Galicja w systemie podatkowym Austrii na przełomie XIX i XX w.

655
2004
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Krzysztof Broński
Katedra Historii Gospodarczej
Galicja w systemie podatkowym
Austrii na przełomie XIX i XX w.
Polska historiografia gospodarcza, żywo rozwijająca się po drugiej wojnie światowej, w stosunkowo małym stopniu uwzględniała problemy rozwoju ekonomicznego Galicji1. Przed badaczami dziejów społeczno-gospodarczych Galicji stoi podstawowe pytanie, czy rzeczywiście zapóźnienie gospodarcze Galicji, tego znacznego, bo obejmującego (z różnymi modyfikacjami terytorialnymi) około 80 tys. km2
obszaru państwa polskiego, włączonego w trzeciej ćwierci XVIII wieku do Monarchii Habsburskiej, było w stosunku do pozostałych, w tym szczególnie ziem centralnych i wschodnich włączonych do Rosji, tak znaczne, że stało się symbolem
zacofania? Jak zauważa Helena Madurowicz-Urbańska, demagogicznie brzmiąca
Nędza Galicji w cyfrach wprowadzona do obiegu czytelniczego przez Stanisława
Szczepanowskiego w roku 1888, będąc wezwaniem dla współczesnych mu galicyjskich działaczy gospodarczych i politycznych, jest wciąż jeszcze przyjmowana
w polskiej historiografii jako oczywisty i niepodważalny fakt. I to właśnie nakłada
na badaczy dziejów społeczno-gospodarczych Galicji konieczność rewizji nie tylko
„cyfr”, ale i płynących z niej ocen. Ponadto gospodarka Galicji winna być w sposób
rzetelny porównywana nie tylko z innymi ziemiami podzielonego państwa polskiego, ale także z innymi obszarami Europy Środkowej tego okresu, w tym krajów
Monarchii Habsburskiej2.
1
Zapóźnienie badań nad przemianami społeczno-gospodarczymi Galicji jest szczególnie rażące
w porównaniu z badaniami nad rozwojem ziem zaboru rosyjskiego. W kwestii stanu i problemów badawczych w zakresie historii gospodarczej i społecznej Galicji kilkakrotnie zabierała głos Helena Madurowicz-Urbańska. Por. H. Madurowicz-Urbańska, Przemysł Galicji. Główne problemy i potrzeby badawcze, Studia Historyczne, 1975, r. XVIII; taż: Potrzeby w zakresie historii gospodarczej Galicji, Kwartalnik Historyczny 1980, r. LXXXVII; taż: Stan i potrzeby badań nad historią gospodarczą Galicji
w świetle polskiej historiografii [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 1, Historia i polityka, s. 201–222.
2
Takie opracowanie stanowiłoby wkład do prowadzonych badań nad problematyką integracji
gospodarczej monarchii habsburskiej w dobie kapitalizmu, por. m.in.: A. Mosser, Das Habsburgerreich
als Wirtschaftsraum unter besonderer Berücksichtigung der ostlichen Karpatengebiete [w:] Kraków –
40
Krzysztof Broński
Istotnym zagadnieniem w badaniach procesów rozwoju gospodarczego Galicji
jest charakterystyka jej udziału w podatkach Austrii. Problem ten będzie przedmiotem rozważań w niniejszym artykule3. Jest to również otwarcie dyskusji nad
zasadnością stawianych przez niektórych ówczesnych polityków i działaczy gospodarczych Galicji zarzutów o ucisk fiskalizmu austriackiego4.
Celem analizy tych kwestii niezbędna jest krótka charakterystyka systemu podatkowego obowiązującego w Austrii, a więc także i w Galicji. Zgodzić się trzeba
z opinią Konstantego Grzybowskiego, że system podatków i danin publicznych
w monarchii habsburskiej był wysoce skomplikowany5. Ustawy austriackie nie zawierały definicji podatku; używały tego określenia na oznaczenie przymusowych,
jednostronnych świadczeń pieniężnych nałożonych przez związki publiczno-prawne
z wykluczeniem ceł6. Przez długi czas zasadniczym źródłem dochodów państwa
były podatki pośrednie. Podstawą ich wymiaru był fakt wytwarzania lub wymiany
dóbr i usług. W ówczesnej terminologii były to podatki konsumpcyjne, dochody
z monopolu solnego i tytoniowego. Mniejszą rolę odgrywały w dochodach budżetu
państwa podatki bezpośrednie.
