Jezioro Czarnówek

Streszczenie
Niniejsza praca poświęcona jest florze rezerwatu przyrody „Jezioro Czarnówek”
oraz jeziora Leśniówek. Na podstawie obserwacji składu gatunkowego
roślinności obu zbiorników starano się ustalić, dlaczego tylko jezioro
Czarnówek określane jest mianem rezerwatu. Obserwacje prowadzono w ciągu
dwóch okresów wegetacyjnych, co umożliwiło pełniejszą charakterystykę flory
obu jezior. Przeprowadzone badania wykazują, że gatunki charakterystyczne
dla jezior lobeliowych i podlegające ścisłej ochronie gatunkowej, głównie
Lobelia dortmanna, Isoetes lacustris i Littorella uniflora występują tylko
na terenie jeziora Czarnówek, natomiast nie zaobserwowano ich w przypadku
jeziora Leśniówek lub występowały one bardzo nielicznie.
Wstęp
Jeziora lobeliowe są specyficznym typem ekosystemów jeziornych o małej
twardości wody, dużej przezroczystości i zwykle kwaśnym odczynie. Cechują
się niską trofią, co
sprawia, iż grupują one gatunki roślin mające
charakterystyczne wymagania siedliskowo-pokarmowe, takie jak Lobelia
dortmanna i Isoetes lacustris . W Polsce znajduje się 178 jezior lobeliowych ,
położonych głównie w rejonach wału moreny czołowej Pojezierza Pomorskiego
(Kraska 2004). Jezioro Czarnówek oraz jezioro Leśniówek zlokalizowane są na
Pojezierzu Drawskim na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego. Ze
względu na rzadką w Polsce reliktową roślinność, jez.Czarnówek uzyskało
statut rezerwatu na mocy zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu
Drzewnego z dnia 12 lipca 1974 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody
(M.P. Nr 28, poz. 172 z późn. zm.). Występowanie unikatowych gatunków
podlegających ochronie prawnej decyduje o wysokiej wartości wyżej
wspomnianych obiektów w skali regionalnej i krajowej.
W przypadku terenów chronionych zalecane jest poznanie ich różnorodności
gatunkowej, a w konsekwencji podejmowanie świadomych działań służących
ich ochronie. Celem pracy było rozpoznanie i udokumentowanie flory rezerwatu
jeziora Czarnówek i jeziora Leśniówek oraz wskazanie gatunków roślin,
których pojawienie się lub zanik świadczy o utracie właściwości
tego typu jeziora. W przyszłości zebrane dane mogłyby zostać wykorzystane
do określenia kierunku ewolucji badanych jezior.
Teren badań i metody
Badania realizowano na terenie rezerwatu wodno-florystycznego „Jezioro
Czarnówek” oraz jeziora Leśniówek, położonych na północ od Złocieńca.
 Jezioro Czarnówek.
Śródleśny zbiornik
wodny o powierzchni
11,88 ha , położonym
w zagłębieniu rynny
fluwioglacjalnej.
Kształt jeziora regularny
z bardzo wyrównaną
linią brzegową , stoki
o małym nachyleniu.
W części południowozachodniej znajduje się
zatoka. Dokładniejszą Rys.1. Mapa fragmentu powiatu drawskiego, gdzie położone są badane
obiekty
lokalizację obiektu
Źródło: http://www.zctn.pl/fusion_images/mapapoj.gif
przedstawiają mapy
nr 1 i 2 (załącznik).
 Jezioro Leśniówek (Leśniczówek). Śródleśnie jezioro o wydłużonym
kształcie. Powierzchnia zbiornika wynosi 10,3 ha. Zajmuje dno rynny
o stosunkowo stromych brzegach w części wschodniej i południowej.
Linia brzegowa nierównomiernie urozmaicona. Dokładniejszą lokalizację
obiektu obrazują mapy nr 3 i 4 (załącznik).
Obserwacje struktur roślinnych trwały w okresie od 1 sierpnia do 30 września
2011 roku i od 1 kwietnia do 30 września 2012 roku. Badania zostały
przeprowadzone zgodnie z terminami wyznaczonymi przez Regionalną
Dyrekcję Ochrony Środowiska w Szczecinie oraz Marszałka Województwa
Zachodniopomorskiego (załącznik) w okresie pełnej wegetacji w wyżej
wymienionych terminach. Obserwowano zbiorowiska roślinne, które następnie
zostały poddane analizie w celu oznaczenia tworzących je gatunków. W trakcie
prowadzonych badań terenowych zostały wykonane również zdjęcia (załącznik).
