Littera Antiqua w w w . l i t a n t . e u

MARIOLA SOBOLEWSKA
(Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)
www.litant.eu
ORFEUSZ W WĘDRÓWKACH PO HELLADZIE PAUZANIASZA.
POCHODZENIE, UCZYNKI I OKOLICZNOŚCI ŚMIERCI
Littera Antiqua
Celem artykułu jest omówienie mitologii Orfeusza, na podstawie wzmianek o nim, jakie
znajdujemy w Wędrówkach po Helladzie Pauzaniasza – Periegety. Artykuł składa się z trzech
części: w pierwszej została opracowana mitologia Orfeusza, dotycząca jego pochodzenia i rodziny,
w drugiej zaprezentowano wiele wersji mówiących o okolicznościach jego śmierci, w trzeciej z
kolei zaprezentowano jego czyny i funkcje, jakie pełnił.
Na wstępie należy powiedzieć, że Pauzaniasz nie miał pewności, co do mitologii, czynów i
utworów przypisywanych Orfeuszowi. Uważał on mianowicie, że Grecy przypisują mu niesłusznie
nadludzkie działanie jego poezji na zwierzęta1. Autor Periegezy uważał, że Orfeusz był znany z
powodu swoich czynów, do których należy szczególnie odkrycie boskich wtajemniczeń, oczyszczeń
z bezbożnych czynów, leczenia chorób i środków odwracających gniew bogów2. W pewnym
miejscu3 jednak zdarza się autorowi Periegezy protestować przeciw przypisywaniu ustanowienia
jakiegoś kultu Orfeuszowi. Mowa o kulcie Demeter Chtonii u Lacedemończyków. Autor Periegezy
uważa, że kult ten mieszkańcy Sparty przejęli za sprawą przybytku w Hermionie4. Starożytni
oprócz Arystotelesa byli przekonani o tym, że Orfeusz był postacią, która realnie istniała. Wydaje
się, że Pauzaniasz uważał podobnie. Chociaż według autora Orphism and Christianity in Late
Antiquity Periegeta miał prezentować w swoim dziele jedynie tendencyjną opinię Lykomidów,
zgodnie z którą tylko wiersze śpiewane przez nich w Fylai były autentycznymi utworami Orfeusza,
czyli tym samym ich autor miał być postacią autentyczną5. Trudno jednak się z tym poglądem
zgodzić i podejrzewać, że Pauzaniasz był rzeczywiście sympatykiem rodu Lykomidów, a tym
bardziej nie można się zgodzić z poglądem, według którego miałby on przedstawiać tak obszerną
mitologię Orfeusza, nie wierząc w jej prawdziwość.
Według Periegety poeta tracki miał być synem muzy Kalliope, a nie synem córki Pierosa6.
Jego wersja potwierdza najbardziej rozpowszechnioną w starożytności opowieść o matce Orfeusza.
Zastanawiająca bardziej jest jednak wzmianka o Pierosie. W innym miejscu Pauzaniasz podaje
1
Pauzaniasz 9, 30, 4.
Pauzaniasz 9, 30, 4.
3
Pauzaniasz 3, 14, 5.
4
Pauzaniasz 3, 14, 5.
5
Pauzaniasz 30, 9,12; 8, 37, 5; Jáuregui 2010: 32 n. 2.
6
Pauzaniasz 9, 30, 4. Teksty Pindara i Platona mówią o Orfeuszu jako potomku bogów. Orfeusz może być potomkiem
bogów, będąc synem Apollo lub Muzy. Tą muzą jest Kalliope w większości źródeł, ale nie we wszystkich. Wiele z nich
mówi o Polihymnii, Klio lub Menippe. Zob. OF 902-911; Platon, Państwo, 366 a; Bernabé 2008: 19.