W Austrii obok podatków uchwalanych przez parlament centralny i płaconych
do skarbu państwa, sejmy krajowe mogły nakładać dodatki do podatków, które
szły na potrzeby danego kraju koronnego. Dodatki do podatków bezpośrednich
były uciążliwe dla ludności i tym samym niepopularne. Kraj mógł również uczestniczyć w dochodach z podatków pośrednich poprzez nakładanie dodatków lub opłat.
Były to dwa najważniejsze źródła podatku krajowego.
Dodatki do podatków mogły być nakładane także przez samorządy lokalne.
Dodatki te stanowiły jedno ze źródeł dochodów publiczno-gospodarczych gmin.
Ustawodawstwo samorządowe przewidywało bowiem możliwość nałożenia w wypadku deficytu budżetowego dodatków gminnych do państwowych podatków bezpośrednich i pośrednich7. Dodatki do podatków bezpośrednich, a zatem gruntowego, domowo-klasowego, domowo-czynszowego, zarobkowego i dochodowego
lub do podatku konsumpcyjnego gminy mogły nakładać we własnym zakresie tylko
Małopolska w Europie Środka. Studia ku czci profesora Jana M. Małeckiego w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1996.
3
Ze względu na złożoność podjętej problematyki oraz ograniczenie przez Wydawcę objętości
tekstu w artykule było możliwe zaledwie zasygnalizowanie niektórych kwestii oraz ograniczono znacznie prezentację materiału statystycznego. Z tego też względu nie przedstawiono m.in. dotacji celowych
skarbu państwa, pominięto również charakterystykę rządowej administracji skarbowej.
4
Postawa wobec podatków była dwoista; narzekaniom na ucisk fiskalizmu towarzyszyły wezwania
do aktywności gospodarczej państwa i kraju, podwyższenia pensji urzędników i nauczycieli. Tylko czasami dostrzegano tu sprzeczność. Z wystąpienia T. Romanowicza w Radzie Państwa (1901 r.), wynikałoby, że fiskalizm był dokuczliwy nie tyle przez wysokość podatków, ile przez uciążliwie sformalizowane opodatkowanie nawet ekonomicznie nieistotnych czynności, por. Mowa posła Romanowicza, „Nowa
Reforma” 1901, nr 120.
5
K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV, Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa,
uzupełnili i przygotowali do druku, J. Bardach, S. Grodziski, Warszawa 1982, s. 408.
6
A. Krzyżanowski, Austriackie ustawodawstwo skarbowe, Kraków 1913, s. 4.
7
K. Grzybowski, op. cit., s. 311.
41
Galicja w systemie podatkowym Austrii...
do 20%. Do nałożenia dodatków od 20–50% potrzebne było zezwolenie rady powiatowej. Dodatki do podatków przekraczające 50% podstawy wymiaru mogły być
nakładane do roku 1888 na mocy uchwały sejmowej i za cesarskim pozwoleniem,
zaś w myśl ustawy z 18 marca 1888 r. dodatki 50–100% dopuszczane były w drodze
administracyjnej przez Wydział Krajowy za zgodą namiestnictwa na okres pięcioletni, zaś na dłuższy wymagana była zgoda sejmu krajowego i cesarskie zezwolenie. Jedynie nakładanie obowiązku w naturze nie podlegało żadnym ograniczeniom8. Gmina nie miała własnego aparatu administracji finansowej. Dodatki do
podatków państwowych były wymierzane i ściągane przy pomocy rządowej administracji skarbowej.
Udział Galicji w podatkach konsumpcyjnych Austrii w latach 1881–1897 oraz
1900–1911 przedstawiają odpowiednio tabele 1 i 2. W obu okresach udział ten
wykazywał tendencje do stabilizacji w granicach 14–15%. Dla porównania należy
odnotować, że w 1910 r. ludność Galicji wynosiła nieco ponad 8 mln mieszkańców,
co stanowiło 28,09% ogółu ludności Austrii, zaś obszar Galicji stanowił 26,17%
terytorium państwa. Tak więc udział Galicji w podatkach konsumpcyjnych był nieproporcjonalny do jej zaludnienia i terytorium.