Kryterium wyboru powierzchni do zdjęć była różnorodność fitocenoz.
Na podstawie wnikliwych obserwacji terenowych oraz fotografii określono
skład florystyczny jez. Czarnówek i jez. Leśniówek. W celu oznaczenia
zbiorowisk roślinnych oraz nomenklatury gatunków roślin wykorzystano
literaturę podaną w bibliografii [1] [3] [4] [5] [6] [7] .
Wyniki
Badania roślinności wybranych jezior lobeliowych umożliwiły wyróżnienie
40 gatunków zaklasyfikowanych do 17 rodzin. Otrzymane wyniki zestawiono
w formie tabeli i na ich podstawie dokonano porównania ogółu gatunków
występujących na obszarach badanych obiektów.
Jezioro Czarnówek. Ma ono typową roślinność jezior lobeliowych. Strefę
litoralu, przeciętnie do 2 m porasta Lobelia dortmanna ze współudziałem
Litorella uniflora. Poniżej rozciąga się obszar występowania Isoetes lacustris.
Rośnie on do głębokości 4 m, z reguły w postaci nielicznych,
jednogatunkowych agregacji, jednak zdarzają się zbiorowiska grupujące
zarówno I.lacustris jak i L. dortmanna. W strefie przybrzeżnej rozciąga się
rejon dominacji torfowca Sphagnum cuspidatum. Niekiedy współwystępuje
z innymi mchami, jednak na bardzo ograniczonych powierzchniach. W tej samej
strefie znaczny udział mają Vaccinum ulginosum i Oxucoccus palustris.
Z innych roślin częste są skupienia Calla palustris i Hydrocotyle vulgaris
na południowym brzegu jeziora. Szuwar trzcinowy tworzą głównie Eleocharis
palustris oraz Carex lasiocarpa.
Jezioro Leśniówek. Charakteryzuje się ono zróżnicowaną roślinnością,
ale ze zdecydowanie mniejszym udziałem gatunków charakterystycznych
dla jezior lobeliowych. Littorella uniflora występuje sporadycznie, głównie
w najpłytszych wodach. Isoetes lacustris natomiast jest gatunkiem ustępującym,
a jego nieliczne skupiska rozrzucone są nieregularnie przy brzegu wschodnim.
Na brzegach jeziora wytworzyły się rozległe połacie torfowisk przejściowych.
Budują je gatunki takie jak: Sphagnum fallax, S.cuspidatum, a także z
mniejszym udziałem S. squarrosum.
Większe powierzchnie torfowiska
wykształciły się w małej zatoce w południowym końcu jeziora.
W strefie pła grupą zdecydowanie dominującą pod względem liczebności były
turzyce - Carex actutimorfis, C. pseudocyperus , C.riparia i Eriophorum
angustifolium. Obszar torfowiska w południowo-zachodniej części został
opanowany przez gatunki należące do rodziny Ericaceae, głównie Ledum
palustre oraz sporadycznie Calluna vulgaris.
Dyskusja
Niewątpliwie najliczniejszą rodziną, pod względem gatunkowym
jak i zajmowanej powierzchni, są Cyperaceae. Chociaż większość form była
wspólna dla obu jezior, jednak więcej taksonów Cyperaceae stwierdzono
na terenie jez. Leśniówek. Wzdłuż ich brzegów powstają płaty torfowisk
przejściowych. Zróżnicowanie taksonomiczne rodziny Ericaceae należy uznać
za stosunkowo wysokie. Mszyste brzegi jezior zasiedlają pospolicie Vaccinum
myrtillus wraz z Oxycoccus palustris, sporadycznie także Calluna vulgaris.
Rośliny kwiatowe, takie jak Polygonum hydropiper i Galium palustre
występowały nielicznie i trudno analizować dynamikę ich występowania.
Na terenie obu jezior występują również nieliczne zadrzewienia reprezentowane
przez takie gatunki jak: Alnus glutinosa, Betula pendula, Betula pubescens
i Pinus sylvestris. Wspomniane wcześniej pojedyncze stanowiska drzew są
wynikiem zarastania jezior.
