5. Eugeniusz Wilk - Dyskursu kultury

E u g e n i u s z W i l k - prof. d r
EUGENIUSZ WILK
h a b . , d y r e k t o r Instytutu
Sztuk A u d i o w i z u a l n y c h
Uniwersytetu Jagiellońskiego
i redaktor n a c z e l n y „Przeglądu
Kulturoznawczego"
- czasopisma naukowego
Komitetu Nau k o Kulturze
P A N . Z a j m u j e się p r o b l e m a t y k ą
kultury a u d i o w i z u a l n e j .
DYSKURS KULTURY
- DYSKURS JĘZYKA
0 WAŻNEJ TENDENCJI BADAŃ
KULTUROZNAWCZYCH
Zacznijmy od nieco zapomnianych już
u w a g N o a m a C h o m s k i e g o , który s w e g o
czasu postulował powołanie g r a m a tyki
filozoficznej.
Winna
ona
ustalać o g ó l n e zasady stosujące się do
w s z e l k i c h j ę z y k ó w i wyjaśniać „ w jaki
sposób j ę z y k jest u ż y w a n y i d l a c z e g o
p o s i a d a te własności s z c z e g ó ł o w e , do
których
gramatyk
słusznie
p o s t a n a w i a ograniczyć
je
deskryptywny
1
zainteresowania" .
nieswo-
Przypomnienie
u w a g C h o m s k i e g o jest o tyle u z a s a d n i o ne, że jak w i d z i m y , te same w gruncie
r z e c z y d y l e m a t y powracają w n o w y c h
1
Warszawa
2007
56
N. Chomsky, Obecna sytuacja w lingwistyce,
przeł. B. Stanosz, w: język w świetle nauki,
B. Stanosz (red.), Warszawa 1980, s. 29-30.
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
o k o l i c z n o ś c i a c h . M a ł o tego - m o ż e m y z całym p r z e k o n a n i e m stwierdzić, że
w dużej m i e r z e kształtują o n e nasze podejście do problematyki j ę z y k o w e j na
polu audiowizualności.
„Przyrost urządzeń i n f o r m a t y c z n y c h " , o którym c z y -
tamy w Kondycji ponowoczesnej,
i towarzyszące
nam
zasadnicze
„technolo-
2
g i c z n e przekształcenia" sprawiają, że rezultatem tych p r z e m i a n jest p o j a w i e n i e
się n o w e g o p o l a , nowej perspektywy, dzięki której m o ż e m y spojrzeć na język.
W o l f g a n g W e l s c h m ó w i tutaj o powstaniu n o w e g o „ i n s t r u m e n t a l i z m u techn o l o g i c z n e g o " , który polegałby na ścisłym „przypisani u języka do informacji
3
[...] p o d w p ł y w e m technologii k o m u n i k a c j i " . T y m s a m y m jednostki informacji w d z i e d z i n i e języka o d r y w a ł y b y się niejako od c z ł o w i e k a i stawały w o b e c
niego, do p e w n e g o stopnia a u t o n o m i c z n e . A w i ę c z a r ó w n o Francois Lyotard,
jak i W e l s c h przyznają pośrednio, że stoimy w o b e c z u p e ł n i e n o w y c h w y z w a ń .
Z m i e n i ł y się diametralnie sposoby p o r o z u m i e w a n i a się l u d z i - n o w e t e c h n o logie i n f o r m a t y c z n o - k o m u n i k a c y j n e wyznaczają nie tylko o d m i e n n e sposoby
k o m u n i k o w a n i a , ale w gruncie r z e c z y o d m i e n i a j ą podstawy organizacji społecznej i samej kultury. M o ż e m y tutaj m ó w i ć w i ę c o p o j a w i e n i u się Bolterowskiej t e c h n o l o g i i
mentalizmu
d e f i n i u j ą c e j . A z a t e m perspektywa n o w e g o i n s t r u -
t e c h n o l o g i c z n e g o m o ż e stać się punktem oznaczającym
z m i a n ę w n a s z y m podejściu do k o m u n i k a c j i werbalnej (w o b s z a r z e m e d i ó w
a u d i o w i z u a l n y c h ) . Pozostają n i e r o z p o z n a n e całe o b s z a r y zagadnień odnosząc y c h się m i ę d z y i n n y m i d o w p ł y w ó w (bardzo z r ó ż n i c o w a n y c h ) , jakie n a j ę z y k
w y w i e r a j ą nie tylko n o w e t e c h n o l o g i e m e d i a l n e , ale r ó w n i e ż , a m o ż e p r z e d e
w s z y s t k i m , c z y n n i k i społeczne z r o d z o n e w n o w y m układzie społeczno-kultur o w y m . C h o d z i w pierwszej kolejności o powstanie n o w y c h instytucji, n o w y c h
grup i w s p ó l n o t d e f i n i o w a n y c h dzięki o d n i e s i e n i u się do m e d i ó w . W k r a c z a m y
w o b s z a r z ł o ż o n y c h relacji, które d o p i e r o z a c z y n a m y dostrzegać i r o z u m i e ć .