Wśród podatków konsumpcyjnych w latach 1881–1897 największe udziały Galicji przypadały na podatek od spirytusu – średnio 33%, od mięsa – przeciętnie
14%, od piwa – średnio 5,2%. Najmniejszy udział stanowiły podatki od wina i moszczu, przeciętnie 1,55% i od cukru – średnio 0,6%.
Tabela 1. Podatki konsumpcyjne w Galicji i Austrii w latach 1881–1897
Rok
Ogół dochodu z podatków konsumpcyjnych (w zł w. a.)
w Galicji
w Austrii
Udział Galicji
(%)
1881
4 817 738
93 006 279
5,28
1885
6 614 410
91 658 984
7,32
1890
18 109 013
112 083 589
16,14
1891
18 001 424
114 459 731
15,72
1892
17 015 044
115 638 841
14,71
1893
17 777 495
119 615 336
14,86
1894
17 311 247
123 115 099
14,06
1895
16 991 513
128 805 990
13,19
1896
17 306 780
116 133 100
14,90
1897
17 709 680
126 292 700
14,02
Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, t. 5.
8
K. Kucharski, Gospodarstwo 37 gmin miejskich wraz z poglądem na ich stan majątkowy, „Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych”, Lwów 1888, t. 11, z. 1, s. 3–7.
42
Krzysztof Broński
Tabela 2. Podatki konsumpcyjne w Galicji i Austrii w latach 1900–1911
Rok
Ogół dochodów z podatków konsumpcyjnych (w koronach)
w Galicji
w Austrii
Udział Galicji
(%)
1900
40 490 050
314 477 402
12,88
1905
52 264 479
351 853 053
14,85
1906
57 066 895
379 559 686
15,04
1907
56 216 616
386 348 606
14,55
1908
55 281 730
396 331 402
13,95
1909
54 785 151
391 210 596
14,00
1910
58 456 843
406 190 618
14,39
1911
70 828 356
445 712 319
15,89
Źródło: Podręcznik Statystyki Galicji, t. 9.
Podobnie kształtowała się struktura udziału Galicji w podatkach konsumpcyjnych w pierwszej dekadzie XX w. W dalszym ciągu dominował podatek od spirytusu z udziałem około 32%, a następnie podatek od mięsa i piwa. Natomiast zwielokrotnieniu uległ udział podatku od cukru, który w tym okresie wynosił przeciętnie
4%. Mamy więc do czynienia z ponad 6-krotnym wzrostem w stosunku do poprzedniego okresu. Najniższym udziałem w granicach 2% charakteryzował się natomiast podatek od wina i moszczu.
Dochody z monopoli w obu badanych przedziałach czasowych wykazywały tendencję wzrostową zarówno w Austrii, jak i w Galicji. W latach 1881–1897 udział
Galicji wynosił przeciętnie 12,5%, a w pierwszej dekadzie XX w. kształtował się na
poziomie 13,8%.
Brak jest natomiast spójnych danych statystycznych dotyczących ceł w obu badanych przedziałach czasowych. Statystyki wykazują jedynie te zależności w latach
1881–1897, wskazując na 4,8% udział Galicji w dochodach z ceł.
Podatki pośrednie różnego typu stanowiły w latach 1881–1896 główne źródło
dochodu państwa. Szacuje się, że wynosiły one w tym okresie od 60 do 75% ogółu
dochodów zwyczajnych. Począwszy od 1896 r. stopniowo ustępowały one miejsca
podatkom bezpośrednim.
Do 1896 r. w Austrii funkcjonowały następujące rodzaje podatków bezpośrednich: gruntowy, domowy, dochodowy, zarobkowy powszechny, zarobkowy od przedsiębiorstw obowiązanych do publicznego składania rachunków, od wyższych poborów służbowych i rentowy. Pierwsze dwa nakładane na ziemie i domy stanowiły
grupę podatków realnych, reszta zaś grupę podatków osobistych.
W 1896 r. przeprowadzono w Austrii reformę podatkową. Ewolucja systemu
podatkowego szła w kierunku uwzględnienia sprawności ekonomicznej jednostki
Galicja w systemie podatkowym Austrii...
43
i jej siły podatkowej9. Podatki realne nie uległy zasadniczym zmianom. Przedmiotem podatku gruntowego były grunty rolne (choć nie musiały być uprawiane),
a podstawą wymiaru podatku były szacunkowe dochody netto z gruntu10.
