program wychowawczy - Publiczne Przedszkole Nr 1 w Lesznie im

PROGRAM WYCHOWAWCZY
PUBLICZNEGO PRZEDSZKOLA Nr 1
w LESZNIE
im. „LEŚNYCH SKRZATÓW”
Opracowały:
Małgorzata Superek
Małgorzata Szymczakowska
Brygida Woźniak
1
SPIS TREŚCI:
str.
Wstęp……………………………………………………………………………
Główne założenia programu…………………………………………………….
Zadania przedszkola w zakresie wychowania…………………………………..
Cele programu…………………………………..……………………………….
Główne zadania programowe
– Jestem kulturalny………………………………………………………..
– Jestem bezpieczny………………………………………………………
– Dbam o swoje zdrowie………………..…………………………………
– Jestem koleżeński………………………………………………………..
– Znam tradycje rodzinne i narodowe……………….……………………
Metody pracy……………………………………………………………………
Formy pracy…………………………………………..………………………....
Zasady organizacyjne.…………………………………………..….……………
Proponowane formy wzmocnień…………………………………………....…...
Zasady budowania systemu motywacyjnego……………………………………
Środki zaradcze…………………………….…………………………….………
Spodziewane efekty…………………………………………….……….……….
Ewaluacja…………………………………………………….………….……….
Bibliografia……………………………………………….…………….………..
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Aneks
Realizacja programu „ Spotkania z Leonem”………………………………..…...
Rola osoby prowadzącej…………………………….……………………..……..
Wskazówki dla prowadzącego……………………………………………..……..
Zasady…………………………………………………………………………….
Metody i techniki pracy z dziećmi………………………………………………..
Cykl zajęć psychoedukacyjnych „ Spotkania z Leonem”………………………...
Wykaz scenariuszy
 Czego potrzebujemy, żeby czuć się dobrze? …………………………..
 Przyjemne i nieprzyjemne uczucia……………………………………..
 Złość…………………………………………………………................
 Jak mogę sobie poradzić, gdy ktoś mi dokucza?....................................
 Czy wolno skarżyć?................................................................................
 Jak pomóc innym?..................................................................................
 Czy warto dokuczać innym? ……………………………………….....
 Przepraszanie…………………………………...……………………...
 Współpraca w grupie…………………………………………………..
 Rozwiązywanie konfliktów……………………………………………
Zakończenie ……………………….……………………………………………
Ocena realizacji programu………………………………………………………
22
23
24
24
25
26
27
29
30
31
32
34
36
38
40
42
44
46
50
52
53
2
„ W wychowaniu chodzi o to,
ażeby człowiek stawał się coraz bardziej
człowiekiem […], umiał być bardziej nie
tylko z drugim, ale i dla drugich”
JAN PAWEŁ II
WSTĘP
Wychowanie rozpoczyna się w rodzinie, a przedszkole tylko je
kontynuuje ukierunkowuje. Jak powiedział J. Dewey: "przedszkolne życie
powinno wyrastać stopniowo
z życia domowego (...), powinno podejmować
i kontynuować zachowania, z którymi dziecko oswoiło się już w domu".
Wychowanie jako proces - zgodnie z większością definicji - jest
utożsamiane z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka, przy czym
przez oddziaływanie rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany
czy przeobrażenia w osobowości
i zachowaniu.
Przedszkole jako instytucja wychowawcza jest jednym z wielu etapów w
życiu dziecka. Nauczyciele, rodzice i dzieci na okres czterech lat stają się
"terenem" wzajemnych oddziaływań. Aby proces wychowawczy przebiegał
harmonijnie wspólne działania powinny być przemyślane, zaplanowane,
zorganizowane, oparte na jasnych zasadach, które w efekcie pozwolą
na osiągnięcie zaplanowanych celów.
Z programem wychodzimy naprzeciw problemom wychowawczym,
wynikającym przede wszystkim z niewłaściwych oddziaływań w stosunku do
dzieci oraz narastających konfliktów i agresji we współczesnym świecie.
Program ma również na celu ujednolicenie oddziaływań wychowawczych
w przedszkolu i w domu, aby nasze dzieci w przyszłości tworzyły
społeczeństwo tolerancyjne i empatyczne o głęboko zakorzenionych strukturach
moralnych.
Przedszkole to instytucja wspomagająca i wspierająca rodziców lub
opiekunów w wychowaniu ich dzieci to pierwsze ogniwo edukacji wzajemnego
współżycia w grupie rówieśniczej, to, nauka relacji, zasad, ról jakie pełnią
poszczególni członkowie małej społeczności.
Tworzone programy oddziaływań wychowawczych będą spełniały
niewątpliwie swoją rolę jeśli cała społeczność przedszkola – nauczyciele,
3
rodzice, pracownicy administracji i obsługi, a także same dzieci będą
uczestniczyły w realizacji tego procesu.
GŁÓWNE ZAŁOŻENIA PROGRAMU
Program Wychowawczy Przedszkola Publicznego nr 1 w Lesznie
im. „Leśnych skrzatów” został stworzony w oparciu o nową Podstawę
programową
wychowania
przedszkolnego
dla
przedszkoli,
oddziałów
przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania
przedszkolnego z dnia 23 grudnia 2008r. oraz odpowiada zaleceniom zawartym
w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009r. w
sprawie
dopuszczenia
przedszkolnego
do
użytku
w
szkole
programów
wychowania
i programów nauczania oraz dopuszczenia do użytku
szkolnego podręczników. Program Wychowawczy zawiera cele, treści, metody
i formy pracy, które są zgodne z nową Podstawą programową wychowania
przedszkolnego.
Program realizowany
będzie
we
wszystkich
grupach
wiekowych w przedszkolu, jako dokument podstawowy przy opracowywaniu
planów
wychowawczych
w
grupach
dzieci
trzyletnich,
czteroletnich,
pięcioletnich oraz sześcioletnich.
Program wychowawczy ma na celu poprawę jakości pracy edukacyjnej,
uwzględnia potrzeby społeczności przedszkolnej: dzieci, rodziców i środowiska
oraz pracowników. Integruje nauczycieli i rodziców
w realizowaniu celów
wychowawczych. Ma on za zadanie określać, jakimi wartościami kierujemy się
w stosunku do naszego wychowanka, jego rodzica, jakie normy postępowania
czy zachowania są pożądane, aby dziecko umiało funkcjonować w środowisku
zgodnie z przyjętymi normami społecznymi.
Program wspomaga pracę nauczyciela i wspiera działania wychowawcze
rodziców.
4
ZADANIA PRZEDSZKOLA W ZAKRESIE WYCHOWANIA
Program wychowawczy jest zgodny z podstawą programową wychowania
przedszkolnego, która opisuje proces wspomagania rozwoju
i edukacji dzieci
objętych wychowaniem przedszkolnym. Przedszkole w równej mierze pełni
funkcje opiekuńcze, wychowawcze i kształcące. Naszym zadaniem jest
zapewnienie dzieciom możliwości wspólnej zabawy
i nauki w warunkach
bezpiecznych, przyjaznych i dostosowanych do ich potrzeb rozwojowych.
Osiągnięcie celów wychowania zawarte jest w następujących obszarach:

