docbiologia - Gimnazjum nr 9
download 
Reklamacja Transkrypt
biologia - Gimnazjum nr 9
Przedmiotowe ocenianie - biologia 1. OP obejmuje ocenę wiadomości, umiejętności i postaw uczniów. 2. Ocenianiu podlegać będą: a) wypowiedzi ustne uczniów (wypowiedzi przygotowane w ramach pracy domowej, wypowiedzi w trakcie lekcji dotyczące realizacji nowych zagadnień). Przy odpowiedzi ustnej obowiązuje znajomość materiału z trzech ostatnich lekcji, a w przypadku lekcji powtórzeniowych - całego działu. b) prace pisemne ( wykonywane w ramach zadania domowego lub w czasie lekcji). c) prace klasowe- sprawdziany pisemne przeprowadzane po zakończeniu działu zapowiedziane z tygodniowym wyprzedzeniem. d) prace pisemne- kartkówki ( obejmujące zakres trzech ostatnich tematów lekcji) e) dwie diagnozy: wstępna, która podlega ocenie punktowej i końcowa, podlegająca ocenie cząstkowej w skali od oceny niedostatecznej do celującej. 3. Nauczyciel oddaje poprawione prace pisemne w terminie dwóch tygodni. 4. W przypadku sprawdzianów pisemnych – testowych przyjmuje się przeliczanie ocen wg kryteriów: 98 - 100 % - ocena celująca 90%- 97% - ocena bardzo dobra 74%- 89 %- ocena dobra 51% - 74% - ocena dostateczna 30% - 50% - ocena dopuszczająca poniżej 30% - ocena niedostateczna Dopuszcza się odchylenia od powyższych kryteriów w zależności od możliwości zespołów klasowych. 5. Poprawianie ocen: a) Uczeń ma prawo poprawić każdą ocenę niedostateczną w terminie uzgodnionym z nauczycielem (nie dłużej niż dwa tygodnie). b) Ocenę z poprawy wpisuje się do dziennika obok oceny uzyskanej poprzednio. c) Poprawa jest jednorazowa. d) Uczeń musi w ciągu roku szkolnego napisać wszystkie prace przewidziane dla danej klasy. e) W przypadku usprawiedliwionej nieobecności uczeń pisze zaległą pracę w ciągu dwóch tygodni po powrocie do szkoły lub w terminie uzgodnionym z nauczycielem. f) W przypadku nieusprawiedliwionej nieobecności na wcześniej zapowiedzianej pracy klasowej uczeń otrzymuje ocenę niedostateczną i traci prawo do jej poprawienia. 6. Wystawienia oceny półrocznej i rocznej dokonuje się na podstawie ocen cząstkowych lekcji . Ocena końcowa nie jest średnią arytmetyczną ocen cząstkowych. 7. Waga ocen: 4 – sprawdzian z działu 3 – egzaminy próbne, diagnozy końcowe, testy kompetencyjne, sprawdziany 2 - odpowiedź ustna, kartkówka 1 – zadanie domowe, praca na lekcji, aktywność 8. Ocena osiągnięć uczniów: ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który: - nie opanował wiadomości i umiejętności przewidzianych programem, - ma duże problemy z posługiwaniem się słownictwem i pojęciami typowymi dla biologii, - nie wykonuje powierzonych mu zadań - nie potrafi korzystać z różnych źródeł informacji ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: - systematycznie prowadzi zeszyt przedmiotowy - niechętnie wykonuje powierzone mu zadania - nieefektywnie wykorzystuje informacje pochodzące z różnych źródeł - ma braki w opanowaniu wiadomości i umiejętności przewidzianych programem, - spełnia szczegółowe kryteria oceny dopuszczającej. ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: - opanował w podstawowym zakresie umiejętności i wiadomości, - korzysta z pomocą nauczyciela ze źródeł wiedzy, - posługuje się terminologią typową dla biologii, - spełnia szczegółowe kryteria oceny dostatecznej. ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w dużym zakresie umiejętności i wiadomości, - korzysta samodzielnie z różnych źródeł wiedzy, - stosuje zdobytą wiedzę samodzielnie w sytuacjach typowych, - spełnia szczegółowe kryteria oceny dobrej. ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: - opanował w pełnym zakresie umiejętności i wiadomości, - umie stosować zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań i problemów w nowych sytuacjach, - potrafi bez pomocy nauczyciela korzystać z różnych źródeł wiedzy, - potrafi sam planować doświadczenia biologiczne - spełnia szczegółowe kryteria oceny bardzo dobrej. ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: - spełnia szczegółowe kryteria oceny bardzo dobrej a ponadto, - może posiadać wiadomości i umiejętności wykraczające poza te określone programem, - rozwiązuje bez pomocy nauczyciela zadania o dużym stopniu trudności, - osiąga sukcesy w konkursach biologicznych szczebla wyższego niż szkolny. - w przypadku sprawdzianów obejmujących materiał z całego działu otrzymuje 100% punktów możliwych do zdobycia. Wymagania z biologii dla klasy I gimnazjum. Dział programu I. Organizm człowieka. Skóra – powłoka organizmu II. Aparat ruchu Materiał nauczania Organizm człowieka jako funkcjonalna całość • dziedziny biologii zajmujące się budową i funkcjonowaniem ciała człowieka • miejsce człowieka w przyrodzie • współdziałanie układów narządów w organizmie człowieka • funkcje układów narządów • stopnie uorganizowania budowy organizmu człowieka (komórka, tkanka, narząd, układ narządów) • pojęcie homeostazy Budowa i funkcje skóry • funkcje skóry i warstwy podskórnej • budowa skóry i warstwy podskórnej • budowa i rola wytworów skóry • rola receptorów skóry Higiena i choroby skóry • zasady higieny skóry • czynniki powodujące uszkodzenia skóry • wpływ słońca na zdrowie skóry • dolegliwości i choroby skóry oraz ich objawy • rodzaje oparzeń i odmrożeń • pierwsza pomoc przedlekarska w wypadku oparzeń Budowa szkieletu • funkcje szkieletu • ruch jako efekt działania biernego i czynnego aparatu ruchu • budowa szkieletu • kształty kości Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: • wymienia dziedziny biologii zajmujące się budową i funkcjonowaniem człowieka • wskazuje komórkę jako element budulcowy ciała człowieka • klasyfikuje człowieka do królestwa zwierząt • opisuje podstawowe funkcje poszczególnych układów • wylicza układy narządów człowieka Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: • opisuje cechy różniące człowieka od innych zwierząt • wyjaśnia, na czym polega homeostaza • opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka • wykazuje, na podstawie dotychczasowych wiadomości, współzależność poszczególnych układów w organizmie człowieka • podaje funkcje skóry i warstwy podskórnej • wymienia wytwory naskórka • wylicza warstwy skóry • wykazuje na konkretnych przykładach zależność funkcji skóry od jej budowy • opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka • planuje doświadczenie wykazujące, że skóra jest narządem zmysłu • wymienia choroby skóry • podaje przykłady dolegliwości skóry • omawia zasady pielęgnacji skóry młodzieńczej • wyjaśnia konieczność dbania o skórę • klasyfikuje rodzaje oparzeń i odmrożeń • omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w wypadku oparzeń • omawia objawy dolegliwości skóry • wyjaśnia, czym są alergie skórne • proponuje środki do pielęgnacji skóry młodzieńczej • ocenia wpływ promieni słonecznych na skórę • demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy w wypadku oparzeń • wskazuje elementy biernego i czynnego aparatu ruchu • podaje nazwy wskazanych elementów budowy szkieletu • wskazuje na schemacie, rysunku lub modelu szkielet osiowy, obręczy i kończyn • rozpoznaje różne kształty kości • wskazuje obręcz barkową i miedniczną na • wyjaśnia sposób działania biernego i czynnego aparatu ruchu • wskazuje różnice w budowie kości długiej i płaskiej • porównuje kości o różnych kształtach Budowa i rola szkieletu osiowego • skład szkieletu osiowego: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa • funkcje elementów szkieletu osiowego Szkielet kończyn oraz ich obręczy • budowa i funkcjonowanie kończyn • budowa obręczy barkowej i miednicznej • rodzaje połączeń kości • rodzaje stawów, ich budowa i zakres ruchów modelu lub schemacie • wylicza elementy szkieletu osiowego • wymienia elementy budujące klatkę piersiową • podaje nazwy odcinków kręgosłupa • wskazuje mózgo- i trzewioczaszkę na modelu lub ilustracji • wymienia narządy chronione przez klatkę piersiową • wskazuje na schemacie, rysunku lub modelu elementy szkieletu osiowego • wymienia elementy budowy obręczy barkowej i miednicznej • wskazuje kości kończyny górnej i kończyny dolnej na modelu lub schemacie • wymienia rodzaje połączeń kości • opisuje budowę stawu • rozpoznaje rodzaje stawów • odróżnia staw zawiasowy od kulistego Kości – elementy składowe szkieletu • budowa fizyczna i chemiczna kości • szpik kostny • opisuje budowę fizyczną kości • wskazuje miejsce występowania szpiku kostnego • omawia doświadczenie wykazujące skład chemiczny kości Budowa i znaczenie mięśni • położenie i funkcje poszczególnych mięśni szkieletowych • budowa mięśnia szkieletowego • antagonistyczne działanie mięśni • rodzaje i cechy tkanki mięśniowej • higiena pracy mięśni • wskazuje na ilustracji najważniejsze mięśnie szkieletowe przy pomocy nauczyciela • wymienia rodzaje tkanki mięśniowej • wskazuje położenie tkanki mięśniowej gładkiej i poprzecznie prążkowanej szkieletowej • negatywny wpływ środków dopingujących na zdrowie człowieka • podaje warunki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mięśni • określa funkcje wskazanych mięśni szkieletowych • opisuje budowę tkanki mięśniowej • przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla • wymienia kości budujące szkielet osiowy • charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego • wyjaśnia związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami • omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej • wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa z pełnionymi przez nie funkcjami • wymienia kości tworzące obręcze barkową i miedniczną • porównuje budowę kończyn górnej i dolnej • wykazuje związek budowy kończyny dolnej z pełnioną funkcją • wykazuje związek budowy obręczy miednicznej z pełnioną przez nią funkcją • charakteryzuje połączenia kości • wyjaśnia związek budowy stawu z zakresem ruchu kończyny • charakteryzuje zmiany zachodzące w układzie kostnym wraz z wiekiem • omawia znaczenie składników chemicznych w budowie kości • opisuje rolę szpiku kostnego • planuje doświadczenie wykazujące skład chemiczny kości • rozpoznaje mięśnie szkieletowe wskazane na ilustracji • opisuje czynności mięśni wskazanych na schemacie • rozpoznaje pod mikroskopem różne rodzaje tkanki mięśniowej • wyjaśnia warunki prawidłowej pracy mięśni • analizuje przyczyny urazów ścięgien • wykazuje związek budowy z funkcją tkanki mięśniowej • określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała • uzasadnia konieczność regularnych ćwiczeń gimnastycznych Choroby aparatu ruchu • naturalne krzywizny kręgosłupa – lordozy i kifozy • wady postawy • wady budowy stóp • krzywica i osteoporoza – choroby aparatu ruchu • urazy mechaniczne aparatu ruchu • pierwsza pomoc i rehabilitacja w wypadku złamań • profilaktyka wad postawy III. Układ pokarmowy Pokarm – budulec i źródło energii • niezbędne składniki pokarmowe • znaczenie węglowodanów, białek i tłuszczów • pokarm jako źródło energii i budulec organizmu • najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów • kluczowa rola węgla w istnieniu życia • podstawowe grupy związków chemicznych występujących w organizmach (węglowodany, białka, tłuszcze) prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej • wykonuje rysunek tkanki mięśniowej spod mikroskopu • wyjaśnia, na czym polega antagonistyczne działanie mięśni • przedstawia negatywny wpływ środków dopingujących na zdrowie człowieka • wymienia naturalne krzywizny kręgosłupa • opisuje przyczyny powstawania wad postawy • przewiduje skutki przyjmowania nieprawidłowej postawy ciała • wymienia choroby aparatu ruchu • rozpoznaje na ilustracji wady postawy • wskazuje ślad stopy z płaskostopiem • opisuje urazy kończyn • omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w wypadku urazów kończyn • wymienia podstawowe składniki pokarmowe • wymienia produkty spożywcze zawierające białko • podaje źródła węglowodanów • wylicza pokarmy zawierające tłuszcze • klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe i energetyczne • określa aminokwasy jako cząsteczki budulcowe białek • rozpoznaje naturalne krzywizny kręgosłupa • wyjaśnia przyczyny wad postawy • omawia sposoby zapobiegania deformacjom szkieletu • określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała • podaje przyczyny chorób aparatu ruchu • omawia przyczyny zmian zachodzących w układzie kostnym na skutek osteoporozy • wyszukuje informacje dotyczące zapobiegania płaskostopiu • wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach • planuje i demonstruje udzielanie pierwszej pomocy w wypadku urazów kończyn • omawia rolę składników pokarmowych w organizmie • określa znaczenie błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego • uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw • porównuje pokarmy pełnowartościowe i niepełnowartościowe • charakteryzuje rolę tłuszczów w organizmie • wyjaśnia zależność między spożywaniem produktów białkowych a wzrostem ciała • porównuje wartość energetyczną węglowodanów i tłuszczów • wyjaśnia skutki nadmiernego spożywania tłuszczów • wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała Witaminy, sole mineralne, woda • rola wody w organizmie • witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i w wodzie • znaczenie wody i witamin • skutki niedoboru witamin • makroelementy i mikroelementy Budowa i rola układu pokarmowego • etapy trawienia pokarmu • budowa zęba i rodzaje zębów • budowa poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego • trawienie w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego • funkcja gruczołów trawiennych • gruczoły trawienne Higiena i choroby układu pokarmowego • znaczenie prawidłowej diety • czynniki wpływające na zapotrzebowanie energetyczne • piramida żywieniowa • higiena odżywiania się • choroby układu pokarmowego • zaburzenia w odżywianiu (anoreksja i bulimia) • pierwsza pomoc w przypadku zakrztuszenia • przedstawia znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów • omawia rolę trzech witamin rozpuszczalnych w wodzie i dwóch rozpuszczalnych w tłuszczach • omawia rolę dwóch makroelementów • wymienia po trzy makroelementy i mikroelementy • rozróżnia witaminy rozpuszczalne w wodzie i w tłuszczach • opisuje rolę wody w organizmie • wyjaśnia, na czym polega trawienie • wymienia rodzaje zębów człowieka • omawia funkcje wątroby i trzustki • podaje nazwy procesów zachodzących w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego • opisuje rolę poszczególnych rodzajów zębów • wskazuje odcinki przewodu pokarmowego na planszy lub modelu • rozpoznaje wątrobę i trzustkę na schemacie • lokalizuje wątrobę i trzustkę na własnym ciele • wymienia czynniki, od których zależy rodzaj diety • określa zasady zdrowego żywienia • wymienia choroby układu pokarmowego • wskazuje na piramidzie żywieniowej grupy pokarmów • przewiduje skutki złego odżywiania się • wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia, aktywność fizyczna, pora roku itp.) organizmów • wykazuje kluczową rolę węgla w istnieniu życia • identyfikuje najważniejsze składniki pokarmowe z podstawowymi grupami związków chemicznych występujących w organizmach • charakteryzuje rodzaje witamin • omawia rolę i skutki niedoboru witamin A, C, B 6, B12, D oraz kwasu foliowego • przedstawia rolę i skutki niedoboru składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) • omawia rolę aminokwasów egzogennych w organizmie • omawia znaczenie makro- i mikroelementów • analizuje skutki niedoboru witamin, makroi mikroelementów • charakteryzuje rodzaje zębów człowieka • omawia funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego • lokalizuje odcinki przewodu pokarmowego, wskazując odpowiednie miejsca na powierzchni ciała • omawia znaczenie procesu trawienia • wykazuje związek budowy żołądka z jego funkcją • omawia rolę poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego • opisuje procesy trawienia we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego • objaśnia pojęcie „wartość energetyczna pokarmu” • wykazuje zależność między dietą a czynnikami, które ją warunkują • charakteryzuje choroby układu pokarmowego • wykazuje zależność między higieną odżywiania się a profilaktyką chorób układu pokarmowego • przygotowuje wystąpienie na temat chorób związanych z zaburzeniami łaknienia i przemiany materii • demonstruje i komentuje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia IV. Układ krążenia Budowa i funkcje krwi • krew jako tkanka płynna • skład krwi • proces krzepnięcia krwi • grupy krwi • zasady transfuzji krwi • konflikt serologiczny (czynnik Rh) Krwiobiegi • narządy układu krwionośnego • krwiobiegi duży i mały • budowa naczyń krwionośnych • funkcje układu krwionośnego Budowa i działanie serca • funkcje serca • budowa serca • cykl pracy serca • mierzenie tętna i ciśnienia Choroby i higiena układu krwionośnego • przyczyny i profilaktyka najczęstszych chorób układu krwionośnego • choroby układu krwionośnego • krwawienia i krwotoki • pierwsza pomoc w przypadku krwawień i krwotoków Układ limfatyczny • funkcje układu limfatycznego • powstawanie chłonki • narządy układu limfatycznego • określa przyczyny chorób układu pokarmowego • omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia • podaje nazwy składników morfotycznych krwi • wymienia grupy krwi • wylicza składniki biorące udział w krzepnięciu krwi • omawia funkcje krwi • wskazuje uniwersalnego dawcę i biorcę • przedstawia społeczne znaczenie krwiodawstwa • wymienia elementy, w których przemieszcza się krew • omawia na ilustracji mały lub duży obieg krwi • omawia funkcje wybranego naczynia krwionośnego • porównuje budowę i funkcje żył, tętnic oraz naczyń włosowatych • opisuje funkcje zastawek żylnych • wskazuje na sobie położenie serca • wymienia elementy budowy serca • rozpoznaje elementy budowy serca i naczynia krwionośnego na schemacie (ilustracji z podręcznika) • wyjaśnia, czym jest puls • wymienia choroby układu krwionośnego • omawia pierwszą pomoc w przypadku krwotoków • odczytuje wyniki badania laboratoryjnego • wymienia czynniki wpływające korzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego • przedstawia znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia • wymienia cechy układu limfatycznego • wymienia narządy układu limfatycznego • opisuje budowę układu limfatycznego • omawia rolę węzłów chłonnych • omawia znaczenie krwi • charakteryzuje składniki morfotyczne krwi • omawia rolę hemoglobiny • omawia zasady transfuzji krwi • wyjaśnia mechanizm krzepnięcia krwi • rozpoznaje elementy morfotyczne krwi na podstawie obserwacji mikroskopowej • opisuje konflikt serologiczny • porównuje krwiobiegi mały i duży • charakteryzuje cel krwi płynącej w małym i dużym krwiobiegu • rozpoznaje poszczególne naczynia krwionośne na ilustracji • wykazuje związek budowy naczyń krwionośnych z pełnionymi funkcjami • opisuje mechanizm pracy serca • omawia fazy pracy serca • mierzy puls koledze • podaje prawidłowe ciśnienie krwi zdrowego człowieka • wykazuje rolę zastawek w funkcjonowaniu serca • porównuje wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego • analizuje przyczyny chorób układu krwionośnego • charakteryzuje objawy krwotoku żylnego i tętniczego • przygotowuje portfolio na temat chorób układu krwionośnego • demonstruje pierwszą pomoc w przypadku krwotoków • przygotowuje wywiad z pracownikiem służby zdrowia na temat chorób układu krwionośnego • opisuje rolę układu limfatycznego • omawia rolę śledziony, grasicy i migdałków • porównuje układ limfatyczny i krwionośny V. Układ oddechowy Odporność organizmu • rodzaje odporności • antygeny • rodzaje leukocytów i ich funkcje • reakcja obronna organizmu • szczepienia, surowice • HIV – AIDS • wymienia elementy układu odpornościowego • definiuje szczepionkę i surowicę jako czynniki odpowiadające za odporność nabytą • wyróżnia odporność swoistą i nieswoistą, czynną i bierną, naturalną oraz sztuczną • wyjaśnia, że AIDS jest chorobą wywołaną przez HIV • wyjaśnia, na czym polega transplantacja narządów • podaje przykłady narządów, które można przeszczepiać Budowa i rola układu oddechowego • budowa i funkcje