Podatek domowy wynikający z przepisów z 1820 r., uległ rozszerzeniu bez zmiany jego zasad. Podatek ten obejmował trzy kategorie: domowo-klasowy, domowo-czynszowy i 5% od domów uwolnionych. Podstawą wymiaru podatku był rzeczywisty czynsz. Od czynszu potrącane były koszty utrzymania w wysokości 30%. Domy
nowe były zwolnione z podatku czynszowego na określony czas (zazwyczaj na 12
lat), natomiast właściciel płacił 5% podatek od uzyskanego z tych domów dochodu. Domy mieszkalne nie opodatkowane podatkiem czynszowym były obciążone
podatkiem domowo-klasowym według taryfy obejmującej 16 klas.
Głębszym zmianom uległy podatki osobiste. Podatek zarobkowy (Erwerbsteuer), wprowadzony w 1812 r. był do 1849 r. jedynym podatkiem osobistym w Austrii.
Opodatkowana ludność była podzielona na cztery grupy: fabrykanci, kupcy, uprawiający sztuki oraz wykonujący zajęcia pośrednie i usługowe, przy czym dla każdej
grupy istniały z góry oznaczone sztywne stawki podatkowe. Kryteria te, ustalone
na początku XIX wieku trwały bez zmian do końca tegoż stulecia11. W 1896 r.
nastąpiły modyfikacje w zakresie tego podatku. Zmieniony podatek był wówczas
dwojakiego rodzaju: zarobkowy powszechny i zarobkowy od przedsiębiorstw obowiązanych do publicznego składania rachunków. Podatkowi zarobkowemu podlegał w Austrii każdy, kto prowadził jakiekolwiek przedsiębiorstwo lub działalność
nastawioną na zysk. Wolne od podatku zarobkowego były gospodarstwa rolne
i przedsiębiostwa z gospodarstwem rolnym ściśle połączone (wyłączając np. browary, gorzelnie), przedsiębiorstwa prowadzone przez państwo (np. poczta, telegraf, monopol tytoniu, soli itp.), osoby wykonujące samodzielnie tzw. przemysł
domowy. Podatek zarobkowy powszechny był skontygentowany, a kontygent wymierzano w czterech klasach według wysokości płaconego podatku zarobkowego.
Do pierwszej klasy należeli podatnicy, którym wymierzono podatek ponad 2000
koron, do drugiej ci, którym przypisano podatek od 300 do 2000 koron, do trzeciej
natomiast płacący od 60 do 300 koron, a czwarta klasa to osoby płacące mniej niż
60 koron podatku. Podatek ten wymierzały w obrębie każdej klasy komisje podatkowe, w połowie wybierane, a w połowie mianowane. Kwota podatku zależała od
średniej dochodowości poszczególnych kategorii przemysłu. Prócz komisji powiatowych funkcjonowała komisja podatkowa krajowa, powoływana przez ministra
skarbu, Sejm Krajowy oraz Izby Przemysłowo-Handlowe. Dla przedsiębiorstw obowiązanych do publicznego składania rachunku podatek ten nie był kontygentowy,
lecz miał określoną stopę procentową, wynoszącą zazwyczaj 10% od przychodu.
Podatek dochodowy był wprowadzony w Austrii w 1850 r. Celem jego było
równomierne obciążenie wszystkich rodzajów dochodu i traktowany był od po9
W. Czerkawski, Rezultaty podatku osobisto-dochodowego w Austrii, „Czasopismo Prawnicze
i Ekonomiczne” 1900, R. I, z. 1–2, s. 169.
10
W Galicji wpływy z tego podatku wynosiły ponad 60% ogółu dochodów z podatków pośrednich.
11
Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicji, Lwów 1912.
