprzez porównanie składu i roli każdej z nich. Quiz umożliwia odwiedzającym sprawdzenie w sposób interaktywny wiedzy na temat Rady Europy. http://www.coe.int/lportal/web/coe-portal/home 3. Portal Europejskiego Banku Centralnego (EBC) http://www.ecb.int/ecb/html/index.pl.html 4. Portal Parlamentu Europejskiego http://www.europarl.europa.eu/ 63 5. Portal Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce Portal Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce proponuje między innymi pomoce dydaktyczne w nauczaniu dzieci i młodzieży w wieku od 9 do16 roku życia. http://europa.eu/teachers-corner/index_pl.htm Do interesujących projektów można zaliczyć „Eurêkol” - narzędzie stworzone przez studentów dla nauczycieli szkół podstawowych i pozwalające uczniom na zaznajomienie się z Europą przy wykorzystaniu sześciu kart tematycznych łączących informacje i zabawę. Dostępny jednak jest on tylko w języku francuskim http://ec.europa.eu/france/activite/actions_ecoles/eurekol_fr.htm Równie interesującym projektem było stworzenie pod egidą Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Belgii i Kancelarii Premiera Belgii talii kart przeznaczonych dla dzieci w wieku ponad 12 lat, umożliwiającą im poznanie Europy z podziałem na tematy (geografia, tradycja, języki, film itp), którą można bezpłatnie zamówić na stronie Przedstawicielstwa. Projekt ten jednak był realizowany wyłącznie po francusku, niemiecku i holendersku. http://ec.europa.eu/belgium/youth/game/index_fr.htm 6. Kalendarz Europa Portal ten oferuje możliwość zamówienia lub ściągnięcia kalendarza Europa i dołączonej do niego książki dla nauczyciela, opracowanych przez Fondation Génération Europe wspólnie z Komisją Europejską. Te dwie pomoce dydaktyczne przeznaczone dla szkół średnich mają na celu „uświadomienie uczniom ich praw i obowiązków jako obywateli Europy” skłaniając do dyskusji wokół tematów europejskich w oparciu o zbiór tekstów i zadań do wykonania na lekcji. http://www.europadiary.eu/?lang=pl/ 64 Francja 1 - Europe Chantier Europe Chantier jest europejskim programem mającym na celu promocję rozwoju obywatelstwa europejskiego poprzez organizację międzynarodowych spotkań, nazywanych Euro-Warsztatami, w czasie których prowadzona jest wspólna akcja (m. in. opieka nad zabytkami, działania na rzecz środowiska naturalnego, twórczość artystyczna). W portalu podane są aktualne i planowane projekty oraz lista agencji Europe Chantier, które zapewniają pomoc podmiotom pragnących zorganizować Euro-Warsztat lub w nim uczestniczyć. http://europe-chantier.crysalis.fr/index.php 2 - Ruch Europejski Ruch Europejski proponuje na swojej stronie ściągnięcie „Książeczki obywatela”, dokumentu wydanego przez Mouvement Européen-France (Ruch europejski – Francja) we współpracy z Association Française du Conseil des Communes et Régions d’Europe (Francuskie Stowarzyszenie Rady Gmin i Regionów Europy - AFCCRE). Książeczka ta, przeznaczona przede wszystkim dla młodych czytelników, zawiera informacje na temat Unii Europejskiej (historia, symbole, instytucje, programy dla młodzieży…). Książeczkę zamyka lista podstawowych praw związanych z obywatelstwem europejskim. http://www.mouvement-europeen.eu/Le-livret-du-citoyen-europeen 3. Toute l’Europe Toute l’Europe jest ważnym portalem przedstawiającym aktualne wydarzenia, które interpretuje we wszystkich wymiarach (politycznym, ekonomicznym, historycznym i kulturalnym). Podaje także informacje edukacyjne o funkcjonowaniu i politykach Unii Europejskiej. Serwis uruchomił ostatnio stronę poświęconą specjalnie Parlamentowi Europejskiemu: http://europarlement. touteleurope.eu/ umożliwiającą śledzenie pracy eurodeputowanych lub wysłanie im bezpośredniej wiadomości na