dróg oddechowych • budowa płuc • mechanizm powstawania głosu • wymienia odcinki układu oddechowego • definiuje płuca jako miejsce wymiany gazowej • omawia funkcje elementów układu oddechowego • opisuje rolę nagłośni Mechanizm wymiany gazowej • mechanizm wentylacji płuc • regulacja tempa oddechów • mechanizm wymiany gazów w pęcherzykach płucnych i naczyniach włosowatych krwiobiegu dużego • wymienia narządy biorące udział w procesie wentylacji • demonstruje na sobie mechanizm wdechu i wydechu • oblicza ilość wdechów i wydechów przed i po wysiłku • wskazuje różnice w ruchu klatki piersiowej i przepony podczas wdechu i wydechu • przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych Oddychanie wewnątrzkomórkowe • mitochondria – organelle oddychania wewnątrzkomórkowego • ATP – nośnik energii • definiuje mitochondrium jako miejsce oddychania wewnątrzkomórkowego • wskazuje ATP jako nośnik energii • zapisuje słownie równanie reakcji chemicznej przedstawiające utlenianie glukozy • omawia zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym • omawia rolę elementów układu odpornościowego • charakteryzuje rodzaje odporności • wyjaśnia sposób namnażania się HIV • wyjaśnia mechanizm działania odporności swoistej • opisuje rodzaje leukocytów • odróżnia działanie szczepionki od surowicy • podaje przykłady szczepień obowiązkowych i nieobowiązkowych oraz ocenia ich znaczenie • przedstawia znaczenie przeszczepów oraz zgody na transplantację narządów po śmierci • omawia zalety przeszczepów rodzinnych • wyróżnia drogi oddechowe i narządy wymiany gazowej • wykazuje związek budowy elementów układu oddechowego z pełnionymi przez nie funkcjami • odróżnia głośnię i nagłośnię • demonstruje mechanizm modulacji głosu • wyróżnia mechanizm wentylacji i oddychania komórkowego • wyjaśnia zależność między ilością oddechów a wysiłkiem • opisuje dyfuzję O2 i CO2 zachodzącą w pęcherzykach płucnych • interpretuje wyniki doświadczenia na wykrywanie CO2 w wydychanym powietrzu • analizuje proces wymiany gazowej w płucach i tkankach • omawia znaczenie oddychania wewnątrzkomórkowego • zapisuje utlenianie glukozy równaniem reakcji chemicznej • omawia rolę ATP w procesie utleniania biologicznego • opisuje zależność między ilością mitochondriów a zapotrzebowaniem narządów na energię • przedstawia graficznie zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym VI. Układ wydalniczy VII. Regulacja nerwowo-hormonalna Higiena i choroby układu oddechowego • sposoby unikania chorób układu oddechowego • choroby bakteryjne, wirusowe i wywołane zanieczyszczeniem powietrza • zasady udzielania pierwszej pomocy w wypadku zatrzymania oddechu • wskazuje źródła infekcji górnych i dolnych dróg układu oddechowego • określa sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego • definiuje kichanie i kaszel jako reakcje obronne organizmu • wymienia trzy choroby układu oddechowego • opisuje przyczyny astmy • omawia zasady postępowania przy zatrzymaniu oddechu • podaje objawy wybranych chorób układu oddechowego • wyjaśnia związek między wdychaniem powietrza przez nos a profilaktyką chorób układu oddechowego • wykazuje zależność między skażeniem środowiska a zachorowalnością na astmę • demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy w wypadku zatrzymania oddechu Budowa i działanie układu wydalniczego • wydalanie a defekacja • budowa i funkcje układu wydalniczego • rodzaje substancji wydalanych przez organizm • budowa i funkcje nefronu • etapy powstawania moczu • mechanizm wydalania moczu • wymienia przykłady substancji, które są wydalane przez organizm człowieka • wskazuje na modelu lub ilustracji miejsce powstawania moczu pierwotnego • wyjaśnia pojęcia „wydalanie” i „defekacja” • wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii Higiena układu wydalniczego • sposoby zapobiegania chorobom układu wydalniczego • najczęstsze choroby układu wydalniczego i ich objawy • wymienia choroby układu wydalniczego • określa dzienne zapotrzebowanie człowieka na wodę • uzasadnia konieczność regularnego opróżniania pęcherza moczowego • wskazuje sposoby zapobiegania infekcjom układu moczowego • omawia na ilustracji przebieg dializy • wymienia gruczoły dokrewne i wydzielane przez nie hormony • wskazuje na ilustracji lokalizację najważniejszych gruczołów dokrewnych • klasyfikuje gruczoły na gruczoły wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego • wyjaśnia pojęcie „gruczoł dokrewny” • wyjaśnia, czym są hormony • porównuje wydalanie i defekację • opisuje budowę i funkcje głównych struktur układu wydalniczego • omawia na ilustracji przebieg procesu powstawania moczu • rozpoznaje warstwy budujące nerkę na modelu lub materiale świeżym • omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy organizmu • omawia przyczyny chorób układu wydalniczego • uzasadnia konieczność picia dużej ilości wody podczas leczenia schorzeń nerek • ocenia rolę dializy w ratowaniu życia Układ hormonalny • hormony – produkty wydzielania gruczołów dokrewnych • klasyfikacja gruczołów na gruczoły zewnątrzwydalnicze i dokrewne (wewnątrzwydalnicze) • lokalizacja gruczołów dokrewnych w ciele człowieka • swoiste działanie hormonów • rola poszczególnych hormonów w organizmie • określa cechy hormonów • przyporządkowuje nazwy gruczołów do wytwarzanych przez nie hormonów • przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów • omawia znaczenie swoistego działania hormonów człowieka Działanie układu hormonalnego • równowaga hormonalna • antagonistyczne działanie hormonów • rola podwzgórza w regulacji hormonalnej • rytm dobowy a działanie hormonów • skutki nadmiaru i niedoboru hormonów Budowa i rola układu nerwowego • porównanie działania układu nerwowego i hormonalnego • funkcje układu nerwowego • budowa komórki nerwowej • ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy • somatyczny i autonomiczny układ nerwowy • kierunek i sposób przekazywania impulsów Ośrodkowy układ nerwowy • nadrzędna rola ośrodkowego układu nerwowego • budowa mózgowia • rozmieszczenie ośrodków odpowiedzialnych za odbiór zróżnicowanych impulsów • budowa i funkcje rdzenia kręgowego Obwodowy układ nerwowy. Odruchy • włókna czuciowe i ruchowe • nerwy czaszkowe i rdzeniowe • łuk odruchowy • odruchy warunkowe i bezwarunkowe • wymienia skutki nadmiaru i niedoboru hormonu wzrostu • wyjaśnia pojęcie „równowaga hormonalna” • podaje przyczyny cukrzycy • wymienia funkcje układu nerwowego • wymienia elementy budowy ośrodkowego układu nerwowego i obwodowego układu nerwowego • rozpoznaje na ilustracji ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy • opisuje elementy budowy komórki nerwowej • wskazuje przebieg bodźca nerwowego na ilustracji neuronu • wyróżnia somatyczny i autonomiczny układ nerwowy • wskazuje na ilustracji najważniejsze elementy mózgowia • wymienia mózgowie i rdzeń kręgowy jako narządy ośrodkowego układu nerwowego • określa mózgowie jako jednostkę nadrzędną w stosunku do pozostałych części układu nerwowego • wskazuje na ilustracji elementy budowy rdzenia kręgowego • wymienia rodzaje nerwów obwodowych • podaje po trzy przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych • wyróżnia włókna czuciowe i ruchowe • opisuje na podstawie ilustracji łuk odruchowy • wyjaśnia różnice między odruchem warunkowym a bezwarunkowym • omawia antagonistyczne działanie hormonów: insuliny i glukagonu • interpretuje skutki nadmiaru i niedoboru hormonów • tłumaczy rolę regulacji nerwowo-hormonalnej w utrzymaniu homeostazy • uzasadnia związek niedoboru insuliny z cukrzycą • opisuje funkcje układu nerwowego • porównuje działanie układu nerwowego i hormonalnego • wykazuje związek budowy komórki nerwowej z pełnioną funkcją • omawia działanie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego • wyjaśnia sposób działania synapsy • charakteryzuje funkcje somatycznego i autonomicznego układu nerwowego • porównuje funkcje współczulnej i przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego • opisuje budowę rdzenia kręgowego • objaśnia budowę mózgowia na ilustracji • uzasadnia nadrzędną funkcję mózgowia w stosunku do pozostałych części układu nerwowego • charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe • przedstawia graficznie drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym • dowodzi znaczenia odruchów w życiu człowieka • przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się Choroby i higiena układu nerwowego • przykłady pozytywnego i negatywnego działania stresu • sposoby radzenia sobie ze stresem • choroby układu nerwowego • postępowanie z chorym na padaczkę VIII. Narządy zmysłów Budowa i działanie narządu wzroku • oko narządem wzroku • elementy i rola aparatu ochronnego oka • budowa gałki ocznej • powstawanie obrazu Ucho – narząd słuchu i równowagi • ucho narządem słuchu • budowa i funkcje elementów budowy ucha • narząd zmysłu równowagi Higiena oka i ucha • krótkowzroczność i dalekowzroczność • korekcja wad wzroku • higiena oczu • przyczyny i objawy zapalenia spojówek, zaćmy oraz jaskry • wpływ hałasu na zdrowie człowieka Zmysły powonienia, smaku i dotyku • odróżnia odruchy warunkowe i bezwarunkowe • wymienia czynniki powodujące stres • podaje przykłady trzech chorób spowodowanych stresem • wymienia sposoby radzenia sobie ze stresem • wymienia przykłady chorób układu nerwowego • przyporządkowuje charakterystyczne objawy chorobom układu nerwowego • omawia znaczenie zmysłów w życiu człowieka • rozróżnia w narządzie wzroku aparat ochronny i gałkę oczną • wymienia elementy stanowiące aparat ochronny oka • rozpoznaje na ilustracji elementy budowy oka • omawia funkcje elementów budowy oka • opisuje funkcje elementów aparatu ochronnego oka • wyjaśnia pojęcie „akomodacja” • omawia znaczenie adaptacji oka • rozpoznaje na ilustracji elementy budowy ucha • wymienia funkcje poszczególnych odcinków ucha • wyróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne • wskazuje położenie narządu równowagi • wymienia wady wzroku • omawia przyczyny powstawania wad wzroku • omawia zasady higieny oczu