Kształtowanie umiejętności społecznych dzieci: porozumiewanie się
z dorosłymi i dziećmi, zgodne funkcjonowanie w zabawie i sytuacjach
zadaniowych (1)

Kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków higienicznych
i kulturalnych.

Wdrażanie dzieci do utrzymania ładu i porządku (2)

Wdrażanie dzieci do dbałości o bezpieczeństwo własne i innych (6)

Wychowanie do poszanowania roślin i zwierząt (12)

Wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne (15)
5
CELE PROGRAMU WYCHOWAWCZEGO
CEL GŁÓWNY:
Stwarzanie warunków do pełnego rozwoju osobowego każdego z naszych
wychowanków, zgodnego z ich wrodzonym potencjałem i możliwościami
w relacjach ze środowiskiem społeczno – kulturalnym.
CELE SZCZEGÓŁOWE:

kształtowanie podstawowych powinności moralnych np. życzliwości,
tolerancji, uczciwości, sprawiedliwości, odpowiedzialności;

tworzenie więzi uczuciowej z rodziną i środowiskiem, w którym dziecko
wzrasta;

rozwijanie
umiejętności
polubownego
rozwiązywania
spraw
konfliktowych i dochodzenia do kompromisu;

rozwijanie umiejętności rozróżniania dobra od zła;