twitterze: http://www.tweetyourmep.eu/home/fr. http://www.touteleurope.eu/ 4. Serwis dokumentacji francuskiej Serwis dokumentacji francuskiej to „opiniotwórczy wydawca i popularyzator”, zamieszczający publikacje pozwalające śledzić aktualne wydarzenia administracyjne, ekonomiczne, społeczne, polityczne, międzynarodowe… Posiada znaczną kartotekę na temat Europy (członkowie Unii Europejskiej, rozszerzenie, polityka sąsiedztwa…): http://www.ladocumentationfrancaise.fr/motcle/cartotheque-monde/europe.shtml La Direction légale et administrative (Dyrekcja Prawna i Administracyjna - DILA), która hostuje serwis, posiada także ośrodek informacji Centre d’information Europe Direct, który także udostępnia pewną ilość zasobów online: http://www.ladocumentationfrancaise.fr/europe-direct/index.shtml http://www.ladocumentationfrancaise.fr/ 5. Serwis Fédération Française des Maisons de l’Europe Serwis Fédération Française des Maisons de l’Europe (FFME), sieć Maisons de l’Europe we Francji, proponuje interaktywną przygodę zatytułowaną „Tour d’Europe” umożliwiającą sprawdzenie swoich wiadomości o Europie. http://www.maisons-europe.eu/tour-d-europe-le-jeu-interactif 6. Serwis francuskiej sekcji krajowej Europejskiego Parlamentu Młodzieży Serwis francuskiej sekcji krajowej Europejskiego Parlamentu Młodzieży, organizacji mającej na 65 celu „promowanie wśród młodzieży obywatelstwa w jego wymiarze europejskim poprzez budzenie jej zainteresowania dla rozwoju Europy” zawiera wykaz działań EPM i udostępnia pewną liczbę dokumentów informacyjnych (mobilność, rok działań charytatywnych i wolontariatu…) skierowanych do młodzieży. Serwis dysponuje także portalem przeznaczonym dla nauczycieli i umożliwiającym ściągnięcie „zestawów do robienia Europy w szkole”, które mają na celu zapoczątkowanie dyskusji o kwestiach europejskich na lekcji. http://www.pejfrance.org/ 7. Easy Europe Easy Europe jest stowarzyszeniem mającym na celu uczestniczenie w lepszym poznaniu mechanizmów europejskich poprzez prowadzenie szkoleń i animacji przeznaczonych dla placówek oświatowych, a także dla każdego podmiotu zainteresowanego Unią Europejską. Serwis Easy Europe umożliwia ściągnięcie wielu map (państwa członkowskie, państwa strefy euro, obszar Schengen) przeznaczonych dla prowadzących zajęcia. http://www.easyeurope.fr/decouvrez-l27europe.html 8. Nouvelle Europe Nouvelle Europe stanowi forum refleksji nad rozszerzoną Europą i jej sąsiedztwem. Działalność stowarzyszenia polega przede wszystkim na publikowaniu artykułów, ale oferuje ono także program o nazwie „S(t)ymulacja europejska” przeznaczony dla licealistów. http://www.nouvelle-europe.eu/stimulation-europeenne.html 9. Serwis „éduscol” Serwis „éduscol” Ministerstwa Edukacji Narodowej jest przeznaczony dla pracowników oświaty i udostępnia zasoby edukacyjne na temat Europy skalsyfikowane tematycznie (historia, ekonomia, energia…). http://eduscol.education.fr/cid47429/ressources-pedagogiques.html 10. Serwis Académie de Paris Serwis Académie de Paris oferuje „Skrzynkę z narzędziami” przeznaczoną dla „Nauczycieli Sprawozdawców Akcji Międzynarodowej i Europejskiej” (ERAEI) zawierającą między innymi grę „Euro-culture”, której celem jest „obudzenie poprzez zabawę «marzeń o Europie» u obywateli wspólnoty”. Skrzynka na narzędzia zawiera także rady dla nauczycieli dotyczące szkolnych wyjazdów w Europie. http://www.ac-paris.fr/portail/jcms/p1_321353/boite-a-outils-eraei 66 Niemcy 1. Bundeszentrale für politische Bildung [Krajowe Centrum Edukacji Politycznej] (przede wszystkim tematy lub publikacje „Europa) http://www.bpb.de oraz 16 Landesbildungsserver [Centra Edukacji Politycznej w Landach]/ (tematy lub publikacje „Europa”) http://www.bildungsserver.de/zeigen_e.html?seite=450 