i uszu • wymienia choroby oczu • rozpoznaje krótkowzroczność i dalekowzroczność na ilustracji • definiuje hałas jako czynnik powodujący głuchotę • omawia rolę zmysłu smaku, powonienia i • wyjaśnia dodatnie i ujemne znaczenie stresu dla funkcjonowania organizmu • opisuje przyczyny nerwic • rozpoznaje cechy depresji • analizuje przyczyny chorób układu nerwowego • analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu. W szczególności omawia wpływ snu na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz na odporność organizmu • określa funkcje aparatu ochronnego i gałki ocznej • wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi funkcjami • opisuje drogę światła w oku • omawia za pomocą prostego rysunku drogę światła w oku • wskazuje lokalizację receptorów wzroku • omawia powstawanie obrazu na siatkówce • planuje doświadczenie wykazujące reakcje tęczówki na różne natężenie światła • charakteryzuje funkcje elementów budowy ucha • omawia funkcje ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego • wskazuje lokalizację receptorów słuchu i równowagi • wyjaśnia mechanizm odbierania i rozpoznawania dźwięków • wyjaśnia zasadę działania zmysłu równowagi • charakteryzuje wady wzroku • wyjaśnia, na czym polega daltonizm i astygmatyzm • charakteryzuje choroby oczu • omawia sposób korygowania wad wzroku • rozróżnia rodzaje soczewek korygujących wady wzroku • analizuje, w jaki sposób nadmierny hałas może spowodować uszkodzenie słuchu • wskazuje miejsce położenia kubków smakowych • rozmieszczenie komórek węchowych • znaczenie węchu, smaku i dotyku • kubki smakowe narządem smaku • różnorodność bodźców odbieranych przez skórę IX. Rozmnażanie i rozwój człowieka dotyku • wskazuje rozmieszczenie receptorów dotyku, smaku i powonienia • wymienia podstawowe smaki • wylicza bodźce odbierane przez skórę • opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku • wymienia męskie narządy rozrodcze i ich funkcje • wymienia męskie cechy płciowe • wskazuje narządy męskiego układu rozrodczego na ilustracji • rysuje schematycznie i opisuje plemnika • omawia proces powstawania nasienia • omawia funkcję testosteronu • uzasadnia, że skóra jest narządem dotyku • analizuje znaczenie wolnych zakończeń nerwowych w skórze Żeński układ rozrodczy • żeńskie cechy płciowe • funkcje narządów żeńskiego układu rozrodczego • budowa komórki jajowej • budowa wewnętrznych narządów płciowych • budowa zewnętrznych narządów płciowych • wymienia wewnętrzne narządy rozrodcze • wskazuje wewnętrzne narządy żeńskiego układu rozrodczego na ilustracji • wylicza żeńskie zewnętrzne narządy płciowe • opisuje funkcje żeńskiego układu rozrodczego Funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego • żeńskie hormony płciowe • przebieg cyklu miesiączkowego • wymienia żeńskie hormony płciowe • wymienia kolejne fazy cyklu miesiączkowego • wskazuje w cyklu miesiączkowym dni płodne i niepłodne • definiuje jajnik jako miejsce powstawania komórki jajowej • wymienia choroby układu rozrodczego • wymienia naturalne i sztuczne metody planowania rodziny • wskazuje kontakty płciowe jako potencjalne źródło zakażenia układu rozrodczego • wyjaśnia różnicę między nosicielstwem HIV a chorobą AIDS • wymienia drogi zakażenia HIV, HBV i HCV oraz HPV i omawia zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy • charakteryzuje żeńskie pierwszo-, drugoi trzeciorzędowe cechy płciowe • opisuje funkcje wewnętrznych narządów rozrodczych • tworzy prezentację w dowolnej formie na temat dojrzewania • wykazuje związek budowy komórki jajowej z pełnioną przez nią funkcją • interpretuje ilustracje przebiegu cyklu miesiączkowego • omawia zmiany hormonalne i zmiany w macicy zachodzące w czasie cyklu miesiączkowego • analizuje rolę ciałka żółtego Męski układ rozrodczy • męskie cechy płciowe • funkcje i budowa narządów męskiego układu rozrodczego • budowa gamety męskiej – plemnika Higiena układu rozrodczego. Planowanie rodziny • zapobieganie chorobom przenoszonym drogą płciową • czynniki chorobotwórcze i choroby przez nie wywoływane • naturalne i sztuczne metody antykoncepcji • charakteryzuje męskie pierwszo-, drugoi trzeciorzędowe cechy płciowe • uzasadnia, że główka plemnika jest właściwą gametą męską • wykazuje zależność między produkcją hormonów płciowych a zmianami zachodzącymi w ciele mężczyzny • wyjaśnia konieczność regularnych wizyt u ginekologa • przyporządkowuje chorobom ich charakterystyczne objawy • porównuje naturalne i sztuczne metody planowania rodziny • wymienia zachowania mogące prowadzić do zakażenia HIV • ocenia naturalne i sztuczne metody antykoncepcji • przewiduje indywidualne i społeczne skutki zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV Rozwój człowieka od poczęcia do narodzin • proces zapłodnienia • rozwój zarodka • funkcje błon płodowych • etapy rozwoju płodowego Ciąża i poród • zmiany w organizmie kobiety podczas ciąży • higiena kobiety ciężarnej • fazy porodu • ciąża bliźniacza Okresy rozwojowe człowieka • zmiany zachodzące w różnych okresach rozwojowych człowieka (noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwo, dojrzewanie, dorosłość, przekwitanie, starość) X. Zdrowie a cywilizacja Zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne • definicja zdrowia • ochrona zdrowia Choroby zakaźne i cywilizacyjne • przyczyny chorób zakaźnych • metody zapobiegania chorobom zakaźnym • rodzaje chorób cywilizacyjnych • przyczyny chorób cywilizacyjnych • nowotwory • przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową • wymienia nazwy błon płodowych • podaje, jak długo trwa rozwój płodowy • porządkuje etapy rozwoju zarodka od zapłodnienia do zagnieżdżenia • wyjaśnia pojęcie „zapłodnienie” • wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży • omawia zasady higieny zalecane kobietom ciężarnym • podaje czas trwania ciąży • omawia wpływ różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu • wylicza etapy życia człowieka • wymienia rodzaje dojrzałości • wymienia różnice w tempie dojrzewania dziewcząt i chłopców • określa zmiany rozwojowe swoich rówieśników • opisuje objawy starzenia się organizmu • omawia wpływ trybu życia na stan zdrowia • opisuje zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne • podaje przykłady wpływu środowiska na życie i zdrowie ludzi • omawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania organizmu • podaje przykłady trzech chorób zakaźnych i czynników, które je wywołują • wymienia choroby cywilizacyjne • wymienia najczęstsze przyczyny nowotworów • omawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych • klasyfikuje podaną chorobę do grupy chorób cywilizacyjnych lub zakaźnych • omawia znaczenie szczepień ochronnych • charakteryzuje funkcje błon płodowych • charakteryzuje okres rozwoju płodowego • analizuje funkcje łożyska • wyjaśnia przyczyny zmian zachodzących w organizmie kobiety podczas ciąży • charakteryzuje etapy porodu • uzasadnia konieczność przestrzegania przez kobiety w ciąży zasad higieny • omawia mechanizm powstawania ciąży pojedynczej i mnogiej • charakteryzuje wybrane okresy rozwojowe • przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecznego dojrzewania człowieka • analizuje różnice między przekwitaniem a starością • przyporządkowuje okresom rozwojowym zmiany zachodzące w organizmie • charakteryzuje czynniki wpływające na zdrowie • przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba” • rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne • wykazuje wpływ środowiska życia na zdrowie • wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób • podaje kryterium podziału na choroby zakaźne i cywilizacyjne • podaje przykłady szczepień obowiązkowych i nieobowiązkowych • wyjaśnia przyczyny powstawania chorób społecznych • oblicza własne BMI • wskazuje alergie jako skutek zanieczyszczenia środowiska • wskazuje metody zapobiegania chorobom cywilizacyjnym Uzależnienie • szkodliwość palenia tytoniu • skutki działania alkoholu • zagrożenie narkotykami • profilaktyka uzależnień • podaje przykłady używek • omawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków • opisuje MONAR jako miejsce leczenia uzależnień od narkotyków • dowodzi, że nadmierny stres jest przyczyną chorób cywilizacyjnych • uzasadnia, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi • uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych • wyjaśnia, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza • opisuje wpływ palenia tytoniu na zdrowie • omawia skutki działania alkoholu na funkcjonowanie organizmu • wyjaśnia mechanizm powstawania uzależnień • wyjaśnia znaczenie profilaktyki uzależnień • wyjaśnia, jak uniknąć uzależnień • wykazuje zależność między przyjmowaniem używek a powstawaniem nałogu • wykonuje w dowolnej formie prezentację na temat profilaktyki uzależnień Wymagania z biologii dla klasy II gimnazjum. Dział programu I. Biologia – nauka o życiu Materiał nauczania (zapis w nowej podstawie programowej) Biologia jako nauka (III.4, V.1) • biologia jako nauka • wybrane dziedziny biologii • główne źródła informacji biologicznej • poziomy organizacji życia Komórkowa budowa organizmów (II.1, II.2, II.3) • organelle komórkowe i ich funkcje • budowa komórki zwierzęcej, roślinnej, bakteryjnej i grzybowej Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: • określa przedmiot badań biologii jako nauki • podaje przykłady dziedzin biologii • wymienia źródła wiedzy biologicznej • wyjaśnia, do czego służą atlasy i klucze • wymienia cechy organizmów żywych • korzysta z poszczególnych źródeł wiedzy • rozróżnia próbę kontrolną i badawczą • wskazuje komórkę jako podstawową jednostkę organizacji życia • wymienia struktury budowy komórki roślinnej, zwierzęcej, grzyba i bakterii • posługuje się mikroskopem • wyciąga wnioski dotyczące komórkowej budowy organizmów na podstawie obserwacji preparatów • podaje funkcje poszczególnych organelli • wykonuje proste preparaty mikroskopowe • wymienia nazwy najwyższych jednostek klasyfikacji biologicznej organizmów (królestwa) Systematyczny podział