Środowisko szkolne jako problem agresji i przemocy

100 ОСВІТОЛОГІЯ, №5, 2016
ISSN 2226-3012 (Print)
СОЦІОЛОГІЯ ОСВІТИ
SOCJOLOGIA EDUKACJI
УДК 373.5:316.624.3
Leandra Korczak
Dr., Wyższa Szkoła Pedagogiczna Związku Nauczycielstwa Polskiego,
ul. Smulikowskiego, 6/8, 00-389 Warszawa, Rzeczpospolita Polska
ŚRODOWISKO SZKOLNE JAKO PROBLEM AGRESJI
I PRZEMOCY
Zjawisko przemocy i agresji oraz pojawianie się nowych form destrukcji w polskim życiu publicznym budzą zrozumiały
niepokój wszystkich, którym leży na sercu bezpieczna przyszłość młodych ludzi. Szczególne wyzwanie przed naukami
pedagogicznymi, humanistycznymi jak i prawnymi stawiają zjawiska agresji i przemocy wśród młodzieży, dotykające
boleśnie najważniejszych środowisk wychowawczych, czyli rodziny, szkoły, środowisko otaczające młodego człowieka.
Słowa kluczowe: agresja; аgresja fizyczna; аgresja psychiczna; przemoc; środowisko szkolne.
Szkoła jest miejscem gdzie w procesie socjalizacji i
wychowania kształtuje się osobowość uczniów. Wartości
takie jak tolerancja, dialog, wolność, podmiotowe traktowanie człowieka nie zawsze w szkole są przestrzegane.
Postrzegamy szkołę w pesymistycznych barwach.
B. Śliwerski uważa, że współczesny nauczyciel pracuje w szkole niczyjej, w której występują napięcia i niedoskonałości, wnoszące do stosunków międzyludzkich
akty przemocy i upokorzenia. Nauczyciele nie radzą
sobie z problemem agresji i ze swoja rolą sami stają się
obiektami przemocy, odczuwają lęk, poczucie zagrożenia, bezradność, są wypaleni zawodowo. W akim klimacie trudno o pozytywny dialog Nauczyciel – Uczeń.
Inne podejście do tego problemu ma K. KmiecikBaran, szkoła to złożona społeczność na którą
składają się uczniowie i nauczyciele. Każdy uczeń
jest indywidualnością, jest aktywny i posiada system
wartości. W szkole styka się z przejawami przemocy, na
które wpływają:
1. Czynniki społeczno-ekonomiczne to, walka
polityczna toczona w Polsce od 1980 roku, gdzie
nastąpiło podporządkowanie środków masowego
przekazu, instytucje kulturalne a także system
oświatowy, wzrost bezrobocia, wzrost przestępczości,
nieskuteczne prawo.
2. Czynniki tkwiące w samej szkole to np. społeczna dezorientacja szkoły gdzie brak pozytywnych relacji
między uczniami, nauczycielami i rodzicami, zły kli© Korczak Leandra, 2016
mat panujący w szkole, niejasno określone kryteria oceniania i zachowania uczniów, często niechętny stosunek
nauczyciela do ucznia, agresja i przemoc skierowana na
ucznia przez nauczyciela (Kmiecik- Baran K., 2000, 65).
I. Pufal-Struzik w książce «Agresja i przemoc w
szkole» w następujący sposób definiuje to zagadnienie: «Agresja w szkole określa zachowania i skłonności
uczniów w szkole, zmierzające do wyrządzenia szkody
określonym osobom, grupom społecznym lub ich właściwości». Obok pojęcia agresja występują określenia pokrewne, są to przemoc, tyranizowanie, osaczanie.
W szkołach coraz częściej dochodzi do aktów przemocy, zarówno fizycznej jak i psychicznej. Agresja fizyczna występuje wtedy, gdy jedna osoba krzywdzi lub
rani inną, używając siły fizycznej. Należy do niej zaliczyć
takie formy przemocy jak znęcanie się nad zwierzętami i
niszczenie naturalnego środowiska przez człowieka.