2. Europa im Unterricht [Europa w Nauczaniu] http://www.europaimunterricht.de 3. Deutscher Bildungsserver niemiecki portal edukacyjny proponujący liczne linki do publikacji, projektów i materiałów edukacyjnych na tematy związane z Europą: Po niemiecku: http://www.bildungsserver.de Po angielsku: www.bildungsserver.de/start_e.html 4. ASKO EUROPA-STIFTUNG [Fundacja ASCO dla Europy], Europäische Akademie Otzenhauseng GmbH, FORUM EUROPA e.V., Stiftung Forum EUROPA: Ein Bildungsprojekt für Jugendliche. Handbuch für Multiplikatoren, [Projekt edukacyjny dla młodzieży. Podręcznik.] Schwalbach/Ts. 2008. ISBN 978-3-89974371-5. 5. Europaorientierte Inhalte zum Unterricht (Treści europejskie w nauczaniu) http://www.eduvinet.de/ 6. Freudenbergstiftung [Fundacja Freudenberg] pod linkiem http://www.freudenbergstiftung.de/index.php?id=502 Integrationsgesellschaft (społeczeństwo integracyjne) lub pod Demokratische Kultur in Schule und Gemeinde (Kultura demokratyczna w szkołach i gminach): http://www.freudenbergstiftung.de/index.php?id=504 7. Atlas of European values (Atlas wartości europejskich / Atlas zu europäischen Werten) http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/homepage.php?lang=de 8. Portal tematyczny o historii Europy / Themenportal Europäische Geschichte http://www.europa.clio-online.de/ 9. Active citizenship (Aktywne obywatelstwo / Active Bürgerschaft): David Brixius: Active Citizenship, Expertise im Rahmen des Verbundprojekts im Forscher Praktiker Dialog; Heppenheim 2011 http://www2.transfer-ev.de/uploads/expertise_active_citizenship_2010.pdf / 10. Demokracja – nauka w Europie / Demokratie – Lernen in Europa www.schule.at/dl/demokratie-lernen_in_Europa_Text.pdf 11. Weidenfeld, Werner; Wessels, Wolfgang (Hrsg.): Europa von A bis Z. Baden-Baden: UTBNomos, 12. überarb. u. aktual. Aufl. 2011, 7 Abb., 13 Tab., 67 Luksemburg 1. Ena Jest to multimedialne źródło wiedzy o historii Europy, udostępniające w sześciu językach (francuski, niemiecki, angielski, hiszpański, włoski i niderlandzki) dokumenty dźwiękowe, wizualne i graficzne od 1945 roku dotyczące najważniejszych etapów projektu europejskiego oraz ludzi, którzy wnieśli w niego swój wkład. www.ena.lu 2. Europaforum Jest to serwis Ministerstwa Spraw Zagranicznych, który poprzez fakty, w sposób wszechstronny, informuje o aktualnych wydarzeniach europejskich, jeśli dotykają one obywateli Luksemburga. Znaleźć tam można wypowiedzi, wyniki badań, sprawozdania z debat i konferencji prasowych oraz dokumentację tematyczną. www.europaforum.public.lu 3. Culture Routes Jest to serwis Europejskiego Instytutu Szlaków Kulturowych Rady Europy. Program Szlaków Kulturowych Rady Europy jest instrumentem uwydatniającym europejskie wartości wywodzące się ze złożoności kultur i społeczeństw, które składają się na Europę. Opiera się na tematach reprezentatywnych dla wartości europejskich, które ponadto są wspólne dla wielu krajów Europy (Szlaki Fenickie, Drzew Oliwnych, Mozarta, Świętego Marcina z Tours, Dziedzictwa Żydowskiego czy Dziedzictwa Migracji). www.culture-routes.lu 4. Podręcznik francusko-niemiecki o wartościach Narzędzie to jest dostępne w serwisie http://asko-europa-stiftung.de, w rubryce „publikacje”. Ten wspólnotowy projekt francusko-niemiecki przekazuje młodym ludziom wiadomości o pochodzeniu i znaczeniu wartości europejskich, zachęca ich do refleksji i przybliża im ideę Europy: Jaką rolę wartości europejskie odgrywają dla każdego z nas? Czym jest tożsamość europejska? Do podręcznika dołączona została płyta CD z ćwiczeniami na temat wybranych wartości: równości, demokracji, wolności, praw człowieka i państwa prawnego. 