44
Krzysztof Broński
czątku jako wstępny krok do generalnej reformy podatkowej. Dzielił on opodatkowanych na trzy klasy: w pierwszej mieścili się dotychczasowi podatnicy podatku
zarobkowego, opłacający podatek w wysokości 5% od dochodu; w drugiej utrzymujący się z płacy najemnej, płacący podatek progresywny w skali od 1% do 10%;
w trzeciej klasie opodatkowane były dochody z odsetek od kapitałów i rent stawką
5%. Dochód miał być ustalany według zeznania podatnika, w praktyce ustalały go
władze podatkowe według „swobodnie przyjętych oznak zewnętrznych”12. Reforma podatkowa z 1896 r. w miejsce podatku dochodowego wprowadziła podatek
osobisto-dochodowy, któremu podlegały osoby fizyczne zamieszkałe w krajach
reprezentowanych w Radzie Państwa. Od tego podatku byli zwolnieni oficerowie,
i żołnierze w czynnej służbie oraz osoby, których roczny dochód nie przekraczał
1200 koron13. Podstawę opodatkowania stanowił czysty dochód14. Osoby, których
płaca osiągnęła poziom 6400 koron (w skali roku) opłacały obok podatku osobisto-dochodowego jeszcze podatek pensyjny. Stopa tego podatku była progresywna
i wynosiła 0,4% przy płacy 6400 koron i wzrastała do 6% przy poborach ponad
30 000 koron.
Podatek rentowy był uzupełniającym podatkiem dochodowym. Podlegał mu
każdy, kto z przedmiotów lub praw majątkowych pobierał dochody, które nie były
bezpośrednio obciążone podatkiem gruntowym, domowym, zarobkowym i pensyjnym. Na dochody takie składały się m.in. odsetki od obligacji publicznych, odsetki
od publicznych i prywatnych pożyczek i innych wierzytelności, różnego rodzaju
renty, dywidendy od zagranicznych papierów wartościowych. Od podatku rentowego były zwolnione osoby, których roczny dochód nie przekraczał 1200 koron.
Stopa podatku rentowego wynosiła przeciętnie 2%15.
Dostępność materiałów empirycznych rzutowała na wybór okresów analizy w zakresie płaconych podatków bezpośrednich. Podobnie jak w przypadku podatków
pośrednich, uwzględniono dwa okresy: 1881–1897 oraz 1900–1913. W pierwszym
z nich podatki bezpośrednie w Galicji wykazują tendencję stagnacyjną (tabela 3),
a jej procentowy udział w całkowitych podatkach bezpośrednich monarchii maleje
z 11,55% do 10,06%. Jednocześnie w tym okresie następuje czterokrotny wzrost
dochodów egzekucyjnych i odsetek z tytułu niepłaconych podatków bezpośrednich.
W 1897 r. procentowy udział dochodów egzekucyjnych i odsetek Galicji w dochodach tego typu w Austrii wynosi już blisko 47%. Fakty te mogły świadczyć o słabej
kondycji ekonomicznej ludności Galicji. Tego typu trendy stagnacyjno-regresyjne
12
K. Grzybowski, op. cit., s. 408.
13
W 1892 r. w Austrii wprowadzono nową walutę – koronę w miejsce dotychczasowego złotego,
1 złr = 2 korony, por. Z. Żabiński, Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Ossolineum, Wrocław 1981,
s. 205. Dlatego też kwota wolna od podatku przed reformą walutową wynosiła 600 złr. W praktyce
wprowadzenie nowej waluty trwało kilka lat, dlatego też dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych
XIX wieku w zestawieniach finansowych pojawia się korona.
14
15
Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicji, Lwów 1912, s. 271–279.
M. Nadobnik, Podatki bezpośrednie w Galicji, przypisane na rok 1910, „Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych”, t. XXIII, s. 5.
45
Galicja w systemie podatkowym Austrii...
Tabela 3. Podatki bezpośrednie w Galicji i Austrii w latach 1881–1897
Suma podatków bezpośrednich
(w zł w. a.)
Rok
Dochody egzekucyjne i odsetki
(w zł w. a.)
udział
udział na 1
procentowy
mieszkańca
Galicji
w Galicji
w Austrii
udział
procentowy
Galicji
11,55
98 020
464 660
21,09
10,71
204 105
602 995
33,85
1,74
10,63
295 659
767 852
38,50
11 811 702 111 918 345
1,76
10,55
287 104
763 419
37,61
1892
12 365 833 113 014 930
1,82
10,94
334 989
780 680
42,91
1893
12 006 287 112 100 852
1,74
10,71
367 201
798 880
45,96
1894
10 013 766 108 161 797
1,44
9,26
353 362
789 433
44,76
1895
13 025 326 119 500 528
1,87
10,90
414 916
934 615
44,39
1896
11 575 000 113 266 400
1,66
10,22
339 000
801 100
42,32
1897
11 500 000 114 325 000
1,65
10,06
423 000
901 800
46,91
w Galicji
w Austrii
1881
10 754 303
93 132 464
1,79
1885
10 737 260 100 294 971
1,72
1890
11 534 721 108 503 571
1891
Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, R. 5.