organizmów (III.1, III.2) • pierwsze próby porządkowania organizmów • jednostki klasyfikacji biologicznej organizmów • obowiązujący system podziału świata żywego II. Jedność i różnorodność organizmów Sposoby odżywiania się organizmów (I.4, I.5, III.4, V.1) • odżywianie – organizmy autotroficzne i heterotroficzne • fotosynteza i chemosynteza • organizmy cudzożywne (roślinożerne, mięsożerne, wszystkożerne, pasożyty, saprobionty) • wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka • podaje kryteria wyróżnienia pięciu królestw • określa, czym jest odżywianie • wymienia podstawowe sposoby odżywiania się organizmów • omawia różnice między organizmami samożywnymi a cudzożywnymi • wymienia czynniki niezbędne do życia organizmów samożywnych i cudzożywnych Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: • charakteryzuje wybrane dziedziny biologii • posługuje się właściwymi źródłami wiedzy biologicznej podczas rozwiązywania problemów • objaśnia zasadę stopniowego komplikowania się poziomów organizacji życia • wykorzystuje atlasy do rozpoznawania pospolitych gatunków organizmów • odróżnia pod mikroskopem, na schemacie, zdjęciu lub po opisie poszczególne składniki komórki • rysuje obraz widziany pod mikroskopem • wyjaśnia rolę poszczególnych elementów komórki • porównuje budowę komórek bakterii, roślin, zwierząt i grzybów • omawia budowę i funkcje organelli komórkowych • analizuje różnice między poszczególnymi typami komórek • charakteryzuje dawne sposoby klasyfikacji organizmów • omawia zasady systemu klasyfikacji biologicznej • ocenia sztuczne i naturalne systemy podziału organizmów • uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów • charakteryzuje różne strategie odżywiania • wykazuje różnorodność odżywiania się organizmów cudzożywnych • wykazuje różnice w pobieraniu i trawieniu pokarmów u różnych organizmów • określa warunki przebiegu fotosyntezy • ocenia, czy dany organizm jest samożywny, • wymienia substraty i produkty fotosyntezy • wyjaśnia, na czym polega fotosynteza Sposoby oddychania organizmów (I.4, III.4, V.1) • oddychanie – tlenowe i beztlenowe • oddychanie wewnątrzkomórkowe • wymiana gazowa a oddychanie komórkowe • znaczenie rozmnażania Sposoby rozmnażania się organizmów (III.4, V.1) • sposoby rozmnażania bezpłciowego (podział komórki, zarodniki, pączkowanie, fragmentacja) • rozmnażanie płciowe (typy rozrodu, obojnactwo, rozdzielnopłciowość, dymorfizm płciowy, typy rozwoju zarodka, partenogeneza) • przemiana pokoleń III. Bakterie i wirusy. Organizmy beztkankowe Bakterie a wirusy (III.3, III.4, III.6, VII.3, VII.8) • charakterystyka bakterii i wirusów • znaczenie bakterii i wirusów w przyrodzie oraz gospodarce człowieka • choroby wywoływane przez baterie i wirusy • określa, czym jest oddychanie • wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa • wskazuje mitochondrium jako miejsce, w którym zachodzi utlenianie • przedstawia oddychanie tlenowe i fermentację jako procesy dostarczające energii • omawia różne sposoby oddychania • wymienia przykłady organizmów ilustrujących różne sposoby oddychania • rozróżnia wymianę gazową i oddychanie wewnątrzkomórkowe • określa, czym jest rozmnażanie • wyróżnia rozmnażanie płciowe i bezpłciowe • podaje przykłady płciowego i bezpłciowego rozmnażania się organizmów • rozpoznaje sposoby rozmnażania się organizmów • wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie bezpłciowe • rozpoznaje pączkujące drożdże obserwowane pod mikroskopem • omawia różnice między rozwojem prostym a złożonym • wymienia miejsca występowania bakterii i wirusów • rozpoznaje i podaje nazwy form morfologicznych bakterii widocznych na preparacie mikroskopowym lub ilustracji • podaje charakterystyczne cechy budowy bakterii i wirusów • wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów • podaje przykłady bakterii i wirusów czy cudzożywny • wyjaśnia, na czym polega chemosynteza • uzasadnia, że oddychanie jest procesem niezbędnym do życia • wykazuje zależność między środowiskiem życia a budową narządów wymiany gazowej • porównuje oddychanie tlenowe i beztlenowe • omawia znaczenie fermentacji • zapisuje słownie równanie reakcji oddychania tlenowego • charakteryzuje rodzaje rozmnażania • ocenia znaczenie przemiany pokoleń • charakteryzuje typy rozwoju zarodka • potrafi zastosować w praktyce wiadomości dotyczące rozmnażania wegetatywnego • wykazuje związek między sposobem zapłodnienia a środowiskiem życia organizmów • ocenia znaczenie samozapłodnienia • charakteryzuje wybrane czynności życiowe bakterii • wymienia choroby bakteryjne i wirusowe • rysuje kształty bakterii obserwowane pod mikroskopem • ocenia znaczenie bakterii i wirusów • określa warunki tworzenia się przetrwalników • ocenia rolę bakterii jako symbiontów i destruentów • określa znaczenie bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka Protisty (III.4, III.5, III.6, VII.3) • charakterystyka protistów • znaczenie protistów w przyrodzie i życiu człowieka • choroby wywoływane przez organizmy należące do protistów • wymienia miejsca występowania protistów • wymienia grupy organizmów należących do protistów • omawia czynności życiowe poszczególnych grup protistów Glony – przedstawiciele trzech królestw (III.8, III.11) • znaczenie glonów • cechy przedstawicieli różnych królestw, które pozwalają na zaliczenie ich do wspólnej grupy ekologicznej – glonów • zależność miedzy głębokością a występowaniem określonych grup glonów • wskazuje środowisko życia glonów • podaje przykłady organizmów należących do glonów • wymienia wspólne cechy organizmów zaliczanych do glonów • omawia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka Grzyby i porosty (III.7, III.11) • charakterystyka grzybów • znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka • choroby wywoływane przez grzyby • budowa i wybrane czynności życiowe porostów • znaczenie porostów IV. Świat roślin Tkanki roślinne (V.3) • klasyfikacja tkanek roślinnych na twórcze i stałe • budowa, funkcje i rozmieszczenie w roślinie poszczególnych rodzajów tkanek • podaje przykłady grzybów i porostów • opisuje budowę grzybów • rozpoznaje pleśniaka białego w obrazie mikroskopowym • wymienia sposoby rozmnażania się grzybów • rozpoznaje porosty wśród innych organizmów • omawia czynności życiowe grzybów • podaje przykłady znaczenia grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka • rozpoznaje porosty jako organizmy zbudowane z grzybni i glonu • wyjaśnia, co to jest grzybica • wyjaśnia, czym jest tkanka • podaje przykłady tkanek roślinnych • wskazuje na ilustracji komórki tworzące tkankę • charakteryzuje poszczególne grupy protistów • wykazuje chorobotwórcze znaczenie protistów • porównuje czynności życiowe poszczególnych grup protistów • wymienia choroby wywoływane przez protisty • rozpoznaje pod mikroskopem, rysuje i opisuje budowę przedstawicieli protistów • wyjaśnia, że glony to grupa ekologiczna, do której należą przedstawiciele trzech królestw • omawia wybrane czynności życiowe glonów • analizuje wpływ zakwitów glonów na inne organizmy w środowisku • ocenia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka • wyjaśnia zależność między głębokością a występowaniem określonych grup glonów • charakteryzuje budowę grzybów owocnikowych • omawia sposoby rozmnażania się grzybów • analizuje znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka • wykonuje i opisuje rysunek wskazanych grzybów • wykazuje znaczenie mikoryzy dla grzyba i rośliny • określa znaczenie poszczególnych komponentów w budowie plechy porostu • proponuje sposób badania czystości powietrza, znając wrażliwość porostów na zanieczyszczenia • rozpoznaje i podaje nazwy różnych form morfologicznych porostów • charakteryzuje budowę, rozmieszczenie i funkcje poszczególnych tkanek roślinnych • dokonuje podziału tkanek roślinnych na twórcze i stałe • wymienia cechy budowy poszczególnych tkanek roślinnych • opisuje funkcje wskazanych tkanek Budowa i funkcje korzenia (V.2, V.3) • funkcje korzenia • budowa zewnętrzna korzenia • budowa wewnętrzna korzenia i jego przyrost na długość • systemy korzeniowe i ich modyfikacje • wymienia podstawowe funkcje korzenia • rozpoznaje systemy korzeniowe • omawia budowę zewnętrzną korzenia • rozpoznaje modyfikacje korzeni • rozpoznaje pod mikroskopem tkanki budujące korzeń Budowa i funkcje łodygi (V.2, V.3) • funkcje łodygi • budowa zewnętrzna i wewnętrzna łodygi • rodzaje łodyg • modyfikacje łodygi • rozróżnia typy ulistnienia łodygi • omawia funkcje łodygi • podaje nazwy elementów budowy zewnętrznej łodygi • rozpoznaje tkanki budujące łodygę • rozróżnia rodzaje łodyg Liść – wytwórnia pokarmu (V.1, V.2,V.3) • funkcje liści • budowa zewnętrzna i wewnętrzna liści • typy ulistnienia łodygi • modyfikacje liści • wymienia funkcje liści • rozpoznaje elementy budowy liścia • rozpoznaje liście pojedyncze i złożone • rozpoznaje różne modyfikacje liści • rozpoznaje na preparacie mikroskopowym tkanki budujące liść Mszaki (III.8, III.11, V.1) • występowanie mszaków • budowa mszaków • cykl rozwojowy mszaków • znaczenie mszaków w przyrodzie i gospodarce człowieka • wymienia miejsca występowania mszaków • podaje nazwy organów mszaków • rozpoznaje mszaki wśród innych roślin • omawia znaczenie mszaków w przyrodzie i gospodarce człowieka • wykonuje preparat ze skórki cebuli i rozpoznaje w nim tkankę okrywającą • wykazuje związek budowy wskazanej tkanki z jej funkcją • rozpoznaje i rysuje tkanki widoczne na przekrojach organów roślinnych • analizuje budowę wewnętrzną korzenia jako funkcjonalnej całości • charakteryzuje przyrost korzenia na długość • rysuje różne systemy korzeniowe • wyjaśnia sposób pobierania wody przez roślinę • projektuje doświadczenie świadczące o przewodzeniu wody z korzenia do łodygi • charakteryzuje modyfikacje korzeni • rysuje różne typy ulistnienia łodygi • rysuje schematycznie przekrój poprzeczny i podłużny łodygi • analizuje związek budowy zmodyfikowanych łodyg z ich funkcjami • rozpoznaje rodzaje unerwienia liści • omawia funkcje poszczególnych modyfikacji