Ekologiczna polityka przemysłowa

MIĘDZYNARODOWA ANALIZA POLITYCZNA
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
BENJAMIN MIKFELD
Październik 2011




Socjaldemokracja w Niemczech wniosła poprzez koncepcję ekologicznej polityki
przemysłowej pionierski wkład w łączenie interesów gospodarczych i społecznych kraju
uprzemysłowionego z ochroną środowiska i ideą zrównoważonego rozwoju. Koncepcja ta jest
rezultatem trwającego od dziesiątków lat zajmowania się przez niemiecką socjaldemokrację
zagadnieniami ekologii i polityki energetycznej.
Ekologiczna polityka przemysłowa wychodzi z założenia, że „zielone rynki” mają znaczny
potencjał wzrostu. Tutaj powstają miejsca pracy jutra i tutaj decyduje się sprawa
międzynarodowej konkurencyjności danej gospodarki narodowej. Socjaldemokracja musi być
siłą, która prowadzi ścisły dialog z przemysłem i związkami zawodowymi, demonstrując przy
tym jako siła polityczna swą twórczą kompetencję przemysłową.
Polityka dysponuje urozmaiconym instrumentarium, służącym przyspieszaniu i kształtowaniu
ekologicznej przebudowy przemysłu. Instrumentarium to stawia przede wszystkim na rozwój
strategicznych rynków liderujących w innowacjach ekologicznych.
Transformacja ekologiczna musi być kształtowana w sposób akceptowalny społecznie. Tam,
gdzie znikają miejsca pracy, trzeba tworzyć alternatywy. Sprawiedliwy podział dywidendy z
rosnącej skuteczności korzystania z zasobów naturalnych jest ważną przesłanką
umożliwiającą osiągnięcie konsensusu społecznego dla przestawienia się na tory ekologiczne.
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
Cele ekologiczne stały się w Niemczech w toku minionych dekad zdolne do uzyskiwania poparcia
większości. Już od dawna na rzecz realizacji tych celów występują nie tylko „ekolodzy”. Rozwijająca
się branża ekologiczna rzeczywiście łączy ekologię z interesami ekonomicznymi. SPD wniosła w to w
ostatnich latach ważny wkład. Od 1986 angażuje się ona na rzecz rezygnacji z energii atomowej i
alternatywnych form pozyskiwania energii.
SPD sformułowała ponadto ambitne cele aż do połowy stulecia:

Do roku 2050 zapotrzebowanie Niemiec na energię ma być pokrywane w całości przez
energetykę odnawialną.