Agresja psychiczna to zachowanie wszechobecne w
życiu codziennym, kłótnie, przezywanie, wulgaryzmy
skierowane do osoby, ale również marudzenie, narzekanie, ośmieszanie, krytykowanie i szydzenie, manipulowanie związkami przyjaźni. Przodują w niej dziewczyny, agresja ta jest formą bardzo dotkliwą i trudną do
wykrycia, a przez to szczególnie niebezpieczna. Z pozoru jest ona mniej groźna dla ofiary, gdyż nie powoduje uszczerbku na zdrowiu fizycznym, ale z drugiej
strony może powodować trwałe ślady w psychice ucznia
(Ćwikła A., 2007, s. 29).
ISSN 2412-124X (Online)
W przemocy psychicznej przeważa agresja słowna
ze strony nauczycieli wobec uczniów: moralizowanie,
szantażowanie, poniżające komentarze wobec ucznia,
chłód emocjonalny, brak wsparcia, konformizujące
naciski, brak poszanowania prywatności i
godności ucznia. Uczniowie wobec kolegów
przejawiają następujące zachowania: znęcanie się,
ograniczenie swobody, popychanie, stłuczenia z kolei
nauczyciele uczniów biją książką po głowie, uderzają
głową o ścianę, ciągną za uszy i włosy.
Agresja w szkole wynika z wadliwego funkcjonowania tych placówek. W szkołach jest dużo uczniów, panuje hałas, brak współpracy pomiędzy szkołą a rodzicami.
Również brak kontroli ze strony nauczycieli, niesprawiedliwe ocenianie, stwarzanie sytuacji stresowych związanych ze sprawdzaniem wiedzy, a wręcz wyśmiewania
staje się przyczyną agresywnych zachowań. To właśnie
od przygotowania pedagogicznego wymaga się nie tylko przekazywania wiedzy, ale wyrabiania pozytywnych
cech osobowych i umiejętności interpersonalnych.
Często mało urozmaicone i przeciążone programy
edukacyjne, brak zajęć pozalekcyjnych, powszechna
«nuda» w szkole sprzyjają agresji uczniów. Jako dowód
tego zjawiska dołączam w załącznikach artykuł z Gazety
Wyborczej zamieszczony na stronie intemetowej www.
gazeta.pl, w dniu 17 paździemika 2008 r. a noszący tytuł
«Nudne lekcje wyzwalają agresję».
Z badań wynika, że zachowania agresywne to często
wołanie o pomoc i zainteresowanie np. ze strony rodziców. Kiedy młody człowiek nie radzi sobie z własnymi
problemami, czuje się zagrożony i ma bardzo niskie poczucie własnej wartości agresja jest wybuchem emocji,
a emocji nie można stłumić, trzeba tylko znaleźć bezpieczne dla nich ujście.
Agresja jest formą zachowania jednostki realizowaną
w określonym kontekście społecznym. Osoba lub grupa osób przejawiają agresję to podmiot, czyli agresor.
Agresorzy to osoby zwykle silne fizycznie, przejawiające
wrodzoną skłonność do agresji najpierw wobec kolegów,
później rodziców i nauczycieli.
Agresorami są osoby z niską samoocenę, impulsywne, charakteryzujące się zazwyczaj postawami aspołecznymi i brakiem zdyscyplinowania.
Dziecko spędza większą część dnia w szkole w licznej grupie, często nauczyciele odnoszą się do niego z dystansem nie dostrzegają na tle licznej grupy. Nauczyciel
jest osobą mającą nad uczniem władzę, może decydować
o jego pozycji w klasie. Często zdarza się, że nauczyciel
okazuje niechęć uczniowi, który ma kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń, a nawet przezwisk. Taki uczeń czuje się
skrzywdzony i upokorzony.
U dziecka budzi się postawa agresywna i
buntownicza. Bunt przejawia się w formie aroganckich
zachowań wobec dorosłych, lekceważenia obowiązków
szkolnych, aspołecznych wybryków. Często tacy
uczniowie nie mają kolegów w klasie, a zaspokojenie
potrzeby uznania odnajdują w nieformalnych grupach
rówieśniczych o charakterze destruktywnym. Problemy
OŚWIATOLOGIA, №5, 2016
101
wychowawcze mogą sprawiać także zdolni uczniowie,
ponieważ wyprzedzają intelektualnie swoich kolegów i
przez to są izolowani w klasie.