2
bardziej szczegółowe informacje na temat tej postaci7. Miał on przybyć do Macedonii i od niego
miała wziąć nazwę góra w Macedonii. Istotniejsze jest jednak, że ustalił on istnienie dziewięciu
muz i nadał im imiona, które obecnie znamy. Podążając dalej za Pauzaniaszem znajdujemy
informację, że Pieros miał dziewięć córek i że nadał boginiom te same imiona, co córkom, a ci,
www.litant.eu
których Grecy nazywają synami muz, byli synami córek Pierosa8. Według legendy znanej
Littera Antiqua
Owidiuszowi, córki Pierosa, pokonane w zawodach, w których walczyły z muzami, zostały
zamienione w ptaki9. Matka Orfeusza zatem nawet jeśli nie była muzą, to z pewnością miała jakiś
związek z muzyką. Pauzaniasz nie mówi w żadnym miejscu o ojcu Orfeusza10 ani o jego braciach11.
Istotne jest także, że Periegeta prawie nie przytacza mitu o Orfeuszu i Eurydyce. Wymienia tylko
raz jej imię i wzmiankuje, że Orfeusz ją stracił12. Zapewne uważał on, że te informacje są
powszechnie znane czytelnikom jego dzieła.
W swoim dziele Pauzaniasz przedstawia cztery różne tradycje, traktujące o okolicznościach
śmierci Orfeusza. Najbardziej szczegółowo omawia tradycję, według której miał on być
rozszarpany przez kobiety trackie. Wzmiankuje także, że poeta miał popełnić samobójstwo z
powodu żałoby po śmierci żony i że zginął od uderzenia pioruna. Poniżej zostaną pokrótce
omówione wszystkie te wersje. Należy jednak podkreślić, że ikonograficzne źródła przedstawiające
śmierć Orfeusza, często nie zgadzają się, w jaki sposób miało do tego dojść, ale zgadzają się w tym,
że była ona brutalna w odróżnieniu od charakteru działalności poety trackiego (głównie
muzycznych) i tego, że zaprowadzał on pokój w przyrodzie i wśród bogów. Taka śmierć miała być
karą za popełnione przez niego przestępstwo13.
Jak już wspominano najbardziej rozpowszechnioną w tradycji wersją na temat śmierci
Orfeusza jest ta, według której miał on być rozszarpany przez kobiety trackie. Pauzaniasz twierdzi,
że kobiety trackie przygotowały zamach na życie Orfeusza, ponieważ skłonił ich mężów do
towarzyszenia mu w jego wędrówkach, ale z obawy przed swymi mężami nie ośmieliły się tego
dokonać. Kiedy jednak wypiły zbyt wiele wina, wykonały swój zuchwały plan14. Według innego
źródła powody działania kobiet miały być inne. Orfeusz miał zabronić kobietom dostępu do
tajemnic Liberty15. W podziemnych komorach świątyni Liberty w Pierii, znaleziono używane do
7
Pauzaniasz 9, 29, 3-4.
Pauzaniasz 9, 29, 3-4. Oprócz tego wiemy, że Pieros był synem Makedonosa eponima góry Pierii.
9
Owidiusz, Metamorfozy 5, 300-305.
10
Większość źródeł podaje, że jego ojcem był Eagro; Pindar, Fr. 128c. 11. Jest też wersja legendy, która czyni go synem
Apollona: Pindar, Oda pytyjska 4, 176; Bernabé 2008: 19.
11
Niektóre tradycje podają imiona braci Orfeusza: Hymen, Yálemo i Lino. Ich imiona są związane ze śpiewem i poezją.
OF 912-914; 916-918; Bernabé 2008: 19.
12
Pauzaniasz 9, 30, 6.
13
Bernabé 2008: 105.
14
Pauzaniasz 9, 30, 5.
15
Conon, FgrHist. 26, F 1, 45.
8
ceremonii przedmioty kultu najprawdopodobniej zabronionego kobietom16. Wspomina także jedną
z przyczyn Owidiusz. Orfeusz miał bowiem popsuć relację między małżonkami, ponieważ
nienawidził płci żeńskiej. Fritz Graf zauważa, że kobiety nie były wyłączone z wtajemniczeń
orfickich poza pewnymi wyjątkami17. Tajemnic orfickie jednak nie zostały zakazane kobietom.
www.litant.eu
Mimo że relacje Pauzaniasza i Conona wskazują na to, że kobiety mogły być z jakichś rytuałów
Littera Antiqua
wyłączone, autorzy nowożytni zwracają uwagę, że muzyka Orfeusza nie była w stanie uśmierzyć
wrogości, jaką kobiety czuły wobec niego18. Tym samy zwraca się uwagę na sprzeczności w
różnych wariantach mitu o Orfeuszu.