Emisja CO2 ma zostać do roku 2050 zmniejszona o 95 procent w stosunku do roku 1990.
Cele te mają związek z przewodnią ideą gospodarczo-polityczną, by uczynić Niemcy najefektywniejszą
energetycznie i pod względem wykorzystania surowców gospodarką narodową świata. Chodzi o
oszczędności w zakresie kosztów surowców oraz o uzyskanie i zabezpieczenie przewagi
technologicznej w konkurencji międzynarodowej.
Czym jest ekologiczna polityka przemysłowa?
Od połowy minionej dekady pojęcie „ekologicznej polityki przemysłowej” jest w SPD synonimem
ukierunkowania polityki gospodarczej na zrównoważony rozwój. Zostało ono ukute przez byłego
federalnego ministra środowiska Sigmara Gabriela (obecnie przewodniczącego SPD) i jego sekretarza
stanu Matthiasa Machniga (obecnie ministra gospodarki w Turyngii).
Już wraz z początkiem działania rządu federalnego koalicji SPD-Zieloni w roku 1998 zostały wdrożone
pierwsze elementy takiej polityki. Należały do nich m.in. ekologiczna reforma podatkowa,
wynegocjowany z przemysłem konsensus w sprawie rezygnacji z energii atomowej (który w
międzyczasie został wypowiedziany przez obecny rząd konserwatywny) i często kopiowana za granicą
„ustawa o energetyce odnawialnej”, promująca doprowadzanie do sieci prądu z odnawialnych źródeł
energii. Jednak dopiero wraz z końcem koalicji SPD-Zieloni w roku 2005, utworzeniem wielkiej koalicji
złożonej z CDU, CSU i SPD oraz przejęciem przez SPD odpowiedzialności za Federalne Ministerstwo
Środowiska (BMU) idea „ekologicznej polityki przemysłowej” otrzymała podbudowę koncepcyjną i
została dopracowana tak, że stała się „marką polityczną”.
Pojęcie to jest świadomie tak skonstruowane, że łączy to, co dotychczas uważano za sprzeczne:
ekologię i przemysł. Ekologiczna polityka przemysłowa to zatem nie tylko taka polityka przemysłowa,
która zmierza do wspierania produktów ekologicznych. Przeciwnie: ekologia ma być rozumiana jako
1
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
zadanie przekrojowe przyszłej produkcji – cały przemysłowy system produkcji ma stać się bardziej
zasobooszczędny i ekologiczny. Idea ta powstała w kontekście dwóch przemian zachodzących w
niedawnej przeszłości. Z jednej strony „kwestia ekologiczna” (forsowana m.in. przez konferencje w
sprawie klimatu czy też „Raport Sterna”) urosła do rangi megatematu stulecia. SPD musiała w
konkurencji z innymi partiami (w dużym stopniu z coraz silniejszymi Zielonymi) dać na to specyficznie
socjaldemokratyczną odpowiedź. Z drugiej strony dla silnie uprzemysłowionego kraju nastawionego
na eksport, jakim są Niemcy, centralnym wyzwaniem było kroczenie ścieżką przemysłową, która pod
względem ekonomicznym i ekologicznym jest do pogodzenia z przewidywalnym globalnym rozwojem
ekonomicznym m.in. w państwach BRIC (wzrost liczby ludności, rosnący popyt na energię) i ze
skutkami dla konkurencji o skąpe zasoby, zmian klimatycznych itd.
Koncepcja ekologicznej polityki przemysłowej została wprowadzona do dyskusji fachowej i publicznej
przez Federalne Ministerstwo Środowiska w formie dwóch dokumentów. W memorandum1 w roku
2006 opisano jej podstawowe zasady. W drugim dokumencie2 z roku 2008 uszczegółowiono
instrumenty ekologicznej polityki przemysłowej.
Strategicznie koncepcja zmierza do „społecznego i ekologicznego New Deal”. Po fordowskiej epoce
„drugiej rewolucji przemysłowej” ogłoszona zostaje teraz „trzecia rewolucja przemysłowa”, w której
centrum znajduje się zwiększenie efektywności energetycznej i efektywności wykorzystywania
zasobów. Celem jest zebranie „podwójnej dywidendy”: z jednej strony w konkurencji
międzynarodowej nowe produkty i rynki mają przyczynić się do zabezpieczenia istnienia zakładów
produkcyjnych oraz do zachowania względnie tworzenia miejsc pracy. Z drugiej strony mają one
wnieść wkład w rozwiązanie problemów ekologicznych, a poprzez zwiększenie skuteczności
korzystania z zasobów naturalnych otworzyć również nowe pola manewru w sferze dystrybucji.
Niemcom i Europie zaleca się z tego względu „ekonomiczną strategię specjalizacji” w globalnej
konkurencji, opartej na przodownictwie technologicznym w odniesieniu do ekotechnologii i ich
zastosowania.
Koncepcyjnie ekologiczna polityka przemysłowa opiera się na należącej do teorii innowacji idei
„rynków liderujących” (ang. lead markets). Zgodnie z tą ideą przewaga w konkurencji
międzynarodowej w odniesieniu do nowych technologii zasadza się na ambitnych systemach
innowacji na „rynku rodzimym”. Oprócz badań naukowych obejmuje to przede wszystkim
kwalifikowaną wiedzę fachową, wymagających użytkowników, sieci kooperacyjne, infrastrukturę i
pomoc państwa. Zainicjowany pierwotnie środkami politycznymi (wzorcowy) popyt może być
1
BMU (2006): Ökologische Industriepolitik. Memorandum für einen „New Deal“ von Wirtschaft, Umwelt und
2
BMU (2008): Ökologische Industriepolitik. Nachhaltige Politik für Innovation, Wachstum und Beschäftigung,
http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/oeip_themenpapier.pdf
2
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
ważnym czynnikiem rozwoju nowych technologii, jak pokazuje to dynamiczny rozwój energetyki
słonecznej i wiatrowej, wywołany przez ustawę o energetyce odnawialnej.
Na podstawie analiz rynkowych koncepcja zakłada istnienie znacznych potencjałów wzrostu zielonych
rynków: o ile w roku 2005 wartość rynku światowego wynosiła 1000 mld euro, to do roku 2020 ma
się ona mniej więcej podwoić. W odniesieniu do Niemiec zakłada się, że udział ekotechnologii w
łącznych obrotach wzrośnie z czterech (2005) do 16 procent (2030).
Ponadto za pomocą branżowych analiz rynkowych zidentyfikowano na przyszłość ważne „zielone
rynki” i poddano je w odniesieniu do Niemiec analizie mocnych i słabych stron. Chodzi tu przede
wszystkim o sfery technologii wytwarzania energii, technologii elektrowni, technologii efektywności
energetycznej, technologii recyklingu i gospodarki odpadami, inżynierii techniki ochrony środowiska /
instalacji przemysłowych, life science, nanotechnologii, ekoprojektowania oraz bioplastyki /
biorafinerii.
Aby zwiększyć potencjały wzrostu w tych branżach, w „memorandum” sformułowano osiem
wytycznych ekologicznej polityki przemysłowej. Ich kluczowe elementy to:

przejęcie pionierskiej roli w polityce przemysłowej przez państwo drogą koncentracji jego
instrumentów na strategicznych obszarach i rynkach liderujących;

opracowywanie wzorców porównawczych w celu ukierunkowywania rozwoju
technologicznego na cele i wizje; rozwijanie inteligentnych ram regulacyjnych w celu
promowania innowacji;

wykorzystanie potencjałów eksportowych;