liści • analizuje funkcje poszczególnych elementów budowy anatomicznej liścia • analizuje cykl rozwojowy mszaków • rysuje mech i podpisuje jego organy • wyjaśnia, dlaczego mszaki są najprostszymi roślinami lądowymi • analizuje cykl rozwojowy paproci • charakteryzuje skrzypy, widłaki i paprocie • rozpoznaje przy pomocy atlasów 5 gatunków rodzimych paprotników Paprotniki (III.8, III.11, V.1) • podział paprotników • cykl rozwojowy paproci • charakterystyka paproci, skrzypów i widłaków • wymienia miejsca występowania paprotników • rozpoznaje organy paproci • rozpoznaje paprotniki wśród innych roślin • wyjaśnia rolę poszczególnych organów paprotników Rośliny nagonasienne (III.8, III.11, V.1) • charakterystyczne cechy roślin nagonasiennych • cykl rozwojowy sosny • znaczenie nagonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka • gatunki roślin nagonasiennych występujących w Polsce • wymienia miejsca występowania roślin nagonasiennych • rozpoznaje rośliny nagonasienne wśród innych roślin • wymienia przystosowania roślin nagonasiennych do warunków życia • omawia znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka Rośliny okrytonasienne (III.4, III.8, III.11, V.1, V.2, V.4, V.5, V.6) • budowa kwiatu • cykl rozwojowy roślin okrytonasiennych • sposoby zapylenia • sposoby rozsiewania nasion • rodzaje kwiatostanów • typy owoców • znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka • gatunki drzew okrytonasiennych występujących w Polsce V. Świat bezkręgowców Tkanki zwierzęce (VI.2) • budowa i funkcje tkanki nabłonkowej, łącznej, mięśniowej i nerwowej • wymienia miejsca występowania roślin okrytonasiennych • podaje nazwy elementów budowy kwiatu • rozróżnia kwiat i kwiatostan • rozpoznaje rośliny okrytonasienne wśród innych roślin • wymienia sposoby rozsiewania nasion i owoców • rozróżnia owoce pojedyncze i złożone • analizuje cykl rozwojowy sosny • rozpoznaje rodzime gatunki nagonasiennych • określa, z jakiego gatunku drzewa lub krzewu pochodzi wskazana szyszka • dowodzi związku budowy roślin nagonasiennych ze środowiskiem ich życia • omawia funkcje poszczególnych elementów budowy kwiatu • analizuje cykl rozwojowy roślin okrytonasiennych • ocenia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka • wykazuje związek budowy kwiatu ze sposobem zapylania • charakteryzuje sposoby rozsiewania nasion i owoców, wykazując związek z ich budową • rozpoznaje 5 gatunków drzew okrytonasiennych występujących w Polsce • omawia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka • wyjaśnia, czym jest tkanka • wymienia podstawowe rodzaje tkanek zwierzęcych • określa najważniejsze funkcje tkanek zwierzęcych • wymienia rodzaje tkanki łącznej • podaje rozmieszczenie przykładowych tkanek zwierzęcych w organizmie • charakteryzuje budowę poszczególnych tkanek zwierzęcych • rysuje schemat komórki nerwowej i opisuje poszczególne elementy jej budowy • rozpoznaje pod mikroskopem lub na ilustracji rodzaje tkanek • opisuje rodzaje tkanki nabłonkowej • charakteryzuje rolę poszczególnych składników morfotycznych krwi • charakteryzuje wskazane czynności życiowe gąbek i parzydełkowców • wyjaśnia mechanizm ruchu Gąbki i parzydełkowce (III.9, III.10, III.11) • budowa gąbek i parzydełkowców • środowisko życia gąbek i parzydełkowców • znaczenie gąbek i parzydełkowców w przyrodzie Płazińce i nicienie (III.9, III.10, III.11, VII.3, VII.8) • środowisko życia płazińców i nicieni • budowa i czynności życiowe płazińców oraz nicieni • przystosowania płazińców i nicieni do pasożytniczego trybu życia • znaczenie płazińców i nicieni w życiu człowieka Pierścienice (III.9, III.10, III.11) • środowisko życia pierścienic • budowa i czynności życiowe pierścienic • znaczenie pierścienic w przyrodzie Stawonogi (III.9, III.10, III.11) • środowiska życia stawonogów • budowa i czynności życiowe skorupiaków, owadów i pajęczaków • rozwój owadów • wyjaśnia, co to są gąbki • podaje miejsca występowania gąbek i parzydełkowców • wymienia charakterystyczne cechy gąbek i parzydełkowców • omawia znaczenie gąbek i parzydełkowców w przyrodzie parzydełkowców • wykazuje związek budowy gąbek i parzydełkowców ze środowiskiem ich życia • wyjaśnia sposób działania parzydełka • dowodzi, że tasiemce są przystosowane do pasożytniczego trybu życia • omawia różnice między płazińcami a nicieniami • wymienia charakterystyczne cechy płazińców i nicieni • rozpoznaje na ilustracji płazińce i nicienie • charakteryzuje tasiemce i glisty jako pasożyty układu pokarmowego • omawia drogi zakażenia pasożytniczymi płazińcami i nicieniami • wyjaśnia, w jaki sposób można ustrzec się przez zakażaniem pasożytniczymi płazińcami i nicieniami • wskazuje na ilustracji elementy budowy tasiemca • rozpoznaje pierścienice wśród innych zwierząt • wymienia charakterystyczne cechy pierścienic • rozpoznaje stawonogi wśród innych zwierząt • rozpoznaje na ilustracji przeobrażenie zupełne i niezupełne owadów • wymienia charakterystyczne cechy budowy skorupiaków, owadów i pajęczaków • charakteryzuje wskazane czynności życiowe płazińców i nicieni • charakteryzuje symetrię ciała płazińców • charakteryzuje układ krwionośny pierścienic • charakteryzuje wskazane czynności życiowe pierścienic • wykazuje związek budowy pijawki z pasożytniczym trybem jej życia • dowodzi, że pierścienice są bardziej rozwiniętymi zwierzętami niż płazińce i nicienie • projektuje doświadczenie wykazujące znaczenie dżdżownic w użyźnianiu gleby • wyjaśnia zasady funkcjonowania otwartego układu krwionośnego • porównuje budowę ślimaków, małży i głowonogów • wykazuje związek budowy mięczaków ze środowiskiem ich życia • charakteryzuje sposoby poruszania się poszczególnych grup mięczaków Mięczaki (III.9, III.10, III.11) • środowisko życia mięczaków • budowa i czynności życiowe ślimaków, małży i głowonogów VI. Świat kręgowców Porównanie bezkręgowców i kręgowców (III.9, III.10) • porównanie budowy (pokrycia ciała, szkieletu, ułożenia narządów, budowy układu nerwowego i krwionośnego) bezkręgowców i kręgowców • regulacja temperatury ciała Ryby – kręgowce wodne (III.9, III.10, III.11) • przystosowanie ryb do życia w wodzie • wymiana gazowa ryb • rozmnażanie i rozwój ryb • wędrówki ryb Płazy – zwierzęta dwuśrodowiskowe (III.9, III.10, III.11) • pokrycie ciała płazów • wymienia charakterystyczne cechy mięczaków • rozpoznaje ślimaki, małże i głowonogi wśród innych zwierząt • wymienia części ciała ślimaków, małży i głowonogów • wymienia narządy oddechowe mięczaków • wskazuje małże jako organizmy produkujące perły • określa pokrycie ciała bezkręgowców i kręgowców • podaje nazwy elementów szkieletu kręgowców • wymienia funkcje szkieletu bezkręgowców • podaje przykłady szkieletów bezkręgowców • wymienia elementy budowy układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców • charakteryzuje ryby • podaje nazwy płetw ryby • rozpoznaje skrzela jako narządy wymiany gazowej • wymienia przystosowania ryb do życia w wodzie • określa rodzaj zapłodnienia u ryb • określa środowiska życia płazów • charakteryzuje płazy • wymienia stadia rozwojowe żaby • podaje po dwa przykłady płazów ogoniastych i bezogonowych • wymienia przystosowania płazów do życia w • charakteryzuje wskazane czynności życiowe mięczaków • charakteryzuje wskazane czynności życiowe stawonogów • dowodzi, że owady są przystosowane do życia w środowisku lądowym • dowodzi istnienia związku między środowiskiem życia a narządami wymiany gazowej • charakteryzuje poszczególne elementy szkieletu kręgowców • porównuje budowę układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców • porównuje budowę układu krwionośnego bezkręgowców i kręgowców • omawia wybrane czynności życiowe ryb • określa charakterystyczne cechy rozmnażania ryb • wyjaśnia przyczyny wędrówek ryb • rozpoznaje przedstawicieli ryb i wskazuje ich specyficzne cechy • charakteryzuje wymianę gazową ryb • porównuje układ krwionośny ryby i dżdżownicy • omawia wybrane czynności życiowe płazów • rozpoznaje przedstawicieli płazów i wskazuje ich specyficzne cechy • wykazuje związek budowy płazów ze środowiskami ich życia • przystosowania płazów do życia w dwóch środowiskach • wymiana gazowa płazów • cykl rozwojowy żaby • charakterystyka płazów beznogich, ogoniastych i bezogonowych • wpływ zmiennocieplności na tryb życia płazów Świat gadów (III.9, III.10, III.11) • przystosowania gadów do życia na lądzie • rozmnażanie i rozwój gadów • charakterystyka jaszczurek i węży Ptaki – kręgowce latające (III.9, III.10, III.11) • przystosowania ptaków do lotu • rodzaje piór • wymiana gazowa u ptaków • związek budowy dzioba z rodzajem pobieranego pokarmu • związek budowy nóg ze środowiskiem i trybem życia ptaków • rozmnażanie i rozwój ptaków • migracje ptaków Świat ssaków (III.9, III.10, III.11) • budowa i rola skóry ssaków • wymiana gazowa u ssaków • różnorodność ssaków wodzie i na lądzie • wyjaśnia, na czym polega hibernacja • omawia cykl rozwojowy żaby • wykazuje związek trybu życia płazów z ich zmiennocieplnością • charakteryzuje płazy ogoniaste i bezogonowe • określa środowisko życia gadów • charakteryzuje gady • podaje cztery przykłady gadów występujących w Polsce • wymienia przystosowania gadów do życia na lądzie • omawia znaczenie błon płodowych w rozwoju gadów • wymienia narządy zmysłów gadów • omawia wybrane czynności życiowe gadów • charakteryzuje funkcje poszczególnych błon płodowych • rozpoznaje przedstawicieli gadów i wskazuje ich specyficzne cechy • analizuje pokrycie ciała gadów w aspekcie ochrony przed utratą wody • wykazuje związek budowy gadów ze środowiskiem ich życia • wykazuje związek między sposobem rozmnażania i typem rozwoju a środowiskiem życia gadów • charakteryzuje ptaki • wymienia ptaki różnych środowisk • rozpoznaje rodzaje piór ptaków • wymienia elementy budowy jaja • wyjaśnia konieczność migracji ptaków • wymienia przystosowania budowy ptaków do lotu • omawia różnice pomiędzy gniazdownikami i zagniazdownikami oraz podaje ich przykłady • omawia charakterystyczne cechy ssaków • podaje przykłady siedlisk zajmowanych przez ssaki • rozróżnia ssaki wśród innych zwierząt • wyjaśnia rolę gruczołów potowych i włosów w • określa środowisko życia ptaka na podstawie budowy jego kończyn • określa rodzaj pobieranego przez ptaka pokarmu na podstawie budowy jego dzioba • wykazuje związek między przebiegiem wymiany gazowej u ptaków a ich przystosowaniem do lotu • charakteryzuje poszczególne elementy budowy jaja • omawia wybrane czynności życiowe ptaków • rozpoznaje przedstawicieli ptaków i wskazuje ich specyficzne cechy • charakteryzuje funkcje skóry • omawia zalety pęcherzykowej budowy płuc • projektuje doświadczenie wykazujące wydzielniczą i wydalniczą funkcję skóry • porównuje budowę ssaków wodnych i lądowych • ocenia znaczenie ssaków w życiu i gospodarce człowieka • wykazuje związek między funkcjonowaniem poszczególnych narządów • rozmnażanie i rozwój ssaków • budowa zewnętrzna ssaków oraz jej związek ze środowiskiem i trybem życia • znaczenie ssaków w życiu człowieka termoregulacji • podaje przykłady gatunków ssaków • rozróżnia ssaki wodne i lądowe • wymienia narządy zmysłów ssaków • rozróżnia uzębienie drapieżnika i roślinożercy • wymienia przystosowania ssaków do zajmowania różnych siedlisk zmysłów a trybem życia ssaków Wymagania z biologii dla klasy III gimnazjum. I. Genetyka Dział programu Materiał nauczania Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: Czym jest genetyka? • genetyka jako nauka o dziedziczeniu cech oraz zmienności organizmów • cechy dziedziczne i niedziedziczne • cechy gatunkowe i cechy indywidualne • dziedziczenie cech i zmienność organizmów • zastosowanie genetyki w różnych dziedzinach • zmienność wśród ludzi • definiuje pojęcia: „genetyka”, „zmienność organizmów” • rozpoznaje cechy dziedziczne i niedziedziczne • wymienia cechy gatunkowe i indywidualne podanych organizmów oraz podaje przykłady tych cech • wyjaśnia, że jego podobieństwo do rodziców jest wynikiem dziedziczenia • omawia zastosowania genetyki w różnych dziedzinach: medycynie, kryminalistyce, rolnictwie, archeologii • uzasadnia występowanie zmienności wśród ludzi • wyjaśnia, z czego wynika podobieństwo organizmów potomnych do rodzicielskich w wypadku rozmnażania płciowego i bezpłciowego • wymienia źródła cech dziedzicznych i niedziedzicznych oraz podaje przykłady tych cech • wskazuje różnice między cechami gatunkowymi a indywidualnymi oraz podaje przykłady tych cech • dowodzi, że cechy organizmów kształtują się dzięki ich dziedziczeniu oraz w wyniku wpływu środowiska • wykonuje portfolio ukazujące własne podobieństwo do dziadków i rodziców Nośnik informacji genetycznej – DNA • DNA jako materiał genetyczny • budowa DNA • rodzaje zasad azotowych • komplementarność zasad azotowych • gen i genom • jądro jako miejsce lokalizacji DNA i chromosomów • budowa chromosomu • kariotyp • replikacja • budowa i funkcje RNA • określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej • wylicza elementy budujące DNA • przedstawia budowę nukleotydu • wymienia nazwy zasad azotowych • wyjaśnia regułę komplementarności zasad • definiuje pojęcia: „gen” i „genom” • wskazuje na ilustracji komórki miejsce występowania DNA • przedstawia budowę chromosomu • definiuje pojęcie „kariotyp” • omawia proces replikacji • porównuje budowę DNA z budową RNA • rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA i RNA • wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad • wykazuje konieczność związania DNA przez białka i powstania chromatyny w jądrze komórkowym • wykonuje model DNA • przedstawia graficznie regułę komplementarności zasad azotowych • określa różnice między genem a genomem • uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki Przekazywanie materiału genetycznego • chromosomy homologiczne • komórki diploidalne i haploidalne • przebieg podziałów komórkowych • znaczenie mitozy i mejozy • rekombinacja genetyczna • wymienia nazwy poszczególnych podziałów komórkowych • definiuje pojęcia: „chromosomy homologiczne”, „komórki haploidalne”, „komórki diploidalne” • podaje liczbę chromosomów w komórce somatycznej i komórce płciowej człowieka • szacuje liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w komórce diploidalnej danego organizmu • wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i mejozy w organizmie człowieka • omawia znaczenie mitozy i mejozy • omawia przebieg mitozy i mejozy • omawia różnice między mitozą a mejozą • wyjaśnia znaczenie rekombinacji genetycznej • planuje i wykonuje dowolną techniką model podziału komórki Odczytywanie informacji genetycznej • gen • sposób zapisu informacji genetycznej w DNA • budowa kodu genetycznego • znaczenie kodu genetycznego • uniwersalność kodu genetycznego • proces powstawania białka • wyjaśnia pojęcia: „kod genetyczny”, „gen”, „kodon” • wskazuje kodon na modelu lub ilustracji DNA • omawia budowę kodonu i genu • omawia znaczenie kodu genetycznego • wykazuje uniwersalność kodu genetycznego • omawia biosyntezę białek na podstawie ilustracji • odczytuje kolejność aminokwasów kodowanych przez dany fragment mRNA z tabeli kodu genetycznego • interpretuje schemat literowego zapisu kodonu i budowy nici kwasu nukleinowego Dział programu Materiał nauczania Dziedziczenie cech • badania Mendla • homozygota i heterozygota • genotyp i fenotyp • prawo czystości gamet • cechy dominujące i recesywne • krzyżówki genetyczne I. Genetyka Dziedziczenie płci u człowieka • chromosomy płci i autosomy • mechanizm dziedziczenia płci • cechy sprzężone z płcią • nosicielstwo chorób sprzężonych z płcią • znaczenie wiedzy o położeniu genów na chromosomach Mechanizm dziedziczenia cech u człowieka • dziedziczenie grup krwi (układ AB0) • dziedziczenie czynnika Rh • konflikt serologiczny • cechy zależne od wielu genów • cechy zależne od wpływu środowiska Mutacje • rodzaje mutacji • czynniki mutagenne • znaczenie mutacji zachodzących w komórkach diploidalnych i haploidalnych • mutacje a zmienność organizmów • choroby genetyczne • badania prenatalne i ich znaczenie L.g. Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: Kat. • omawia badania Mendla • rozpoznaje u ludzi cechy dominujące i recesywne • zapisuje genotypy homozygoty dominującej i recesywnej oraz heterozygoty • na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu C B C • podaje liczbę chromosomów występujących w komórce diploidalnej człowieka • rozpoznaje kariogram człowieka • wskazuje na kariogramie człowieka chromosomy płci • wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci • wymienia przykłady chorób dziedzicznych sprzężonych z płcią • określa cechy chromosomów X i Y A • wymienia cztery główne grupy krwi występujące u ludzi • rozpoznaje grupy krwi na podstawie zapisu genotypów osób • omawia sposób dziedziczenia grup krwi • omawia sposób dziedziczenia czynnika Rh • określa konsekwencje wystąpienia konfliktu serologicznego • wymienia przykłady cech zależnych od wielu genów oraz od środowiska • wyjaśnia, w jaki sposób środowisko wpływa na rozwój osobowości • wyjaśnia pojęcie „mutacja” • wylicza czynniki mutagenne • rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe • omawia skutki wybranych mutacji genowych • wymienia przykłady chorób człowieka warunkowanych mutacjami genowymi (mukowiscydoza) i chromosomowymi (zespół Downa) • charakteryzuje wybrane choroby genetyczne C C B B B A Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: Kat. • ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki • interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń „homozygota”, „heterozygota”, „cecha dominująca”, „cecha recesywna” • omawia prawo czystości gamet • przewiduje cechy osobników potomnych na podstawie prawa czystości gamet • tworzy krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia określonej cechy i przewiduje genotypy oraz fenotypy potomstwa D C • wyjaśnia mechanizm ujawniania się cech recesywnych sprzężonych z płcią • interpretuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia daltonizmu • wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia hemofilii • ocenia znaczenie znajomości ludzkiego DNA B C D D C C D B A C C C B A • ustala grupy krwi dzieci na podstawie grup krwi ich rodziców • wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia grup krwi • określa możliwość wystąpienia konfliktu serologicznego • ocenia wpływ środowiska na kształtowanie się cech • przewiduje wpływ prowadzenia określonego trybu życia na powstawanie chorób genetycznych B C B D D B A A C C A C • uzasadnia, że mutacje są podstawowym czynnikiem zmienności organizmów • omawia przyczyny wybranych chorób genetycznych • dowodzi znaczenia mutacji w przystosowaniu organizmów do zmieniającego się środowiska • ocenia znaczenie badań prenatalnych dla człowieka D C D D II. Ewolucja życia Dział programu Materiał nauczania L.g. Ewolucja i jej dowody • ewolucja • bezpośrednie dowody ewolucji: skamieniałości, ogniwa pośrednie, relikty • pośrednie dowody ewolucji: narządy szczątkowe, jedność budowy i funkcjonowania, rozmieszczenie organizmów na kuli ziemskiej, struktury homologiczne i analogiczne, konwergencja 3 Mechanizmy ewolucji • główne założenia teorii ewolucji Darwina • endemity • powstawanie gatunków • dobór naturalny i jego działanie • dobór sztuczny • syntetyczna teoria ewolucji Pochodzenie człowieka • stanowisko systematyczne człowieka • podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi • przebieg ewolucji człowieka Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: Kat. • definiuje pojęcie „ewolucja” • wymienia dowody ewolucji • wymienia przykłady różnych rodzajów skamieniałości • omawia etapy powstawania skamieniałości • definiuje pojęcie „relikt” • wymienia przykłady reliktów • wskazuje przykłady narządów szczątkowych w organizmie człowieka • definiuje pojęcia: „struktury homologiczne”, „struktury analogiczne” oraz „konwergencja” • wymienia przykłady struktur homologicznych i analogicznych A A A C A A B • omawia główne założenia teorii ewolucji Darwina • definiuje pojęcie „endemit” • wymienia przykłady endemitów • omawia ideę walki o byt • wyjaśnia, na czym