Istnieje także kilka wersji dotyczących tego, gdzie Orfeusz zginął. Pauzaniasz podaje, że
Macedończycy zamieszkujący obecnie podnóże góry Pierii i miasto Dion mówią, że tam właśnie
zginął Orfeusz, zabity przez kobiety19. W innym miejscu z kolei mówi, że mieszkańcy Dionu
twierdzą, że kiedyś rzeka Helikon na całej długości płynęła na powierzchni, ale kiedy kobiety, które
zabiły Orfeusza, chciały w niej obmyć się z jego krwi, skryła się pod ziemie, aby nie użyczyć swej
wody na oczyszczenie tej zbrodni20. Alberto Bernabé doszukuje się tu rodzaju kary za zbrodnię21.
Inną wersją traktującą o śmierci Orefusza jest ta, według której miała ona być wynikiem
spisku politycznego lub samobójstwem. Pauzaniasz pisze bowiem, że po śmierci swej małżonki
udał się dla niej do Aornon w Tesprocji, gdzie od dawna istniała wyrocznia zmarłych. Kiedy więc
wydawało mu się, że w ślad za nim szła dusza Eurydyki i że ją stracił, ponieważ się obejrzał, z
rozpaczy popełnił samobójstwo22. Według Konrata Zieglera samobójstwo Orfeusza było wynikiem
tego, że nie mógł się pogodzić ze śmiercią żony23. Autorzy nowożytni twierdzą, że Pauzaniasz
bronił heroiczności Orfeusza przytaczając taką wersję mitu, sprzeciwiając się tym samym
powszechniejszej wersji mitu, według której miał Orfeusz umrzeć z tęsknoty za Eurydyką24.
Najrzadszą wersją traktującą o śmierci Orfeusza, jaką znajdujemy w mitologii greckiej jest
ta, według której miał on zginąć od uderzenia pioruna. Niektórzy twierdzą, że poniósł śmierć
uderzony przez boga piorunem, i wskazują jako powód tego szerzenie tajemnic, które były nieznane
ludziom do tego czasu. Taka tradycja przypomina o losach Prometeusza, Tantala i Fineusa, którzy
ujawnili ludziom wiedzę tajemną zarezerwowaną dla bogów i zostali za to surowo ukarani25. Oni
więc twierdzą, że Orfeusz był kolejnym dobroczyńcą ludzkości, który zmarł rażony piorunem. Sam
16
Cosmopoulos 2002: 173.
Graf 1987: 91.
18
Heath 1994: 166; Bernabé 2008: 108.
19
Pauzaniasz 9, 30, 7.
20
Pauzaniasz 9, 30, 8.
21
Bernabé 2008: 26.
22
Pauzaniasz 9, 30, 6.
23
Ziegler 1939: XVIII 1 1238.
24
Nagy 1990: 200-238; Detienne 1981: 95-109; Robbins 1982: 3-23; Heath 1994: 163-196; zob. Linforth 1941.
25
Ziegler 1939: XVIII 1 1282. W podobnym duchu traktują: Roch 2004: 140; Linforth 1931: 7.
17
Pauzaniasz jednak takiej przyczyny jego śmierci nie podaje26.
Śmierć Orfeusza byłaby zatem karą za wyjawienie sekretów bogów. Podobnie jak w
przypadku Semele i Asklepiosa, śmierć od pioruna nie wydaje się pociągać za sobą całości ich
zagłady, ale elementem, po którym miał on powrócić do życia. Stwierdzenie to jest dalekie od
Littera Antiqua
znaczenie eschatologiczne w wielu mitach27.
www.litant.eu
wyczerpującego, ale to wystarczy, aby pokazać, że ogień, w postaci pioruna lub stos, miał kluczowe
Przejdę teraz do omówienia funkcji i uczynków Orfeusza. Dzięki Pauzaniaszowi mamy
więcej konkretnych informacji o niektórych kultach związanych z Orfeuszem. Periegeta pisze, że
Orfeusz przewyższał pięknem poezji swych poprzedników, i że osiągnął tak wielki rozgłos dzięki
przypisywanemu mu odkryciu boskich wtajemniczeń28.