przyspieszenie wprowadzania na rynek innowacyjnych technologii, m.in. poprzez państwową
politykę zakupów, oraz programy wprowadzania takich technologii na rynek;

poprawa finansowania innowacji dla przedsiębiorstw;

wspieranie technologicznych „latarni morskich” w celu tworzenia orientacji i akceptacji;

budowa nowych instytucjonalnych struktur dialogu, także w łonie rządu federalnego
(kooperacja resortów w „gabinecie przemysłowym”).
Te wytyczne zostały sprecyzowane w drugim dokumencie w roku 2008 i podbudowane konkretnymi
instrumentami i propozycjami polityki dla rządu federalnego. Oba dokumenty poprzedziła
merytoryczna praca przygotowawcza, wykonana przez świat nauki i firmy konsultingowe; były one
3
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
również dyskutowane w ramach dialogów i konferencji z przedstawicielami gospodarki, związków
zawodowych i ruchu ekologicznego.
Chodzi przy tym o opracowanie inteligentnej, dostosowanej do danej branży mieszanki
instrumentów, uwzględniającej zarówno stronę podaży, jak i popytu. Nie mają tu być narzucane
żadne indywidualne rozwiązania technologiczne ani produkty, lecz tworzone zachęty do tego, by sam
rynek nieustannie generował nowe „najlepsze rozwiązania”. Mieszanka ta obejmuje również
optymalizację klasycznych instrumentów polityki ekologicznej, takich jak:

przepisy regulacyjne (np. przez obniżenie dopuszczalnej wielkości emisji dla samochodów
osobowych lub zobowiązanie do stosowania inteligentnych systemów pomiaru energii w celu
kontroli zużycia prądu)

środki fiskalne (np. redukcja szkodliwych ekologicznie subwencji, ekologicznie zróżnicowane
regulacje dotyczące amortyzacji gospodarczej, wprowadzenie podatku na paliwo jądrowe).
Ponadto te instrumenty powinny zostać ściśle powiązane z dalszymi mechanizmami regulacyjnymi
polityki gospodarczej i strukturalnej. Powinno przy tym chodzić o osiągnięcie rozmaitych celów:

realizację inwestycji ekologicznych (np. poprzez „fundusz green-tech” dla osób zakładających
przedsiębiorstwa);

wprowadzanie na rynek nowych produktów (np. poprzez nisko oprocentowane kredyty lub
gwarancję zapłaty za dostawę energii elektrycznej dla podmiotów wytwarzających ją ze
źródeł odnawialnych);

wprowadzenie wzorców porównawczych (np. metodą „top-runner”, ustanawiającą produkt o
najlepszych wartościach zużycia energii jako standard, który wszyscy oferenci również muszą
osiągnąć w jakimś terminie, aby ich produkty zostały dopuszczone na rynek).
Kluczowe znaczenie dla akceptacji tej idei miał dialog z ważnymi podmiotami, np. Federalnym
Związkiem Przemysłu Niemieckiego, ale również wznowienie dyskusji z przemysłowymi związkami
zawodowymi na temat przyszłości lokalizacji przemysłu oraz godzenia „pracy i środowiska” –
ważnego wątku debat związków zawodowych w ostatnich dekadach. W stanowisku w sprawie
koncepcji BMU związek zawodowy IG Metall3 powitał z zadowoleniem ideę ekologicznej polityki
przemysłowej – także dlatego, że jego zdaniem stanowi ona zarówno potwierdzenie zaangażowania
w bazę przemysłową, jak i odwrót od regionalnej polityki gospodarczej ukierunkowanej
3
IG Metall (2008): Stellungnahme zum Papier des BMU „Ökologische Industriepolitik“,
http://www.igmetall.de/cps/rde/xbcr/SID-0A456501-22E2C385/internet/docs_ig_metall_xcms_146855_2.pdf
4
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
jednostronnie na koszty. Postulował on jednak, by jeszcze mocniej powiązać postęp ekologiczny z
postępem społecznym, przede wszystkim pod względem jakości pracy i życia.
Dotychczasowe sukcesy ekologicznej polityki przemysłowej w samym tylko obszarze energetyki
odnawialnej są imponujące zarówno pod względem ekologicznym, jak i ekonomicznym. Od 2000 do
2010 roku udział energetyki odnawialnej w produkcji energii elektrycznej wzrósł w Niemczech z 6,4
do 17 procent. Liczba miejsc pracy w tej branży wzrosła w okresie 2004-2010 ze 160.000 do 367.000.
Aż 262.000 miejsc pracy przypisuje się według obliczeń BMU oddziaływaniu ustawy o energetyce
odnawialnej.
Rozwój myśli programowej i debaty w SPD
Za sprawą koncepcji ekologicznej polityki przemysłowej SPD ponownie podjęła i podbudowała
koncepcyjnie dawniejsze wątki dyskusji, które pragnęły powiązać przyszłość lokalizacji przemysłu z
wyzwaniami ekologicznymi oraz tworzeniem przyszłościowych miejsc pracy i podnoszeniem jakości
życia. I chociaż programy partyjne tylko w ograniczonym stopniu dostarczają informacji o tym, jaką
konkretną politykę prowadzi rzeczywiście partia sprawująca rządy, to jednak porównując trzy
dotychczasowe programy SPD po drugiej wojnie światowej można prześledzić kształtowanie się
koncepcji „ekologicznej polityki przemysłowej”.
„Program Godesberski” z 1959 roku uznał wprawdzie za „sprzeczność naszych czasów, że człowiek
uwolnił pierwotną siłę atomu, a teraz lęka się konsekwencji”, ucieleśniał jednak jasne rozumienie
postępu jako uwolnienie sił wytwórczych. Celem polityki gospodarczej był „nieustanny rozkwit
gospodarki”. Punktem odniesienia była „druga rewolucja przemysłowa” fordyzmu. Uznano, że tworzy
ona „warunki do jeszcze większego niż dotychczas podwyższania ogólnego standardu życia oraz
usuwania biedy i nędzy, gnębiących nadal wielu ludzi”. Jednak od schyłku lat 70. także w SPD
rozgorzał konflikt wokół kwestii ekologicznej. Z jednej strony do świadomości silniej dotarły „granice
wzrostu” (tak brzmiał tytuł raportu Klubu Rzymskiego w roku 1972) oraz negatywne następstwa
masowej produkcji i konsumpcji. Z drugiej strony powojenny model wzrostu wyczerpał się także pod
względem ekonomicznym. Wskaźniki wzrostu spadły, wiele regionów, w których czołową rolę
odgrywała socjaldemokracja, było zagrożonych utratą miejsc pracy, a od 1982 roku ponownie
sprawował władzę rząd konserwatywno-liberalny. Socjaldemokracja i związki zawodowe znalazły się
zatem pod presją z dwóch stron. W konsekwencji właśnie w SPD toczyły się zacięte spory pomiędzy
„skrzydłem pracowniczym” a coraz bardziej ekologicznie zorientowanym mieszczaństwem o konflikt
pomiędzy utrzymaniem przemysłowych miejsc pracy i masową konsumpcją z jednej, a
zrównoważonym sposobem produkcji z drugiej strony.
5
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
Intensywna dyskusja w łonie SPD i związków zawodowych w pierwszej połowie lat 80., choć nie
potrafiła rozwiązać tego konfliktu celów – zwłaszcza w krótko- i średnioterminowej perspektywie – to
przyniosła też nowe wnioski:

coraz powszechniejszy wniosek, że unikanie szkód ekologicznych jest dla gospodarki
narodowej korzystniejsze niż ich usuwanie i że nie wystarczy polityka ekologiczna post
factum, lecz że szkody ekologiczne trzeba uniemożliwiać lub redukować.

Także dla robotników sprawa jakości życia stała się ważniejsza. Z jednej strony sami byli
narażeni na zagrażające zdrowiu warunki pracy, z drugiej strony zyskała na znaczeniu troska o
obciążenie własnych dzieci i rodzin.

Stało się jasne, że wydatki na ochronę środowiska – zwłaszcza w obliczu nasilającego się
masowego bezrobocia – stworzą nowe miejsca pracy.

Także inne kraje, takie jak Japonia, uznały ochronę środowiska w większym stopniu za
technologię przyszłości, której potencjał eksportowy powinien być wykorzystywany w
międzynarodowej konkurencji.
W roku 1984 zbliżona do związków zawodowych „Grupa robocza do spraw pracowniczych” w SPD
uchwaliła deklarację, głoszącą: „Polityki zatrudnienia i polityki ekologicznej nie wolno traktować jak
sprzeczności. Pracownicy nie pozwolą sobie narzucić fałszywej alternatywy – społeczeństwo
przemysłowe oparte na podziale pracy albo polityka ekologiczna... Kto dziś zaniedbuje możliwą
ochronę środowiska, ten naraża na niebezpieczeństwo miejsca pracy jutra.”
Głównymi postulatami środowisk pracowniczych były:

Pojmowanie przemian strukturalnych jako zadania państwa: wzrost jakościowy (czyli wzrost
w dziedzinach „sensownych” ekologicznie) należy wspierać za pośrednictwem państwowych
programów inwestycyjnych.

Pracownicy powinni partycypować w decyzjach odnoszących się do produktów i produkcji.