widoczne są w poszczególnych kategoriach podatków bezpośrednich: podatku dochodowym (tabela 4) i zarobkowym (tabela 5). W kolejnym okresie obejmującym
lata 1900–1913 udział procentowy Galicji w podatkach bezpośrednich Austrii wykazuje tendencję spadkową, osiągając w 1913 r. wskaźnik 8,85% (tabela 6). Dochody egzekucyjne Galicji charakteryzują się malejącymi przyrostami, a ich udział
w dochodach egzekucyjnych Austrii spada do 40%. Fakt ten z kolei może świadczyć o pewnej poprawie sytuacji ekonomicznej ludności Galicji. W tym okresie
podatek osobisto-dochodowy w Galicji wzrasta dwukrotnie, podobnie jak to się
dzieje w Austrii, natomiast udział procentowy Galicji pozostaje na prawie nie zmienionym poziomie w stosunku do okresu poprzedniego (tabela 7). Ta tendencja
dotyczy również podatku zarobkowego (tabela 8). Również informacje dotyczące
odsetka osób płacących podatek osobisto-dochodowy w Galicji i innych krajach
koronnych (tabela 9) pokazują, że Galicja zajmowała ostatnie miejsce po Bukowinie i Dalmacji. Niewiele było również osób osiągających w Galicji wysokie dochody. Galicja plasowała się tu na przedostatnim miejscu przed Dalmacją.
Zaprezentowane w artykule dane pokazują pośrednio, że Galicja do końca
XIX wieku nie wykazywała wyraźnego postępu ekonomicznego. Udział Galicji
w podatkach pośrednich i bezpośrednich Austrii był niski w stosunku do jej liczby
ludności. Szybko wzrastały natomiast dochody egzekucyjne z tytułu niepłaconych
podatków. Jak pisał Stanisław Szczepanowski, prasa galicyjska jednogłośnie narzeka na wyzysk Galicji przez Wiedeń, lecz niesłusznie. Proporcjonalnie bowiem
do swego zaludnienia i dochodu, a także do wydatków z budżetu centralnego kraj
daje do skarbu centralnego najmniej ze wszystkich krajów koronnych. Prośby
46
Krzysztof Broński
Tabela 4. Podatek dochodowy w Galicji i Austrii w latach 1881–1897
Podatek dochodowy
(w zł w. a.)
Rok
Dochody egzekucyjne i odsetki
(w zł w. a.)
w Galicji
w Austrii
udział
procentowy
Galicji
w Galicji
1881
2 351 930
22 959 926
10,24
1885
2 244 834
25 821 811
8,69
1890
2 097 048
28 389 245
1891
1 984 138
1892
1893
w Austrii
udział
procentowy
Galicji
142 076
908 188
15,64
443 716
1 185 161
37,44
7,39
443 604
1 242 119
35,71
30 374 952
6,53
489 036
1 316 910
37,14
1 883 249
30 211 212
6,23
548 041
1 300 039
42,16
1 961 400
29 524 126
6,64
547 753
1 242 515
44,08
1894
1 879 941
29 040 131
6,47
455 921
1 083 042
42,10
1895
2 191 149
33 492 023
6,54
662 236
1 400 443
47,29
1896
1 955 000
30 427 000
6,43
460 000
1 099 400
41,84
1897
2 030 000
32 303 000
6,28
505 000
1 170 000
43,16
Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, R. 5.
Tabela 5. Podatek zarobkowy w Galicji i Austrii w latach 1881–1897
Podatek zarobkowy (w zł w. a.)
Rok
w Galicji
w Austrii
udział procentowy
Galicji
1881
755 484
9 886 349
7,64
1885
762 137
10 687 373
7,13
1890
791 115
11 477 388
6,89
1891
822 254
11 716 132
7,02
1892
892 764
11 810 378
7,56
1893
871 917
12 067 604
7,23
1894
766 216
11 838 943
6,47
1895
981 150
12 881 078
7,62
1896
880 000
12 251 000
7,18
1897
900 000
12 476 000
7,21
Źródło: Rocznik Statystyki Galicji, R. 5.
47
Galicja w systemie podatkowym Austrii...