Fundacja, odkrycia i / lub reorganizacja licznych obrzędów wymagających wtajemniczeń są
powszechnie w mitologii starożytnej związane z mityczną postacią Orfeusza, którego zadaniem nie
było jednak wymyślanie tych rytuałów. Orfeusz jest więc tym, który jako jedyny wie, jak powinny
wyglądać rytuały29.
Oprócz tej wiedzy, według relacji Pauzaniasza, Orfeusz dokonuje oczyszczeń z bezbożnych
czynów30, leczy choroby oraz zna środki odwracające gniew bogów31. Te funkcje Orfeusza były mu
powszechnie przytaczane w starożytności32. Na temat uczynków Orfeusza. Pauzaniasz przytacza
następującą opowieść: ,,pewien Egipcjanin twierdził, że Amfion i Orfeusz tracki to wielcy
czarodzieje i na ich zaklęcie przychodziły zwierzęta do Orfeusza, a kamienie układały się same w
kształt muru Amfionowi”33. Orfeusz, jako mag w oczach pisarzy starożytnych ma związek z
różnymi kultami misteryjnymi. Pauzaniasz jednoznacznie identyfikuje Orfeusza z magiem, przez co
możemy stwierdzić, że w czasach Periegety pieśni Orfeusza uznano za magiczne, a tym samym
Orfeusz był uznawany za potężnego maga34.
Funkcja Orfeusza jako założyciela obrzędów nie jest udokumentowana aż do II w. n.e.
Wzmianki takie przytacza oprócz Pauzaniasza także Lukian35. W związku z tym słuszne wydaje się
pytanie Bernabe o to, skąd Orfeusz znał rytuały ujawnione ludziom, ponieważ mity w tej kwestii
milczą36. Idąc tym tropem należy dodać, że jeżeli miał je znać od bogów, to mity o tym nic nie
mówią. Ponadto Miguel Herrero de Jáuregui zauważa, że przypisywanie Orfeuszowi ustanowienia i
26
Pauzaniasz 9, 30, 5.
Betegh 2008: 341.
28
Pauzaniasz 9, 30, 4.
29
Bernabé 2008: 92.
30
Na temat oczyszczeń u Pauzaniasza, zob. Jason 2001.
31
Pauzaniasz 9, 30, 4.
32
Scholia ad Platon, Państwo, 364e; Pliniusz, Historia naturalna 25, 12; 28, 43.
33
Pauzaniasz 6, 20, 18.
34
Martín Hernández 2006: 235.
35
Luc., Salt. 15.
36
Bernabé 2008: 93.
27
reorganizacji różnych kultów, miało przysporzyć im prestiżu37.
Na temat ustanowienia przez Orfeusza różnych kultów Pauzaniasz mówi dalej: ,,spośród
bogów Egineci czczą najbardziej Hekatę, której misteria święcą raz na rok. Głoszą, że to tracki
Orfeusz ustanowił u nich te misteria”38. Najwcześniejsze inskrypcje będące dowodem na kult
www.litant.eu
Hekate pochodzą z VI wieku i pojawia się na ołtarzu w świątyni Apollina Delfiniosa w Milecie,
Littera Antiqua
gdzie Hekate występuje razem z Apollinem jako patronka. Bogini zachowała tę rolę także w Grecji
kontynentalnej, na co wskazują trzy figury Hekate-Epipyrgidia, które stanęły w piątym wieku w
pobliżu wejścia do ateński Akropol obok późniejszej świątyni Nike, o czym Periegeta także pisze39.
Pauzaniasz wspomina także, że Egineci święcą raz na rok misteria Hekate40. Z kilku źródeł wiemy,
że był to kult wymagających wtajemniczenia w misteria41.