Kosztami ochrony środowiska nie powinni być obarczani w pierwszej linii pracownicy. Tam,
gdzie dochodzi do utraty miejsc pracy, trzeba tworzyć zastępcze miejsca pracy.
W roku 1986 federalny zjazd SPD uchwalił koncepcję „ekologicznej odnowy społeczeństwa
przemysłowego”, która podchwyciła tę argumentację. Oprócz trafniejszego stosowania
dotychczasowych instrumentów takich jak wartości graniczne oraz prawo odpowiedzialności cywilnej
centralnym postulatem było utworzenie specjalnego funduszu (czyli państwowego funduszu
niezależnie od aktualnego budżetu) „Praca i środowisko” w wysokości jednego procenta PKB. Miał on
6
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
być finansowany z narzutu na zużycie energii. Środki miały być przeznaczane na wspieranie działań
ekologicznych i na inwestycje w formie nisko oprocentowanych kredytów dla przedsiębiorstw
prywatnych i podmiotów publicznych. Celem było stworzenie długofalowego instrumentu
finansowania inwestycji ekologicznych.
Niemiecka Federacja Związków Zawodowych podjęła w roku 1985 uchwałę „Polityka ekologiczna a
wzrost jakościowy”. Główną myślą było „przyspieszenie wzrostu jakościowego” przez zwiększenie
ochrony środowiska i szeroki program inwestycyjny w sferze energetyki, transportu, budownictwa
mieszkaniowego i urbanistyki, edukacji i służby zdrowia, usług ludzkich, badań naukowych i
technologii.
Opracowany w latach 80. i uchwalony tuż po upadku muru „Program Berliński” z 1989 roku był z kolei
pod silnym wpływem ruchów społecznych i ekologicznych z lat 70. i 80. W przeciwieństwie do swego
poprzednika był – co wzbudziło kontrowersje w łonie partii – krytyczny wobec wzrostu
gospodarczego względnie stawiał na „politykę, która wybiera pola wzrostu” w myśl zasady, że nie
każdy wzrost to postęp. Rosnąć musi to, co zabezpiecza naturalne podstawy życia, poprawia jakość
życia i pracy, zmniejsza zależność i sprzyja samookreśleniu, chroni życie i zdrowie, zabezpiecza pokój,
podwyższa szanse życia i przyszłości dla wszystkich, wspiera kreatywność i własną inicjatywę. Kurczyć
się lub zniknąć musi to, co zagraża naturalnym podstawom życia, obniża jakość życia i zamyka szanse
na przyszłość.” Pojęciem kluczowym była „ekologiczna przebudowa społeczeństwa przemysłowego”.
Mówiono wprawdzie o „przewidującej polityce strukturalnej”, ale pojęcie „polityka przemysłowa” w
tekście się nie pojawia.
Bardziej konkretna okazała się opracowana w tym samym czasie koncepcja „Postęp 90”, która miała
służyć jako przygotowanie do przejęcia rządów po (przegranych następnie) wyborach w 1990 roku. Za
centralne wyzwanie uważano już wtedy zagrożenie ziemskiej atmosfery i bioróżnorodności, ale
również zanieczyszczenie powietrza i wody, problem śmieci oraz obumieranie lasów. Postulowana
także tu „ekologiczna przebudowa społeczeństwa przemysłowego” miała być zasadniczo osiągnięta
za pomocą trzech grup instrumentów. Po pierwsze chodziło o wyższe opodatkowanie zużycia energii,
aby poprzez sygnały cenowe forsować innowacje i bardziej oszczędne zachowanie. Przychody miały
służyć przede wszystkim podwyższaniu dochodów netto pracowników i odbiorców świadczeń
transferowych. Po drugie o ostrzejsze ekologiczne przepisy regulacyjne (zakazy, wartości graniczne,
ograniczenie prędkości). Po trzecie zaś o program „Praca i środowisko”, który miał być finansowany
przez specjalne opłaty ekologiczne i służyć wspieraniu prywatnych i publicznych inwestycji w sferze
oszczędności energii, transportu publicznego i socjalnego budownictwa mieszkaniowego.
Aktualny „Program Hamburski” z 2007 roku podejmuje z kolei koncepcję ekologicznej polityki
przemysłowej. Łączy uznanie Programu Godesberskiego dla technologii i przemysłu z ideą wzrostu
jakościowego w Programie Berlińskim. Kluczowa jest myśl, że z „wielkimi wyzwaniami społecznymi i
7
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
ekologicznymi”, przed którymi stoi ludzkość, można się uporać nie przez globalne apele o
wyrzeczenia, lecz w przeważającej mierze tylko przez zupełnie nowe technologie i procedury.
Podkreśla się z jednej strony decydującą rolę przemysłu (także dla rozwoju usług dla
przedsiębiorstw), z drugiej zaś również centralną strategiczną rolę państwa w otwieraniu przyszłych
pól wzrostu i rynków liderujących: „Strategiczna polityka przemysłowa stawia na rozszerzanie
przewag jakościowych naszej lokalizacji gospodarki. Wzmacnia ośrodki przemysłowe i regionalne
kompetencje gospodarcze. Strategiczna polityka przemysłowa musi być ekologiczną polityką
przemysłową. Ekologiczne zachęty rynkowe to siła napędowa wzrostu jakościowego. Nasza szansa
polega na opracowywaniu rozwiązań problemów, które dadzą się zastosować na całym świecie. Aby
nowe idee były szybko przekuwane na nowe produkty i nowe miejsca pracy, pragniemy polityki,
która ściśle wiąże ze sobą wzajemnie badania naukowe, opracowywanie produktów oraz inwestycje
biznesowe.”
Wzajemny związek modernizacji ekologicznej i ekonomicznej
Jednak także niezależnie od obowiązujących uchwał SPD idea ekologicznej polityki przemysłowej
łączy ze sobą dwa wątki dyskusji, toczonej przez ostatnie dziesięciolecia w otoczeniu socjaldemokracji
w środowisku naukowców i wyspecjalizowanych polityków.
Pierwszy wątek to „modernizacja społeczeństwa przemysłowego”, która obejmuje rozmaite
założenia:

Ideę (dalej idącej) modernizacji, zgodnie z którą podstawowe instytucje społecznej
gospodarki rynkowej są zasadniczo w stanie zaadaptować się ewolucyjnie do nowych
warunków.