Forma fizycznej przemocy to bicie po twarzy,
uderzenie jakimś przedmiotem najczęściej
dziennikiem, zeszytem, kluczem lub piłką. Są one
wyrazem bezsilności nauczycieli, którzy nie potrafią
zdyscyplinować uczniów. Dzieci często boją się
powiedzieć rodzicom co się wydarzyło się w szkole, aby
nie pogarszać swojej sytuacji (Kmiecik-Baran K., 2000,
s. 22). Przemoc psychiczna to agresja słowna obejmująca
krzyki, złośliwe uwagi adresowane do ucznia. Jeśli
nauczyciel mówi podniesionym głosem świadczy to
o jego zdenerwowaniu i ma niekorzystny wpływ na
atmosferę pracy, budzi lęk ale często także rozbawienie
uczniów (Ćwikła A., 2007, s. 28).
Nauczyciele zapytani o przyczyny przemocy wobec
uczniów wskazują na: stres zawodowy; agresja ze strony
dzieci; przepracowanie; nie wykonywanie poleceń; niedocenianie zawodu; trudności materialne; niepewność
pracy; manipulowanie uczniami, przedmiotowy stosunek do ucznia.
Warto zauważyć, iż nie tylko osobowość nauczyciela
i jego autorytarna postawa są przyczyną zachowań agresywnych, które dostrzegamy we współczesnych szkołach ale także można wymienić i inne przyczyny np. złe
wzorce (dorosłych, rówieśników, mediów), brak uwagi,
stałego kontaktu (nauczyciela z uczniem, rodzica z dzieckiem), warunki zewnętrzne (hałas, tłum, tłok, zmęczenie), kompleksy (dziecko za grube, za chude, ma za długie, za krótkie włosy; dzieci chcą być podobne do siebie,
ponieważ wtedy czują się bezpieczne i akceptowane),
krytyka ze strony rówieśników, problemy w nauce, zazdrość, nieumiejętność fiinkcjonowania w grupie, brak
wsparcia ze strony rodziców, brak akceptacji ze strony
osób ważnych dla dziecka, brak jasnych, przewidywalnych reguł funkcjonowania, kary niewspółmierne do
przewinienia (zbyt surowe lub zbyt łagodne, nieumiejętność wyrażania negatywnych emocji, wynikających z
niewydolności wychowawczej, nieadekwatna samoocena, brak umiejętności komunikowania się (dzieci, dorośli), nadopiekuńcze wychowanie rodzi syndrom ofiary,
uczniowie mogą reagować agresywnie, lęk przed utratą akceptacji ze strony grupy, zbyt wysokie wymagania
względem dziecka.
Zachowania agresywne manifestują także i uczniowie
wśród licznych przyczyn można wymienić takie jak: zamykanie się w sobie, smutek, przygnębienie, opuszczanie
się w nauce, osamotnienie, zmiernność nastrojów, objawy psychosomatyczne (bóle głowy, bóle brzucha), spóźnianie się do szkoły lub jej unikanie, wagary, trzymanie
się blisko nauczycieli, bycie obiektem drwin ze strony
kolegów, izolowanie się ślady przemocy (sińce, zadrapania, zniszczone ubranie i przybory szkolne) (Ćwikła A.,
2007, s. 37-39).
W każdej szkole dochodzi do przemocy psychicznej,
jeśli ucznia ktoś przezywa, opowiada innym nieprawdziwe historic, ośmiesza przed innymi, niszczy lub zabiera
rzeczy, kradnie pieniądze, w Internecie publikuje obraź-
102 ОСВІТОЛОГІЯ, №5, 2016
liwe informacje, uczeń dostaje wiadomości «sms» lub
telefony obrażające go, nie chce iść do szkoły bo boi się
spotkać swoich prześladowców. Znaczy to, że jest ofiarą
przemocy psychicznej.
Sprawcy wiedzą jak sprowokować ofiarę, często jest
to wyśmiewanie się z wyglądu (waga, kolor włosów, sposób ubierania) lub z innych powodów np.: dobrze się
uczy; uczy się gorzej; nie ma pieniędzy; ma popularność
w szkole; wyznaje inną religię; jest innej narodowości;
nosi okulary; ma wadę wymowy.
Ofiary przemocy w szkole często cierpią w milczeniu. Są bezsilni wiedzą że nikt im nie pomoże, mają obniżone poczucie bezpieczeństwa. Nauczyciele w wielu
przypadkach są nieświadomi, że uczeń lub uczniowie są
ofiarami przemocy. Dzieci boją się przyznać rodzicom
jak i wychowawcy, ponieważ może wywołać to zemstę
kolegów. Do napaści skłania sprawców najczęściej brak
reakcji na zaczepki, żądają od nich pieniędzy lub alkoholu. Jeśli ofiara nie ma pieniędzy agresorzy podpowiadają
jak mają je zdobyć np. : ukraść rodzicom, dokonać wtamania, wandalizmu, napadow na ludzi.