uświadomienie złożoności otaczającego świata i czyhających zagrożeń;

uświadomienie dzieciom swoich praw i obowiązków;

nabywanie umiejętności społecznych
oraz podporządkowania się
ustalonym zasadom i regułom;

rozumienie
potrzeby
poszanowania
drugiego
człowieka,
jego
odmienności i indywidualności;

uszanowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych;

uświadomienie konieczności ponoszenia konsekwencji swoich czynów;

rozumienie potrzeby przestrzegania zasad bezpieczeństwa w życiu
przedszkola i środowiska;
6

nabywanie umiejętności dbania o dobre samopoczucie i zdrowie swoje
i innych;
ZADANIA GŁÓWNE PROGRAMU
I.
Jestem kulturalny
II.
Jestem bezpieczny
III.
Dbam o swoje zdrowie
IV.
Jestem koleżeński
V.
Znam tradycje rodzinne i narodowe
7
ZADANIA PROGRAMOWE
Wartość: Jestem kulturalny.
1. Używanie
zwrotów
grzecznościowych:
„proszę”,
„dziękuję”,
„przepraszam”.
2. Uczenie okazywania szacunku osobom dorosłym.
3. Uczenie stosowania zwrotów” dzień dobry”, „ do widzenia”.
4. Uczenie właściwego zachowania podczas posiłków.

Stosowanie zasady nie mówienia z pełną buzią;

Właściwe posługiwanie się sztućcami;

Gryzienie z zamkniętymi ustami;

Utrzymywanie właściwej postawy podczas jedzenia;

Korzystanie z serwetki po posiłku.
5. Wdrażanie do stosowania zasady: „Jak jedna osoba mówi, pozostałe
słuchają”.
6. Utrwalenie nawyków kulturalnego zachowania się w miejscach
publicznych.
7. Przyzwyczajanie do przestrzegania zasad dotyczących utrzymania
porządku w przedszkolu i jego najbliższym otoczeniu.
8. Kulturalne zachowywanie się wobec kolegów:

Zwracanie się do kolegów po imieniu;

Nie wyśmiewanie się z rówieśników.
8
Wartość: Jestem bezpieczny.
I. Rozwijanie umiejętności zapewniających bezpieczeństwo:
1. Dostrzeganie sytuacji zagrażających bezpieczeństwu swojemu
i innych:
a) poznanie zasad warunkujących bezpieczeństwo na terenie
przedszkola- bezpieczne korzystanie z zabawek i sprzętu terenowego
zgodnie z ustalonymi regułami,
b) przestrzeganie zasad warunkujących bezpieczeństwo dziecka poza
terenem przedszkola,
c) zapamiętanie własnego imienia, nazwiska, adresu.
2. Stosowanie zasad korzystania z toalety.
3. Korzystanie z zabawek, przyborów i narzędzi zgodnie z ich
przeznaczeniem.
4. Poznawanie zasad ruchu drogowego dotyczących prawidłowego
i bezpiecznego poruszania się po ulicach i drogach.
5. Poznawanie roli Policjanta dbającego o bezpieczeństwo ludzi.
6. Uświadomienie
dzieciom
niebezpieczeństw
wynikających
z nieprzestrzegania zakazów:

oddalania się od opiekunów;

zabaw w miejscach niedozwolonych;

zrywania i spożywania nieznanych roślin i grzybów;

samodzielnego korzystania z urządzeń elektrycznych;

wykorzystywania do zabaw lekarstw i innych środków
chemicznych;

zbliżania się do nieznanych zwierząt.
7. Zapoznanie z różnymi sytuacjami, w których należy powiedzieć „nie”:

kształcenie postawy ograniczonego zaufania do innych ludzi;

uświadomienie różnic między: dobry – zły dotyk, dobra – zła
tajemnica.
9
8.Kształtowanie umiejętności wzywania pomocy.
Wartość: Dbam o swoje zdrowie.
1. Kształtowanie nawyku dbania o higienę osobistą

przestrzeganie zasad prawidłowego mycia rąk przed posiłkami
i po wyjściu z toalety;

dbanie o wygląd zewnętrzny – czystość szyi, uszu, paznokci,
zębów;

korzystanie z chusteczek higienicznych;

codzienna zmiana bielizny osobistej;

dbanie o schludny wygląd.
2. Podkreślenie roli właściwego odżywiania się:

zachęcanie do spożywania owoców, warzyw, surówek i sałatek
owocowych;

rozumienie znaczenia umiaru w jedzeniu słodyczy;

spożywanie produktów zdrowych, takich jak: nabiał, ciemne pieczywo;

przezwyciężanie niechęci do nieznanych potraw.
3. Kształtowanie potrzeby ruchu oraz konieczności korzystania ze świeżego
powietrza.