Teorie innowacji, przypisujące kluczowym technologiom ważną rolę w odniesieniu do
„długich fal” rozwoju ekonomicznego.

Założenia gospodarki regionalnej i polityki strukturalnej, opracowane przede wszystkim w
latach 80. i 90. w regionach cechujących się gwałtownymi zmianami strukturalnymi (m.in. w
Zagłębiu Ruhry).

Koncepcje Keynesowskie, które pragnęły połączyć cele

polityki koniunkturalnej i strukturalnej z „programami inwestycji w przyszłość”.
8
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
Przede wszystkim w rządzonym przez SPD kraju związkowym Nadrenia Północna-Westfalia zebrano
ważne doświadczenia w zakresie przeprowadzania zmian strukturalnych4. Ta polityka rozpoczęła się
w okresie upadku przemysłu ciężkiego w Zagłębiu Ruhry (węgiel, stal) od budowy nowej
infrastruktury (m.in. tworzenia szkół wyższych). Rozszerzyła się na wspieranie technologii i drogą
ukierunkowanej na dialog regionalnej polityki strukturalnej (która mobilizowała podmioty w regionie
do budowy nowych gałęzi przemysłu) i przerodziła się w politykę skupiającą się na strategicznym
rozwoju klastrów gospodarczych i rynków liderujących. Silna już branża ekologiczna w Nadrenii
Północnej-Westfalii ma korzenie zarówno w modernizacji „starych” gałęzi przemysłu (w ten sposób
przedsiębiorstwa branży górniczo-hutniczej mogły wnieść swoje kompetencje w techniczną ochronę
środowiska), jak i w sprowadzaniu do tego landu i zakładaniu innowacyjnych przedsiębiorstw.
Na drugi, raczej ekologiczny wątek silny wpływ wywarła dyskusja wokół granic wzrostu,
zapoczątkowana przez raport Klubu Rzymskiego (1972), a także raport komisji Brundlandt na temat
zrównoważonego rozwoju (1987). Oba wątki dyskusji symbolizowały w spektrum
socjaldemokratycznym przede wszystkim dwie osoby, które wraz z innymi odcisnęły wyraźne piętno
na debacie w łonie socjaldemokracji:

Były dyrektor „Wuppertalskiego Instytutu Klimatu, Środowiska i Energetyki” i poseł SPD do
Bundestagu Ernst-Ulrich von Weizsäcker jako (współ-)autor „Nowego raportu dla Klubu
Rzymskiego” stworzył wraz z innymi formułę „Czynnik cztery”5. Główną myślą raportu jest
technologiczna możliwość czterokrotnego wzrostu produktywności zasobów, ilustrowana na
wielu praktycznych przykładach.

Możliwość przestawienia się na zaopatrzenie w energię słoneczną zawdzięcza swą
popularność w znacznej mierze wystąpieniom zmarłego w 2010 roku polityka SPD Hermanna
Scheera, który już wcześnie promował przestawienie zaopatrzenia w energię na energetykę
odnawialną6 i za swoje zaangażowanie był wielokrotnie wyróżniany, m.in. w 1999 roku
Alternatywną Nagrodą Nobla.
Mimo wszystkich napięć pomiędzy tymi dwoma wątkami w niektórych kwestiach zasadniczych i
konkretnych sporach politycznych istnieje jednak ich wspólny mianownik, polegający na
4
Rolf G. Heinze, Josef Hibert i in. (1996): Strukturpolitik zwischen Tradition und Innovation. NordrheinWestfalen im Wandel, Opladen.
5
Ernst-Ulrich von Weizsäcker i in. (1995): Faktor Vier: Doppelter Wohlstand – halbierter Naturverbrauch. Der
neue Bericht an den Club of Rome, München.
6
Por. Hermann Scheer (1993): Sonnen-Strategie. Politik ohne Alternative, München.
9
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
optymistycznym ukierunkowaniu na nowe technologie, produkty i rynki w celu uporania się z
wyzwaniem ekologicznym. Istnieje zatem wyraźna linia podziału w stosunku do założeń, które
stawiają na rezygnację z konsumpcji, ascetyczny styl życia i ekonomię niszową, propagowane
częściowo przez Zielonych i ruch alternatywny. Świat nauki i przemysł nie były uważane za
przeciwników ekologicznej modernizacji, lecz za partnerów, których należy pozyskać. O ile niektóre
odłamy europejskiej socjaldemokracji widziały przyszłość gospodarczą w latach 90. raczej w usługach,
to SPD względnie kierowane przez nią rządy landowe i federalne nigdy nie zrezygnowały z
ukierunkowania swej polityki gospodarczej na przemysł.
Nawet jeśli w SPD nadal panuje w znacznej mierze konsensus co do celów i instrumentów
ekologicznej polityki przemysłowej, to niektóre zagadnienia nie są do końca wyjaśnione. W
nadchodzących latach trzeba będzie się zastanowić, jaki zasięg musi mieć „społeczno-ekologiczny
New Deal”.
Kluczowe pytanie brzmi tu następująco:

Czy wystarczy przeprogramować ekologicznie i materiałowo istniejący kapitalizm, czy też
muszą nastąpić dalej idące reformy7?
Kolejne pytania to:

Jaka przestrzeń dalszego wzrostu istnieje w wysoko rozwiniętych gospodarkach narodowych
w obliczu narastającego globalnego głodu zasobów?

Czy (ekologiczne) cele i innowacje są do osiągnięcia w kapitalizmie finansowym
zdominowanym przez myślenie o wysokiej stopie zwrotu?

Czy trzeba ograniczyć władzę wielkich koncernów energetycznych – m.in. przez wzmocnienie
drobnych producentów energii, ponowne ukierunkowanie na publiczne zakłady energetyczne
i państwową (współ-)własność sieci energetycznych?

Czy ekologiczna polityka przemysłowa nie jest tylko „zieloną” kontynuacją polityki wysokiej
nadwyżki eksportu i bilansu obrotów bieżących? Czy przyszła zrównoważona ścieżka rozwoju
nie musi – w uzupełnieniu ekologicznej polityki przemysłowej – stawiać silniej na rozwój
kwalifikowanych usług socjalnych?
7
Odnośnie do przeglądu różnych koncepcji por.: Frank Adler / Ulrich Schachtschneider (2010): Green New Deal,
Suffizienz oder Ökosozialismus? Konzepte für gesellschaftliche Wege aus der Ökokrise, München.
10
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011

Co to wszystko oznacza dla zagadnień społecznego podziału kosztów przestawienia się na
tory ekologiczne, dla społecznych stosunków dystrybucji oraz dla państwowej polityki
podatkowej i finansowej?
New Deal!? Perspektywy dla socjaldemokracji w konkurencji z innymi siłami
politycznymi
Jakkolwiek miałaby brzmieć odpowiedź na te pytania, idea ekologicznej polityki przemysłowej
otwiera ważne polityczne i strategiczne pole dla socjaldemokracji. „Zielona kwestia” będzie na wielką
skalę zajmować nasze społeczeństwa w najbliższych dekadach. Żadna partia polityczna nie nie będzie
mogła ponosić trwałej odpowiedzialności i zawierać stabilnych sojuszy politycznych, jeśli nie
uwzględni należycie odpowiedzialności ekologicznej. Połączenie ekonomii i ekologii to dziedzina,
której towarzyszy szczególna walka polityczna.
W debacie międzynarodowej mówi się o „Green New Deal”8 jako centralnym projekcie przyszłości. Z
perspektywy socjaldemokracji pojęcie to nastręcza pewnych problemów, bowiem etykietuje
obszerny przyszłościowy projekt jako „zielony”, sygnalizując w ten sposób bliskość z zielonymi
partiami. W Niemczech partia „Zieloni” uzyskuje w sondażach wyraźnie ponad 20 procent poparcia.
W niektórych miastach obsadza urząd burmistrza, a w Badenii-Wirtembergii obecnie po raz pierwszy
również premiera landu. Akurat w Badenii-Wirtembergii jako ważnej lokalizacji produkcji przemysłu
samochodowego dochodzi jednak również do napięć. W ramach konsensusu społecznego na „zieloną
kwestię” można znaleźć odpowiedź tylko w powiązaniu z „kwestią społeczną” oraz przyszłością
produkcji, tworzenia wartości dodanej i pracy.
Także nowoczesne „wrażliwe” partie konserwatywne zdążyły już uczynić kwestię ekologiczną i ideę
jakości życia swoim tematem. W Niemczech to obecnie rząd konserwatywny pod presją publiczną
przeforsował ekologiczny zwrot w energetyce i rezygnację z energii jądrowej. Francuski prezydent
Sarkozy zlecił komisji pod kierownictwem postępowych ekonomistów opracowanie koncepcji
alternatywnego mierzenia dobrobytu (niezależnie od produktu krajowego brutto)9. W obozie
mieszczańskim zaznaczają się przy tym dwa odmienne nurty. Po jednej stronie znajduje się strategia
ekologicznego ukierunkowania na rynek światowy. Obecnie to już nie tylko ekologiczni oferenci
niszowi, lecz jak najbardziej również global players odkryli dla siebie zielone rynki. Ekologiczne
ukierunkowanie na rynek światowy stawia na zdobywanie rynków eksportowych – przy
8
http://www.greennewdealgroup.org/
9
Joseph E. Stiglitz, Amartya Sen, Jean-Paul Fitoussi (2010): Mismeasuring our lives, New York.
11
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
niezmienionych poza tym regułach gry globalnego kapitalizmu. Innym (eko)konserwatywnym nurtem
jest downsizing. Konserwatyści tacy jak niemiecki doradca polityczny Meinhard Miegel postulują
nowy model dobrobytu, zrywający z „szaleństwem wzrostu”10. Punktem wyjścia jest tu uzasadnione
demograficznie i ekologicznie założenie, że trzeba się pogodzić ze zmniejszającą się masą do podziału.
Konieczne jest rozdzielenie wzrostu i dobrobytu, bowiem dobra materialne nie są tożsame ze
szczęściem. Ten konserwatywny apel o „zachowanie umiaru” zamraża jednak obecne różnice
społeczne – lub je nawet zaostrza. Praca bowiem – twierdzi Miegel – musi stanieć, a konsumpcja
zasobów przyrody zdrożeć, żeby ceny odzwierciedlały „rzeczywiste deficyty”. A ponieważ mniejszy
dobrobyt materialny opiera się na większej ilości pracy usługowej, trzeba ją też świadczyć za
„skromne wynagrodzenia”. W obu wariantach nie chodzi o projekt społeczno-ekologiczny
wysuwający na pierwszy plan interesy szerokich środowisk pracowniczych.
Wiele przemawia za tym, że „zielone rynki” będą w najbliższych dekadach istotną siłą napędową
rozwoju gospodarczego. Globalne walki pozycyjne o udziały w tym rynku są już w pełnym toku.
Zmagania polityczne będą się z kolei toczyć wokół tego, jakie interesy zostaną uwzględnione w
„Green New Deal”, jakie sojusze społeczne i polityczne zostaną zawarte. Z punktu widzenia
socjaldemokracji celem musi być „Red-Green-New-Deal”.
Następujące myśli przewodnie mają zatem kolosalne znaczenie:
10