Według M. Dąbrowskiej-Bąk na zjawisko «klimatu
bezprawia» w szkole mają wpływ następujące czynniki:
• nagminne palenie papierosów;
• alkohol na dyskotekach i wycieczkach;
• brak dyscypliny;
ISSN 2226-3012 (Print)
• akty wandalizmu;
• ordynamy i lekceważący stosunek do nauczycieli oraz brutalne traktowanie młodszych kolegów
(Kmiecik –Baran K., 2000, s. 40).
W placówkach oświatowych występują dwa rodzaje przemocy. Pierwsza to fala szkolna związana z obyczajowością szkolną, drugi rodzaj agresji występuje zarówno w szkole jak i poza nią. Fala szkolna polega na
wielokrotnym i trwającym przez pewien okres czasu
szykanowaniu, nękaniu jednostki przez grupę. W polskich szkołach przybiera formę przemocy fizycznej i
słownej (Kmiecik –Baran K., 2000, s. 41). Kolejny termin dotyczący tego problemu to bullying oznacza tyranizowanie, dokuczanie, dręczenie. Badania wykazują, że
5% dzieci co roku ulega temu grożnemu zjawisku. Formy bullyingu to oczernianie, ignorowanie, odrzucenie,
zastraszanie, dokonywane najczęściej w szatni, w toalecie, przed budynkiem szkolnym. Dręczyciele to zarówno
chłopcy jak i dziewczęta, którzy z dręczenia innych czerpią przyjemność.
Zjawisko szkolnej agresji narasta na naszych oczach.
Media donoszą nam o drastycznych zdarzeniach, które są dowodem bezradności dorosłych wobec problemu
fali agresji. Rozpoznanie i zbadanie tego problemu jest
bardzo trudne ponieważ zarówno sprawcy jak i ofiary
pozostają anonimowi.
Literatura
1. Ćwikła A. Stop agresji psychicznej / A. Ćwikła, M. Wiatrowski, H. Radziszewska, B. Plucner. – Poznań 2007,
FORUM. – S. 29.
2. Kmiecik –Baran K. Mlodziez i przemoc / K. Kmiecik –Baran. – Warszawa 2000, PWN. – s. 40.
3. Kmiecik-Baran K. Agresja i przemoc w realiach współczesnej szkoły / K. Kmiecik-Baran. – Gdańsk 2000,
Przegląd Oświaty. – S. 65.
ШКІЛЬНЕ СЕРЕДОВИЩЕ ЯК ПРОБЛЕМА АГРЕСІЇ І НАСИЛЬСТВА
Корчак Леандра, доктор гуманістичних наук у галузі педагогіки, Вища школа педагогічна Спілки польських
вчителів, вул. Смуліковського 6/8, 00-389 Варшава, Республіка Польща
Феномен насильства і агресії, поява нових деструктивних форм впливу на функціонування польського
суспільного життя викликає зрозумілі побоювання серед населення. Особливою проблемою для гуманітарних
наук постає феномен агресії і насильства серед молоді, що негативно позначається на найбільш важливі
освітні середовища, тобто сім’ї, школі та в цілому на соціальному середовищі, що оточує молоду людину.
Ключові слова: агресія; фізична агресія; психологія агресії; насильство; шкільне середовище.
SCHOOL ENVIRONMENT AS A PROBLEM OF AGGRESSION AND VIOLENCE
Korchak Leandra, Doctor of Humanities in the field of Pedagogy, Higher pedagogical school of the Polish Teachers`
Union, 6/8 Smulikovskoho st., 00-389 Warsaw, The Republic of Poland
The phenomenon of violence and aggression, as well as the emergence of new forms of destructive influence on the
functioning of Polish public life is understandable fear among the population. A particular problem for Pedagogical
Sciences, Humanities and Law, the phenomenon of aggression and violence among young people, which affects the most
important learning environment that is family, school and in general the environment surrounding the young man.
Key words: aggression; physical aggression; psychology of aggression; school environment; violence.
Стаття надійшла до редакції 17.05.2016
Прийнято до друку 29.09.2016