W jeziorze Czarnówek stwierdzono licznie występującą roślinność
charakterystyczną dla jezior lobeliowych. Obecność gatunków należących
do zespołu Isoëto-Lobelietum dortmannae oraz Litorella uniflora bezpośrednio
świadczy o specyfice trofii zbiornika. Marek Kraska [2] wspomina, że gatunki te
są identyfikatorami fitosocjologicznymi służącymi określeniu lobeliowego
charakteru jeziora. Najliczniejszym przedstawicielem Cyperaceae jest
Eleocharis palustris. Zwykle współwystępuje on z Carex lasiocarpa
i C. actutiformis. Natomiast w północnej części Czarnówka dominantami w
turzycowisku były Carex lasiocarpa i C. rostata. Według Kraski ich obecność
wskazuje
na postępujący proces dystrofizacji wód. Należy wspomnieć, że w tej części
jeziora nie występuje Lobelia dortmanna. Prawdopodobnie spowodowane jest
to napływem kwasów humusowych wraz z wodą leśnego rowu melioracyjnego,
który uchodzi do jeziora właśnie w tej części. Zgodnie z autorem, podany skład
florystyczny oraz znaczący udział Eleocharis palusrtis pozwala określić
Czarnówek mianem jeziora lobeliowego zrównoważonego.
Obecny stan flory jeziora Czarnówek wskazuje na dobrą kondycję tego
zbiornika. Poza naturalnymi przyczynami, dystrofizacja może być znacznie
wspomagana
przez
człowieka.
Antropopresja
może
doprowadzić
do przyspieszenia procesu ewolucji zbiornika i zaniku unikalnych gatunków
roślin. Status troficzny jez. Leśniówek najlepiej określa występująca
tam roślinność. Charakteryzuje się ono zróżnicowaną roślinnością,
ale ze zdecydowanie mniejszym udziałem gatunków charakterystycznych
dla jezior lobeliowych. Jest to zbiór fitocenoz przypisywanych jeziorom
dystroficznym i torfowiskom przejściowym, reprezentowanych m.in. przez duże
skupiska gatunków z rodziny Cyperaceae oraz Ericaceae, a także obecność
Drosera rotundifolia. Jak już wcześniej wspomniano, na brzegach jezior
wytworzyły się połacie torfowców. Ich dominacja ilościowa w przypadku
jez. Leśniówek wskazuje na znaczne zaawansowanie procesu dystrofizacji.
Na uwagę zasługuje nikłe występowanie Isoetes lacustris w omawianym
zbiorniku. Znikoma liczba asocjacji I. lacustris i Litorella uniflora w pewien
sposób odzwierciedlają stan trofii jeziora z przeszłości. Nie odnotowano
natomiast obecności Lobelia dortmanna. Zgodnie z artykułem Kraski [2]
opisany wyżej układ fitocenotyczny jest charakterystyczny dla jezior
lobeliowych dystroficznych oligohumusowych.
Można uważać, że Leśniówek znajduje się na zaawansowanym etapie
dystofizacji. Prawdopodobnie kierunkiem ewolucji jeziora będzie rozwój
torfowiska przejściowego, którego płaty są już dobrze wykształcone
na obrzeżach.
Piśmiennictwo
1. Grau, Kremer, Möseler, Rambold, Triebel (1998) Leksykon przyrodniczy.
Trawy-wyd. Świat Książki, Warszawa.
2. Herbich J.(red.), Kraska M. (2004) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Wody słodkie i torfowiska,
Jeziora lobeliowe - Ministerstwo Środowiska, 2:29-36
3. Kremer B., Nuhle H. (1998)Leksykon przyrodniczy. Porosty, mchy,
paprotniki- wyd. Świat Książki, Warszawa.
4. Matuszkiewicz W. (2001) Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski-PWN, Warszawa
5. Nawara Z., Szwedler I. (2007) Spotkania z przyrodą-Rośliny, wyd.
Multico, Warszawa.
6. Rutkowski L. (2006) Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski
niżowej-PWN, Warszawa.
7. Wójciak H. (2007) Porosty, mszaki ,paprotniki –wyd. Multico, Warszawa
8. Żmudziński L. (2002) Słownik hydrobiologiczny-PWN, Warszawa