Tabela 6. Podatki bezpośrednie w Galicji i Austrii w latach 1900–1913
Suma podatków bezpośrednich
(w koronach)
Rok
Dochody egzekucyjne i odsetki
(w koronach)
w Galicji
w Austrii
udział
procentowy
Galicji
w Galicji
w Austrii
udział
procentowy
Galicji
1900
29 095 411
278 186 858
10,46
1 370 710
3 103 070
41,17
1905
29 735 527
306 381 651
9,71
1 354 816
3 467 598
39,07
1906
29 840 038
317 535 656
9,40
1 310 021
3 513 157
37,29
1907
30 034 211
334 765 521
8,97
1 384 741
3 774 126
36,69
1908
31 295 800
348 883 364
8,97
1 420 428
3 637 769
39,05
1909
33 744 801
365 858 702
9,22
1 570 122
3 830 519
40,99
1910
33 197 380
370 141 095
8,97
1 527 957
3 823 266
39,96
1911
33 626 100
368 575 000
9,12
1 558 000
3 821 000
40,77
1912
34 202 000
379 790 000
9,01
1 545 500
3 821 000
40,45
1913
35 200 800
397 892 000
8,85
1 560 000
3 850 000
40,52
Źródło: Podręcznik Statystyki Galicji, R. 9, Lwów 1913.
Tabela 7. Podatek osobisto-dochodowy w Galicji i Austrii w latach 1900–1913
Podatek osobisto-dochodowy (w koronach)
Rok
w Galicji
w Austrii
udział procentowy
Galicji
1900
3 062 287
46 252 846
6,62
1905
4 288 865
58 106 122
7,38
1906
4 429 737
60 801 100
7,29
1907
4 765 088
65 295 838
7,30
1908
5 157 154
69 326 504
7,44
1909
5 552 078
79 063 045
7,02
1910
6 073 634
85 556 915
7,10
1911
5 500 000
81 000 000
6,79
1912
6 000 000
86 840 000
6,91
1913
6 200 000
93 270 000
6,65
Źródło: Podręcznik Statystyki Galicji, R. 9, Lwów 1913.
48
Krzysztof Broński
Tabela 8. Podatek zarobkowy w Galicji i Austrii w latach 1900–1913
Podatek zarobkowy (w koronach)
Rok
w Galicji
w Austrii
udział procentowy
Galicji
1900
2 068 819
31 801 319
6,51
1905
2 489 318
35 636 130
6,99
1906
2 297 917
35 346 053
6,50
1907
2 389 937
35 996 778
6,64
1908
2 366 589
35 855 466
6,60
1909
2 673 645
36 891 216
7,25
1910
2 507 009
36 790 798
6,81
1911
2 590 000
36 500 000
7,10
1912
2 600 000
36 740 000
7,08
1913
2 680 000
36 900 000
7,26
Źródło: Podręcznik Statystyki Galicji, R. 9, Lwów 1913.
Tabela 9. Liczba osób opłacających podatek osobisto-dochodowy w krajach koronnych
w 1910 r.
Liczba ludności
cywilnej
Liczba osób
płacących podatek
Galicja
Austria Dolna
7 962 426
3 493 233
Austria Górna
Salzburg
Kraj
Styrja
Karyntja
Kraina
Trjest
Istrja
Gorycja i Gradyska
Tyrol
Vorarlberg
Czechy
Morawy
Śląsk
Bukowina
Dalmacja
Osoby płacące podatek wraz
z członkami rodzin
w liczbach
bezwzględnych
w procentach
107 331
451 378
344 358
1 253 140
4,33
35,87
845 292
212 716
44 001
12 618
129 906
35 546
15,37
16,71
1 433 696
389 740
522 773
226 458
385 997
256 471
928 787
144 776
6 730 129
2 607 601
752 041
796 104
636 700
70 825
13 451
13 207
30 903
12 646
7 754
38 911
9 833
321 654
109 122
37 572
17 444
10 714
209 267
39 824
43 154
81 276
34 925
20 869
95 134
25 925
1 041 363
367 680
113 286
60 222
33 211
14,60
10,22
8,26
35,89
9,05
8,14
10,24
17,91
15,47
14,10
15,06
7,57
5,22
Źródło: Podręcznik Statystyki Galicji, R. 9.
Galicja w systemie podatkowym Austrii...