Socjaldemokracja to najważniejsza siła polityczna, występująca na rzecz silnej bazy przemysłu
i usług przemysłowych. Materiałowa przebudowa produkcji przemysłowej jest możliwa tylko
dzięki innowacyjnym badaniom naukowym, sztuce inżynierskiej i wykwalifikowanej pracy.
„Zielone rynki” mają znaczny potencjał wzrostu. Tu powstaje praca jutra.

Aby zdobyć te rynki, konieczna jest działająca strategicznie polityka oraz partnerstwo
przemysłu, związków zawodowych i państwa. Przykład ustawy o energetyce odnawialnej
pokazuje, że inteligentna strategiczna polityka przemysłowa jest możliwa poza liberalnym
leseferyzmem i gospodarką planową. Socjaldemokracja musi być siłą, która prowadzi ścisły
dialog z przemysłem i związkami zawodowymi, rozwijając przy tym także jako siła polityczna
„twórczą kompetencję przemysłową”.

Transformacja ekologiczna musi być kształtowana w sposób akceptowalny społecznie. Tam,
gdzie dochodzi do utraty miejsc pracy, trzeba tworzyć alternatywy. Na przykład kosztami
renowacji infrastruktury energetycznej budynków nie mogą być obciążani wyłącznie najemcy.
Także tu obowiązuje zasada: sprawiedliwa dystrybucja dochodów (ale również dywidenda z
rosnącej produktywności zasobów) jest ważną przesłanką osiągnięcia konsensusu w sprawie
Meinhard Miegel (2010): Exit. Wohlstand ohne Wachstum, Berlin.
12
Ekologiczna polityka przemysłowa
Strategiczna idea socjaldemokracji w Niemczech
Benjamin Mikfeld Październik 2011
przestawienia się na tory ekologiczne. Zwłaszcza zwiększenie produktywności zasobów (czyli
wykorzystania surowców i energii w procesie produkcji) należy rozumieć jako metodę, która
może połączyć międzynarodową konkurencyjność z wysokim poziomem wynagrodzeń.

Kwestia ekologiczna to wyzwanie międzynarodowe. Zmiana klimatu da się powstrzymać tylko
globalnie, tylko globalnie da się też uniknąć konfliktu o kurczące się zasoby. W tym
kontekście kombinacja „ekologicznej polityki przemysłowej” i globalnej regulacji społecznej
mogłaby się stać znakiem firmowym międzynarodowej socjaldemokracji.

Socjaldemokracji nie chodzi ani o pouczanie, wyrzeczenia i ascezę, ani o jednostronne
hołdowanie „LOHAs” (lifestyles of health and sustainability) w wyższej i średniej warstwie
społeczeństwa. Ekologiczna polityka przemysłowa pragnie umożliwić dobre życie wszystkim
częściom społeczeństwa. Pragnie sojuszu społecznego, który pojmuje środowiska
pracownicze jako ważny podmiot ekologicznej modernizacji.
O autorze:
Benjamin Mikfeld, dyplomowany specjalista nauk społecznych, członek zarządu SPD w latach
1995–2003, dyrektor Wydziału Polityki w Willy-Brandt-Haus do lutego 2011 roku.
13