polega dobór naturalny i dobór sztuczny • ilustruje przykładami działanie doboru naturalnego i doboru sztucznego C A A C B • wymienia przykłady organizmów należących do rzędu naczelnych • wskazuje na mapie miejsce, w którym rozpoczęła się ewolucja naczelnych • wymienia cechy człowieka, które pozwalają zaklasyfikować go do poszczególnych jednostek systematycznych • wskazuje u człowieka cechy wspólne z innymi naczelnymi • określa na przykładzie szympansa różnice pomiędzy człowiekiem a innymi naczelnymi • wymienia cechy człowieka rozumnego A A C A B A B B A Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: Kat. • klasyfikuje dowody ewolucji • określa warunki powstawania skamieniałości • rozpoznaje rodzaje skamieniałości • przedstawia w formie graficznej etapy powstawania skamieniałości • rozpoznaje ogniwa pośrednie • wskazuje u form pośrednich cechy dwóch różnych grup systematycznych • omawia przykłady potwierdzające jedność budowy i funkcjonowania organizmów • ocenia rolę struktur homologicznych i analogicznych jako dowodów ewolucji B B C C • wyjaśnia, w jaki sposób izolacja geograficzna prowadzi do powstawania nowych gatunków • określa rolę doboru naturalnego w powstawaniu nowych gatunków • omawia różnice pomiędzy doborem naturalnym a doborem sztucznym • ocenia korzyści człowieka z zastosowania doboru sztucznego • omawia współczesne spojrzenie na ewolucję – syntetyczną teorię ewolucji B • określa stanowisko systematyczne człowieka • wymienia czynniki, które miały wpływ na ewolucję człowieka • opisuje przebieg ewolucji człowieka • porównuje różne formy człowiekowatych B B C D B C D C B A C C Dział programu Materiał nauczania Nieantagonistyczne zależności między gatunkami • rodzaje nieantagonistycznych zależności międzygatunkowych • charakterystyka mutualizmu i komensalizmu • przykłady występowania zależności dodatnich w przyrodzie III. Ekologia Struktura ekosystemu i jego funkcjonowanie • biotop i biocenoza jako składniki ekosystemu • ekosystemy sztuczne i naturalne • struktura piętrowa lasu • typy lasów • równowaga dynamiczna w ekosystemie • sukcesja ekologiczna, rodzaje sukcesji Materia i energia w ekosystemie • łańcuch pokarmowy • poziomy pokarmowe • producenci, konsumenci, destruenci • sieć pokarmowa • piramida ekologiczna • zależności pokarmowe a krążenie materii i przepływ energii • skład chemiczny organizmów • obieg węgla w ekosystemie • rozkład martwej materii organicznej Różnorodność biologiczna • różnorodność biologiczna • poziomy różnorodności biologicznej: różnorodność ekosystemowa, gatunkowa, genetyczna • zagrożenia różnorodności biologicznej L.g. Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: Kat. • określa warunki współpracy między gatunkami • wylicza nieantagonistyczne zależności międzygatunkowe • definiuje pojęcia: „mutualizm”, „komensalizm” • wymienia przykłady wybranej zależności nieantagonistycznej • omawia budowę korzeni roślin motylkowatych B A A A C • przedstawia składniki biotopu i biocenozy • wskazuje w terenie biotop i biocenozę wybranego ekosystemu • rozróżnia ekosystemy sztuczne i naturalne • wymienia piętra lasu • wymienia przykłady gatunków żyjących w poszczególnych piętrach lasu • wyjaśnia, na czym polega równowaga dynamiczna ekosystemu • wskazuje w terenie miejsca zachodzenia sukcesji wtórnej A C C A A Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: • określa warunki występowania dodatnich relacji między organizmami różnych gatunków • omawia różnice między komensalizmem a mutualizmem • ocenia znaczenie bakterii azotowych występujących w glebie • charakteryzuje role grzyba i glonu w plesze porostu • charakteryzuje relację międzygatunkową między rośliną motylkową a bakteriami brodawkowymi • wyjaśnia znaczenie wiedzy o mikoryzie dla grzybiarzy • analizuje zależności między biotopem a biocenozą • omawia różnice między ekosystemami sztucznymi i naturalnymi • wykazuje zależność między warunkami, w jakich powstał dany las a jego strukturą piętrową • charakteryzuje przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej • omawia czynniki, które zakłócają równowagę ekosystemu Kat. B C D C C B D C D C C B C • wyjaśnia przyczyny istnienia łańcuchów pokarmowych • wymienia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego • przyporządkowuje znane organizmy do poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego • rysuje schematy prostych łańcuchów pokarmowych w wybranych ekosystemach • rysuje schemat prostej sieci pokarmowej • wskazuje różnice między producentami a konsumentami • omawia na podstawie ilustracji piramidę ekologiczną • wykazuje, że materia krąży w ekosystemie • wykazuje, że energia przepływa przez ekosystem • podaje przykład pierwiastka krążącego w ekosystemie • wymienia nekrofagi jako organizmy przyczyniające się do krążenia materii B A B • definiuje termin „różnorodność biologiczna” • wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów • wymienia przykłady działalności człowieka, przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej • wymienia poziomy różnorodności biologicznej • wyjaśnia różnice pomiędzy dwoma poziomami różnorodności biologicznej • uzasadnia konieczność zachowania różnorodności biologicznej A A A C C B C D D A A A B D • analizuje przykłady powiązań pokarmowych we wskazanym ekosystemie • charakteryzuje rolę poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego • planuje i wykonuje model łańcucha lub sieci pokarmowej • przewiduje skutki wyginięcia określonego ogniwa we wskazanym łańcuchu pokarmowym dla ekosystemu • porównuje liczbę organizmów w sieci zależności pokarmowych w ekosystemie naturalnym i sztucznym • interpretuje zależności między poziomem pokarmowym a biomasą i liczebnością populacji • analizuje informacje przedstawione w formie piramidy ekologicznej • omawia znaczenie wybranych pierwiastków dla organizmów • omawia schemat obiegu węgla w ekosystemie D • wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej • przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych • charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej • porównuje poziomy różnorodności biologicznej B C D D C C D C C D C C Dział programu Materiał nauczania Wymagania podstawowe uczeń poprawnie: Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie: Kat. IV. Człowiek i środowisko Zanieczyszczenie i ochrona atmosfery • zagrożenia atmosfery • podział zanieczyszczeń atmosfery • skutki zanieczyszczeń atmosfery: kwaśne opady, globalne ocieplenie, dziura ozonowa, smog • skala porostowa • ochrona atmosfery • odnawialne źródła energii Wpływ człowieka na stan czystości wód • zanieczyszczenia wód słonych • wpływ wycieków ropy naftowej na stan ekosystemów morskich • wpływ zakwitów glonów na stan wód • zanieczyszczenia wód słodkich • klasy czystości wód • sposoby ochrony wód • regulacja rzek • metody oczyszczania ścieków • wymienia czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery • wymienia przykłady naturalnych zanieczyszczeń atmosfery i zanieczyszczeń powstałych w wyniku działalności ludzi • omawia wpływ kwaśnych opadów na środowisko • omawia warunki tworzenia się kwaśnych opadów, dziury ozonowej i smogu • omawia przyczyny ocieplania się klimatu • wskazuje źródła zanieczyszczeń powietrza w najbliższej okolicy • wymienia źródła zanieczyszczenia wód słodkich • wylicza klasy czystości wód • wymienia przyczyny zanieczyszczeń wód słonych • podaje metody oczyszczania wód • omawia sposoby ochrony wód • charakteryzuje metody oczyszczania ścieków stosowane w nowoczesnych oczyszczalniach • analizuje czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery • klasyfikuje zanieczyszczenia atmosfery na naturalne i powstałe w wyniku działalności ludzi • wykazuje negatywny wpływ spalania surowców naturalnych na stan atmosfery • wyjaśnia rolę porostów w ocenie czystości powietrza • przeprowadza badanie stanu powietrza swojej okolicy za pomocą skali porostowej • dowodzi związku rozwoju gospodarki na świecie z globalnym ociepleniem • przewiduje skutki globalnego ocieplenia D • określa sposób wykorzystania wody w zależności od klasy jej czystości • wyjaśnia wpływ zakwitów na stan wód • analizuje i komentuje stan czystości rzek w Polsce na podstawie wykresu • wykazuje związek między zanieczyszczeniem powietrza a zanieczyszczeniem wód gruntowych • ocenia znaczenie regulacji rzek • opisuje metody oczyszczania wód B D Zagrożenia i ochrona gleb • rola gleby w ekosystemie • wpływ próchnicy na żyzność gleby • czynniki przyczyniające się do dewastacji gleby • erozja gleby • metody rekultywacji gleby • wymienia funkcje gleby w ekosystemie • wyjaśnia, dlaczego próchnica jest ważnym elementem gleby • wylicza czynniki wpływające na degradację gleby • wymienia przykłady czynników prowadzących do wyjałowienia gleby • omawia metody rekultywacji gleby • uzasadnia, że gleba ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu • charakteryzuje proces powstawania próchnicy • omawia czynniki degradujące glebę • dowodzi, że wypalanie łąk i pól jest szkodliwe dla gleby • planuje sposoby rekultywacji zdegradowanych gleb w najbliższej okolicy Ochrona środowiska na co dzień • działania wpływające na poprawę stanu środowiska • biodegradacja • odpady komunalne jako źródło zanieczyszczenia środowiska • unieszkodliwianie odpadów • kompostowanie • postawa świadomego konsumenta • znaczenie recyklingu • surowce poddawane recyklingowi • określa czas biodegradacji wskazanego produktu • wyjaśnia pojęcie „recykling” • rozpoznaje surowce wtórne • wymienia sposoby unieszkodliwiania odpadów • przyporządkowuje odpady do odpowiednich pojemników przeznaczonych do segregacji • ocenia wpływ różnych metod unieszkodliwiania odpadów na środowisko • analizuje problem dzikich wysypisk • prezentuje postawę świadomego konsumenta • ocenia znaczenie wykorzystywania surowców wtórnych • planuje i realizuje projekt edukacyjny dotyczący ochrony środowiska na co dzień • uzasadnia konieczność rezygnacji z toreb foliowych na rzecz opakowań wielokrotnego użytku B D B D D D B D D D C C C D D D D D D