49
o specjalne ulgi dla Galicji wnoszone przez polskich polityków w Wiedniu są więc
tylko żebraniną; mogą być jednie środkiem doraźnym (np. w razie klęsk żywiołowych), nie wpłyną zaś na zmianę sytuacji gospodarczej kraju16.
Faktyczny postęp gospodarczy, uwydatniający się m.in. w kwotach płaconych
podatków oraz tendencji spadkowej udziału Galicji w dochodach egzekucyjnych
miał miejsce w pierwszej dekadzie XX wieku. Niemniej Galicja pozostawała jednym ze słabszych ekonomicznie krajów koronnych. Chcę podkreślić, że podjęta
w artykule problematyka wymaga dalszych badań źródłowych, między innymi nad
kwestią uciążliwości fiskalizmu austriackiego dla społeczeństwa i gospodarki galicyjskiej, a także nad dotacjami skarbu państwa dla Galicji.
Literatura
Czerkawski W., Rezultaty podatku osobisto-dochodowego w Austrii w 1898 r., „Czasopismo Prawnicze
i Ekonomiczne” 1900, r. I, z. 1–2.
Grzybowski K., Historia państwa i prawa Polski, t. IV: Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, uzupełnili i przygotowali do druku: J. Bardach, S. Grodziski, Warszawa 1982.
Krzyżanowski A., Austriackie ustawodawstwo skarbowe, Kraków 1913.
Kucharski K., Gospodarstwo 37 gmin miejskich wraz z poglądem na ich stan majątkowy, „Wiadomości
Statystyczne o Stosunkach Krajowych”, t. 11, z. 1, Lwów 1888.
Madurowicz-Urbańska H., Przemysł Galicji. Główne problemy i potrzeby badawcze, „Studia Historyczne” 1975, r. XVIII.
Madurowicz-Urbańska H., Potrzeby w zakresie historii gospodarczej Galicji, „Kwartalnik Historyczny”
1980, r. LXXXVII.
Madurowicz-Urbańska H., Stan i potrzeby badań nad historią gospodarczą Galicji w świetle polskiej
historiografii [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 1, Historia i polityka.
Nadobnik M., Podatki bezpośrednie w Galicji przypisane na rok 1910, „Wiadomości Statystyczne
o Stosunkach Krajowych”, t. XXIII, Lwów 1912.
Narodowe Stronnictwo Demokratyczne w Galicji wobec zadań chwili obecnej (1891), przedruk w:
O samodzielność kraju. Sprawy poselskie. Pism i przemówień t. III, opr. H. Szczepanowska,
W. Szczepanowski, Lwów 1912.
Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicji, wyd. II, Lwów 1912.
Galicia in the Austrian Tax System in the Late 19th and Early 20th
Centuries
The tax system and public support under the Habsburg Monarchy was a complicated one.
Throughout nearly the entire 19th century the basic source of state income was from indirect
taxation (consumption taxes, tariffs and income from state-owned monopolies). Direct taxation
played a smaller role. In the years 1881–1896, indirect taxes alternated between 13 and 15%.
Starting from 1896, indirect taxes were gradually replaced by direct taxes, which was one of the
16
Narodowe Stronnictwo Demokratyczne w Galicji wobec zadań chwili obecnej (1891), przedruk
w: O samodzielność kraju. Sprawy poselskie. Pism i przemówień t. III, opr. H. Szczepanowska, W.
Szczepanowski, Lwów 1912, s. 429–438. W swojej najważniejszej i najgłośniejszej książce Nędza
G
a
l
i
c
j
i
w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego S. Szczepanowski krytykuje nato-
I
50
Krzysztof Broński
goals espoused during the tax reform. The evolution of the tax system at that time was moving
towards the transformation of real taxes into personal taxes.
In the 1880’s and 1890’s Galicia’s share of direct taxation was just above 10%. At the same
time it was quickly raising income from collecting unpaid taxes, which shows the people were
living in poor economic conditions. In the first decade of the twentieth century, there were 8,000,000
people living in Galicia, which accounted for 25% of the Austrian population. Galician participation
in the state’s direct system of taxation decreased, finally stabilizing at 8.8%. Decreasing unpaid-tax collection in Galicia could have indicated that the economic situation was improving.
Between 1900 and 1913, the amount of individual income taxes paid in Galicia doubled, which
mirrored the situation in Austria. In Galicia, the percent of people paying personal income taxes
was the lowest among all the lands under Hapsburg control.