Demetrę Chtonię [tj. Podziemną] czczą Lacedemończycy podobno na skutek inicjatywy
Orfeusza, jak stwierdza Pauzaniasz w innym miejscu42. Wydaje się zatem, że w Sparcie Demeter
Chtonia była czczona jako królowa podziemi, chociaż jest z reguły utożsamiana z boginią ziarna
czyli Despojną43. Bernard Clive Dietrich wskazał, że ofiary z koni mogły w Sparcie stanowić część
kultu Demeter44. Dwa powyżej opisane przez Pauzaniasza kulty mogły mieć ze sobą związek przez
postać Demeter i jej córki Persefony. Uważa się, że Hekate mogła być utożsamiana przez Greków z
Persefoną lub że mogła być uważana za córkę Demeter45. Niestety są to jedynie spekulacje
współczesnych autorów, których nie możemy potwierdzić w źródłach.
Pauzaniasz przypisuje jeszcze Orfeuszowi wzniesienie świątyni Kory Sotejry [tj.
Zbawicielki] naprzeciwko świątyni Afrodyty Olimpijskiej w Sparcie46. Tej informacji Periegeta nie
jest jednak pewny, ponieważ przytacza inną wersję, według której tę świątynię miał ustanowić
Abaris, przybywszy od Hyperborejczyków47. Na temat tego obiektu kultu nie mamy niestety
żadnych innych informacji.
Podsumowując należy stwierdzić, że postać i mitologia Orfeusza odgrywała kluczową rolę
w postrzeganiu świata przez starożytnych Greków. Na temat tej postaci powstało wiele mitów i ich
wersji, w świetle których poeta tracki jawi się jako dobroczyńca ludzkości, postać ważna dla
podkreślania znaczenia sprawowanych przez nich kultów. Należy sobie zadać pytanie, dlaczego
Pauzaniasz wybrał właśnie takie elementy tradycji mówiącej o Orfeuszu. Jak często podkreśla się w
37
Jáuregui 2010: 32 n. 2.
Pauzaniasz 2, 30, 2.
39
Pauzaniasz 2, 30, 2; Marquardt 1981: 251.
40
Pauzaniasz 2, 30, 2.
41
Pauzaniasz 2, 30, 2; Orygenes, Przeciw Celsusowi 6,22; Libaniusz, Mowa za Arystofanesem 14.5; Linforth 1941: 202.
42
Pauzaniasz 3, 14, 5.
43
Fairbanks 1900: 248.
44
Dietrich 1962: 136.
45
Jung – Kerényi 1969: 155-156.
46
Pauzaniasz 3, 13, 2.
47
Pauzaniasz 3, 13, 2.
38
literaturze naukowej Periegeta starał się przedstawić w swoim dziele te elementy otaczającej go
rzeczywistości, które wskazywały na wielkość Grecji. Skoro zatem postać śpiewaka greckiego była
tak ważna dla Greków starożytnych, to należało przy każdym napotkanym miejscu potwierdzić
Littera Antiqua
BIBLIOGRAFIA
Źródła
CONON, FgrHist., in: Fragmenta, ed. K. Müller, Paris1841-1870.
www.litant.eu
wersję, wedle której wzniósł świątynię w danej miejscowości lub tam ustanowił kult.
LIBANIUSZ, Mowa za Arystofanesem, in: Libanii opera, ed. R. Foerster, vol. 5, Leipzig 1909.
LUC. Salt., in: Lucian, Works, ed. A.M. Harmont, Cambridge 1913.
ORYGENES, Przeciw Celsusowi, in: Origene, Contre Celse, ed. M. Borret, vol. 4, Paris 1969.
OWIDIUSZ, Metamorfozy, in: Owidiusz, Metamorfozy, przeł. A. Kamieńska, oprac. S. Stabryła,
Warszawa 2004.
PINDAR, Oda pytyjska, in: Pindar, Ody zwycięskie: olimpijskie, pytyjskie, nemejskie, istmijskie,
przeł. M. Brożek, Kraków 1987.
PLINIUSZ, Historia naturalna, in: Pliniusz, Historia naturalna, przeł. Irena i Tadeusz
Zawadzcy, vol. 2, Warszawa 2004.
SCHOLIA AD PLATON, Państwo, in: Scholia Platonica, ed. W. C. Greene, Pennsylvania 1938.