dostosowanie ubioru do warunków pogodowych;

przebywanie na świeżym powietrzu o każdej porze roku;

przeciwdziałanie marznięciu lub przegrzaniu.
4. Przeciwdziałanie chorobom.

rozumienie konieczności kontrolowania swojego stanu zdrowia
kontrola zębów, szczepienia;

zasłanianie ust przy kichaniu i kaszlu.
10
Wartość: Jestem koleżeński.
1. Ustalenie wspólnie z dziećmi i przestrzeganie norm i zasad dotyczących
właściwego zachowania się w przedszkolu:

wdrażanie do zgodnej zabawy;

zachęcanie do zabaw w zespołach;

zgodne korzystanie z atrakcyjnych zabawek;

opiekowanie się dziećmi wymagającymi pomocy;

szanowanie wytworów kolegów;

uznawanie praw innych dzieci.
2. Rozwijanie umiejętności łagodzenia konfliktów.
3. Szanowanie cudzej własności.
4. Korzystanie z pomocy nauczycielki w sytuacjach trudnych.
5. Wyrabianie nawyku miłego witania się z rówieśnikami i ich rodzicami,
nie tylko na terenie przedszkola.
6. Dostrzeganie potrzeb innych i wychodzenia naprzeciw tym potrzebomnagradzanie pochwałami zachowań godnych naśladowania.
7. Utrwalenie nawyków kulturalnego zachowania się w miejscach
publicznych.
8. Przyzwyczajanie do przestrzegania zasad dotyczących utrzymania
porządku w przedszkolu i jego najbliższym otoczeniu.
9. Wdrażanie do zgodnej zabawy z kolegami- nie wyrządzanie nikomu
krzywdy.
10.Dostrzeganie i przeciwstawianie się przejawom samolubstwa,
okrucieństwa, przezywania, dokuczania- rozumienie przeżyć z tym
związanych.
11
11.Okazywanie pomocy dzieciom słabszym, młodszym i mniej sprawnym.
Wartość: Znam tradycje rodzinne i narodowe.
1. Wzbogacanie
wiedzy
poprzez
przekazywanie
ciekawostek
i interesujących historii, legend, ważniejszych instytucji i zabytków
związanych ze swoją miejscowością.
2. Wzmacnianie więzi rodzinnych poprzez udział rodziców i dziadków
w uroczystościach przedszkolnych i środowiskowych.
3. Poznawanie pracy zawodowej rodziców i dziadków, oraz zawodów
ważnych dla środowiska: strażak, policjant, lekarz, nauczyciel.
4. Uświadamianie dzieciom ich przynależności narodowej- jesteśmy
Polakami, mówimy po polsku, rozumiemy znaczenie słowa ojczyzna.
5. Rozwijanie poczucia przynależności narodowej:
a) zapoznanie dzieci z barwami narodowymi, godłem, hymnem
i mapą Polski,
b) poznawanie poprzez literaturę pochodzenia nazwy stolicy PolskiWarszawy, jej herbu i innych ważniejszych miast.
c) nazywanie największych rzek Polski, morza, gór.
d) poznanie imion i nazwisk znanych Polaków np.: Fryderyk Chopin,
Mikołaj Kopernik, Jan Paweł II.
e) poznawanie ważniejszych pomników polskiej historii np.: Zamku
Królewskiego w Warszawie poprzez organizowanie wycieczek.
6. Uświadomienie o przynależności Polski do Unii Europejskiej.
12
METODY PRACY
W trakcie realizacji programu zaleca się w szczególności następujące
metody:
 podające: opowiadanie, pogadanka, historyjka obrazkowa,
wiersze, piosenki, praca z obrazkiem, plansze edukacyjne,
obrazkowy kodeks zachowań warunkujący zasady typu: Jestem
koleżeński, Szanuję książki, Dobre maniery przy posiłku itp.
 aktywizujące: drama, pedagogika zabawy, P. Dennisona,
W. Sherborne, A. M.Kniessów., K. Orffa, R. Labana,
H. Tymichowej, E. Gruszczyk-Kolczyńskiej;
 problemowe:
gry
dydaktyczne
(trening
radzenia
sobie
ze stresem), burza mózgów, inscenizacja;
 praktyczne: ćwiczenia, rysunki tematyczne.
13
FORMY PRACY
Zadania proponowane w treściach kształcenia realizowane będą przez
różnorodne formy:
 spacery, wycieczki, uroczystości okolicznościowe;
 zajęcia planowane przez nauczyciela z całą grupą, w zespołach,
w grupach, indywidualne;
 czynności samoobsługowe;
 spacery, wycieczki, uroczystości okolicznościowe;
 zajęcia cyklicznych spotkań z policjantem mających na celu
ustalanie zasad warunkujących bezpieczeństwo.
14
ZASADY ORGANIZACYJNE
1. Współdziałanie z rodzicami i opiekunami prawnymi.
2. Współpraca w zakresie realizacji zadań wynikających z podstawy
programowej wychowania przedszkolnego.
3. Włączanie rodziców w życie przedszkola.
4. Planowanie i prowadzenie zajęć dydaktyczno – wychowawczych.
5. Zbieranie
informacje
pedagogicznej
o dzieciach – prowadzenie
mającej na celu
obserwacji
poznanie i zabezpieczenie potrzeb
rozwojowych dziecka.
6. Współpraca z psychologiem przedszkolnym, z Poradnią PsychologicznoPedagogiczną, opieką zdrowotną i inną.
7. Wspieranie każdego wychowanka w jego rozwoju.
8. Utrzymywanie stałego kontaktu z rodzicami (opiekunami) oraz udzielanie
im rzetelnych informacji na temat dziecka, jego zachowania i rozwoju.
9. Współpraca
z domem rodzinnym wychowanka w celu ujednolicenia
oddziaływań wychowawczych.
15
PROPONOWANE FORMY WZMOCNIEŃ POZYTYWNYCH