5. Luksemburski podręcznik wychowania obywatelskiego Podręcznik adresowany jest do uczniów liceów. Pierwsza część dotyczy instytucji i procedur podejmowania decyzji w Luksemburgu. Druga część omawia europejskie instytucje i wyjaśnia ich funkcjonowanie. Zawiera rysunki i grafy wyjaśniające zagadnienia kompleksowe i trudne. Zawiera również odniesienia do innych źródeł pozwalającym uczniom na pogłębienie wiedzy w konkretnych zagadnieniach. 6. Centre d’études et de recherches européennes Robert Schuman (Centrum studiów i badań europejskich im. Roberta Schumana) Misją Centrum Badań im. Roberta Schumana jest: - popularyzacja wiedzy w zakresie historii integracji europejskiej i wspieranie badań naukowych nad tym tematem. - wspieranie publikacji w tym zakresie - wspieranie współpracy różnych instytucji w tym zakresie - organizowanie kolokwiów obejmujących wyżej opisany obszar tematyczny a także seminariów i warsztatów dla nauczycieli, studentów i innych zainteresowanych (np. dziennikarzy). www.etat.lu/cere 68 7. Muzeum Europejskie Schengen Serwis internetowy: www.schengen-tourist.lu Muzeum Europejskie Schengen, które zostało otwarte 13 czerwca 2010 roku, 25 lat po podpisaniu Układu z Schengen, znajduje się w Schengen, słynącym z uprawy winorośli miasteczku, usytuowanym na styku granic Luksemburga, Niemiec i Francji, nad Mozelą. To tutaj przedstawiciele 5 państw członkowskich UE – Niemiec, Francji i 3 krajów Beneluksu – podpisali 14 czerwca 1985 roku na statku „Princesse Marie-Astrid” układ, który przewidywał zniesienie kontroli osób na ich granicach wewnętrznych, Układ z Schengen. Na 200 m2 stałej ekspozycji interaktywnej poświęconej historii i znaczeniu Układu z Schengen ukazano, że zniesienie kontroli osób na granicach wewnętrznych było początkiem wprowadzenia w życie 4 podstawowych wolności określonych w Traktatach rzymskich z 1957 roku. 69 70 71 Dépôt légal 1er trimestre 2012 Mise en page et impression par Aprim Graphic - 77130 Montereau-Fault-Yonne Illustration Marta Fonfara Imprimé en France ISBN EAN 978-2-9540890-3-49782954089034 72 Przez d∏ugi czas zagadnienia europejskie nie stanowi∏y odr´bnego przedmiotu w programach szkolnych. Stopniowo sytuacja ta ewoluowa∏a, jednak raczej w sposób czàstkowy i nierównomierny, w zale˝noÊci od kraju albo wybranego kierunku. Wydaje si´, ˝e nadal jeszcze tematyka europejska w nauczaniu nie zyska∏a statusu, który odzwierciedla∏by znaczenie samej Unii europejskiej. A przecie˝ nie mo˝emy mówiç o realnej demokracji dopóki obywatele nie sà Êwiadomi jej znaczenia i nie dysponujà narz´dziami jej zrozumienia. Dlatego w∏aÊnie konieczne staje si´ udost´pnienie m∏odzie˝y podstawowych informacji na temat Unii Europejskiej, które umo˝liwià korzystanie z obywatelstwa w sposób aktywny. Niniejsza broszura, stworzona w ramach programu Komisji Europejskiej «Europa dla obywateli» jest owocem wspó∏pracy czterech partnerów europejskich: Maison de l’Europe w Pary˝u - koordynator projektu, l’Institut culturel européen Pierre Werner (Luksemburg), Der Europäische Bund für Bildung und Wissenschaft (Niemcy) oraz Centrum Stosunków Mi´dzynarodowych (Polska). Organizacje te podj´∏y si´ opracowania wspólnego tekstu, czego efektem jest prezentowany, oryginalny kompromis. Niniejsza publikacja jest adresowana przede wszystkim do nauczycieli oraz osób zajmujàcych si´ tworzeniem programów edukacyjnych. Jej celem jest dostarczenie wiedzy potrzebnej do zrozumienia procesu integracji europejskiej i u∏atwienie dalszego przekazywania tej wiedzy. Ten projekt zosta∏ zrealizowany przy wsparciu finansowym Fondation Hippocrène. Ten projekt zosta∏ zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlajà jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialnoÊci za umieszczonà w nich zawartoÊç merytorycznà.