Opracowania
BERNABÉ A. 2008: Orfeo, una «Biografia» compleja, in: Orfeo y la tradicion orfica. Un
reencuentro, eds. A. Bernabé, F. Casadesus, Madrid.
BERNABÉ A., CASADESUS F. (eds.) 2006: Orfeo y la tradicion orfica. Un reencuentro, Madrid.
BETEGH G. 2008: The Derveni Papyrus. Cosmology, Theology and Interpretation, New York.
COSMOPOULOS M. B. 2002: Greek Mysteries. The Archaeology and Ritual of Ancient Greek
Secret Cults, New York.
DETIENNE M. 1981: The Myth of 'Honeyed Orpheus, in: Myth, Religion and Society, ed. R. L.
Gordon, Cambridge, pp. 95-109.
DIETRICH B. C. 1962: Demeter, Erinys, Artemis, ,,Hermes” 90, pp. 129-148.
FAIRBANKS A. 1900: The Chthonic Gods of Greek Religion, ,,The American Journal of
Philology” 21, pp. 241-259.
GRAF
F. 1987: Orpheus: A poet among men, in: Interpretations of Greek Mythology,
Londres-Sydney.
HEATH J. 1994: The Failure of Orpheus, ,,Transactions of the American Philological
Association” (1974-) 124, pp. 163-186.
JASON K. 2001: Orphism: the « obscurest of subjects », ,,Ancient History”31: 2001, s. 1-16.
JÁUREGUI
DE
M. H. 2010: Orphism and Christianity in Late Antiquity, Berlin – New York
2010.
JUNG C. G., KERÉNYI K. 1969: Essays on a Science of Mythology: the Myth of the Divine
www.litant.eu
Child and the Mysteries of Eleusis, transl. by R. F. C. Hulls, Princeton.
Littera Antiqua
LINFORTH I. M. 1931: A Two Notes on the Legend of Orpheus, ,,Transactions and Proceedings
of the American Philological Association” 62, pp. 5-17.
LINFORTH I. 1941: The Arts of Orpheus, Berkeley, Los Angeles.
MARQUARDT P. A. 1981: A Portrait of Hecate, ,,The American Journal of Philology” 102, pp.
243-260.
NAGY J. F., 1990: Hierarchy, Heroes and Heads-Indo-European Structures in Greek Myth, in:
Approaches to Greek Myth, ed. L. Edmunds, Baltimore, London, pp. 200-238.
ROBBINS E. 1982: Famous Orpheus, in: The Metamorphoses of a Myth, ed. J. Warden,
Toronto, pp. 3-23.
ROCH E. 2004: Die Lyra des Orpheus. Musikgeschichte im Gewande des Mytho, ,,Archiv für
Musikwissenschaft” 61, pp. 137-159.
ZIEGLER K. 1939: Orpheus, RE, vol. XVIII 1, pp. 1200-1320.
MGR MARIOLA SOBOLEWSKA – studentka studiów stacjonarnych na kierunku Historia Sztuki i
Filologia Klasyczna oraz studiów doktoranckich na kierunku Historia. Uczestniczyła także w
zajęciach z języków orientalnych: akadyjskiego, hebrajskiego i ugaryckiego. Naukowo interesuje
się
religią
grecką,
orfizmem,
historiografią
grecką,
mitologią
ugarycką,
bliskowschodnimi na religię grecką oraz antropologią grecką.
ORPHEUS IN PAUSANIAS’S DESCRIPTION OF GREECE.
THE ORIGIN, ACTS AND THE CIRCUMSTANCE OF DEATH
(Summary)
wpływami
This text presents the mythology of Orpheus on basis of mentions about him, what find in
Pausanias’s Description of Greece. Article consists with three parts. First part tells about origin of
Orpheus and his family. Second presents myths speaking about circumstances his deaths. Third
shows acts his and event with his life. Singer's figure in Pausanias's work turns out unusually
important for Greeks' consciousness and their culture. In opposite incident author would not
dedicate him place in work so many.
SŁOWA KLUCZOWE: Orfeusz, Pauzaniasz, wtajemniczenie, muzyka
KEY WORDS: Orpheus, Pausanias, initiation, music