Nagradzanie uznaniem i pochwalą.

Nagradzanie pochwałą na forum całej grupy.

Nagradzanie pochwałą przed rodzicami.

Nagradzanie
rzeczowe
typu:
emblematy-
uśmiechnięte
buźki,
serduszka, słoneczka.

Darzenie dziecko szczególnym zaufaniem, np. zwiększając zakres jego
samodzielności.

Przywilej pełnienia dyżuru lub wykonywanie prostych czynności
zaproponowanych przez nauczyciela.
16
ZASADY BUDOWANIA SYSTEMU MOTYWACYJNEGO
1. Stosować nagrodę zaraz po wystąpieniu zachowania pożądanego.
2. Unikać nadmiaru nagradzania.
3. Nagradzać również próby wykonywania czynności, wysiłek a nie tylko
efekt.
4. Zachować konsekwencję w stosowaniu wzmocnień.
17
ŚRODKI ZARADCZE STOSOWANE W PRZEDSZKOLU
ZA NIEPRZESTRZEGANIE USTALONYCH NORM
ZACHOWAŃ







upomnienie ustne (tłumaczenie, wyjaśnienie)
czasowe odebranie przydzielonych funkcji
chwilowe odsunięcie od zabawy
brak nagrody
chwilowa izolacja w celu przemyślenia niepożądanego zachowania –
„krzesełko przemyśleń”
wyrażanie przez nauczyciela swojego smutku i zawodu z powodu
zachowania dziecka.
poinformowanie rodziców o zachowaniu dziecka
Jak pomagać dziecku w sytuacjach trudnych:
1. Ograniczyć zbędne wypowiedzi.
2. Kierować polecenia do grupy, a gdy jedno dziecko nie reaguje kierować
do niego takie samo polecenie.
3. Wydawać krótkie polecenia, długie dzielić na etapy.
4. Nie zmieniać intonacji głosu.
5. Nie krzyczeć (mówić stanowczo).
Wspólne rozwiązywanie problemu według koncepcji T. Gordona.
Procedura:



Określenie problemu, kiedy obie strony konfliktu mówią, co im
przeszkadza, co się stało i jakie przeżywają w związku z tym
uczucia (nauczyciel mediator).
Wszyscy podejmują próby rozwiązania problemu (metoda burzy
mózgów) nauczycielka je spisuje.
Ocena propozycji i wybór takiego rozwiązania, na który zgadza się
większość.
18

Jeśli zgadzamy się na wspólne rozwiązanie i postanowimy go
przestrzegać, jednocześnie ustalamy konsekwencje niewypełnienia
umowy.
SPODZIEWANE EFEKTY
Poprzez realizację proponowanych działań dziecko:

nawiązuje kontakty emocjonalne z rówieśnikami,

nazywa swoje emocje,

respektuje obrazkowy kodeks zachowań stosowany w przedszkolu,

rozwija dociekliwość poznawczą,

uzasadnia swoje postępowania,

potrafi
budować
więzi
społeczne
takie
jak:
koleżeńskość,
współdziałanie,

otwartość, zaufanie, gotowość niesienia pomocy, poszanowanie
dla odmienności,

posiada świadomość przynależności do wspólnoty przedszkolnej,

rozwija pozytywne uczucia, miłość do rodziców i najbliższych, jest
przygotowane do życia w społeczeństwie i wchodzi w relacje
międzyludzkie – interpersonalne,

rozumie i przestrzega zasady zgodnego współżycia w grupie,

dostrzega i rozumie innych, akceptuje ich odrębność

potrafi kulturalnie zwracać się do innych,

używa zwrotów grzecznościowych,

ma poczucie własnej wartości, wiary we własne siły,

wyraża swoje uczucia, potrzeby i oczekiwania a także dostrzega
je u innych

rozumie potrzebę rozwiązywania sporów,
19

rozumie konieczność przestrzegania zasad zgodnego współżycia
ze światem przyrody, przejawia postawy proekologiczne,

rozumie potrzebę stosowania profilaktyki prozdrowotnej,

zauważa sytuacje zagrażające bezpieczeństwu własnemu i innych,

zna swoje prawa i obowiązki,

szanuje wartości: prawdę, dobroć, piękno, sprawiedliwość, uczciwość,
życzliwość, wyrozumiałość i szacunek,

rozumie potrzebę pomocy dorosłych w sytuacjach trudnych,

zna i kultywuje tradycje rodzinne, środowiskowe, regionalne
i narodowe,

ma świadomość przynależności narodowej, rozpoznaje barwy
narodowe, godło, rozumie pojęcie- ojczyzna.
EWALUACJA
Bardzo ważna jest ewaluacja wdrażanego programu. To jeden
z elementów procesu uczenia się. Ewaluacja ma na celu zbieranie danych,
ich analiza, interpretacja i formułowanie wniosków.
Metody, które zostaną zastosowane:
 analiza dokumentacji
 ankiety – kierowane do rodziców , nauczycieli,
Badania mają przynieść informacje na temat:
 skuteczność programu
 atrakcyjność programu
 jakość prowadzonych zajęć
20
BIBLIOGRAFIA:
1. ABC… Program Wychowania Przedszkolnego XXIw., WSiP Warszawa 2000;
2. Faber a.,Mazlish E. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do
nas mówiły. Media Rodzina, Poznań 2001;
3. Gordon T. Wychowanie bez porażek. IW PAX, Warszawa 1999;
4. Jundziłł .I Nagrody i kary w wychowaniu. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986;
5. Kantowicz E. Ochrona praw dziecka. Wyd „żak”, Warszawa;
6. Łobocki M. ABC wychowania. WSiP, Warszawa 1992
7. Magda M. Edukacja od źr eł. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000;
8. Niebrzydowski L. O poznawaniu i ocenie samego siebie. Nasza Księgarnia, Warszawa
1976;
9. Robertson Jak zapewnić dyscyplinę ład i uwagę w klasie., WSiP, Warszawa 1998
10. Shaw G. B. Karać to ranić.
11. Więckowski R. Pedagogika wczesnoszkolna; WSiP Warszawa 1995
12. Śliwierski B. Program wychowawczy szkoły, WSiP, Warszawa 2001
13. Peters R. Szczęśliwa rodzina- 25 zasad rodzicielstwa, Świat Książki, Warszawa 2003
21
Aneks
22