K o m u n i k a c j a j ę z y k o w a na tych p o l a c h w i n n a być o p i s y w a n a i a n a l i z o w a n a ze
świadomością tych głębokich z m i a n .
Pytanie, które n i e u c h r o n n i e p o j a w i a się w kontekście p o w y ż s z y c h u w a g , m o ż na s f o r m u ł o w a ć następująco: na ile d o t y c h c z a s o w e metody b a d a n i a j ęzyka
w e r b a l n e g o w m e d i a c h a u d i o w i z u a l n y c h są wystarczające? C z y paradygmat
współczesnego j ę z y k o z n a w s t w a w stopniu z a d o w a l a j ą c y m u w z g l ę d n i a skutki
głębokich p r z e m i a n , j a k i m p o d l e g a j ę z y k w e r b a l n y w ob rębie m e d i ó w ? W a r to podkreślić, że sami j ę z y k o z n a w c y dostrzegają istotę p r o b l e m u . „ N i e ulega
2
F. Lyotard: Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, przeł.
M. Kowalska, J. Migasiński, Aletheia, Warszawa 1997, s. 27-28.
3
Tamże, s. 35.
57
EUGENIUSZ WILK
w ą t p l i w o ś c i - pisze Stanisław G a j d a - że n o w e t e c h n o l o g i e k o m u n i k a c y j n e
zmieniają rolę i kształt tradycyjnych postaci istnienia języka, tj. m o w y ustnej,
p i s m a i d r u k u . Stały się o n e też p o d s t a w o w y m c z y n n i k i e m d e c y d u j ą c y m o for4
m i e i treści kultury w s p ó ł c z e s n e j " . C z y zatem stoimy w o b l i c z u p o w s t a w a n i a
alternatywnej wersji lingwistyki? Charakterystyczne jest tutaj stanowisko z a j m o 5
w a n e m.in. p r z e z N o r m a n a F a i r c l o u g h a . Pisze o n , że taka właśnie o p i n i a jest
w pełni u m o t y w o w a n a , a podejście alternatywne w o b e c g ł ó w n e g o nurtu badań
l i n g w i s t y c z n y c h , jest n i e o d z o w n e po to właśnie, by rozpoznać i opisać nową
sytuację. Taką orientację reprezentują w i ę c n a u k o w c y t w o r z ą c y szkołę t z w .
krytycznej
lingwistyki
(critical
linguistics)
6
m.in.:
Roger F o w l e r ,
Bob
7
H o d g e , G u n t e r Kress, T o n y T r e w i w s p o m n i a n y N o r m a n F a i r c l o u g h . L i n g w i styka krytyczna w pewnej części o d w o ł u j e się do teorii lingwistycznej M i c h a e l a
8
H a l l i d a y a , a w szczególności do w y r ó ż n i o n y c h p r z e z niego trzech funkcji j ę z y ka: 1) ideacyjnej - polegającej na t w o r z e n i u reprezentacji świata, 2) interpersonalnej - włączającej f u n k c j o n o w a n i e j ęzyka w obręb t w o r z e n i a się tożsamości
i reakcji m i ę d z y l u d z k i c h , 3) tekstualnej - odnoszącej się do p o w s t a w a n i a tekstu
z poszczególnych z d a ń . P r z e d s t a w i c i e l e lingwistyki krytycznej w tej perspekt y w i e patrzą na p r z e k a z y w e r b a l n e - r ó w n i e ż w m e d i a c h . W ś r ó d postulatów
zgłaszanych p r z e z w y m i e n i o n y c h b a d a c z y , jako istotny i w a ż n y p o j a w i a się
postulat u w z g l ę d n i a n i a p r z e k a z u i d e o l o g i c z n e g o w k o m u n i k a t a c h w e r b a l n y c h .
Ó w p r z e k a z i d e o l o g i c z n y m ó g ł b y być niejako odsłonięty d z i ę k i m.in. a n a l i z i e
leksykalnej ujawniającej np. negatywne o c e n y o d n o s z o n e do rasy, p ł c i , p o z y c j i
społecznej itd. W a ż n y m c e l e m - z r e a l i z o w a n y m m.in. d z i ę k i a n a l i z i e aspektów
g r a m a t y c z n y c h (np. z a i m k ó w o d w z o r o w u j ą c y c h relacje w ł a d z y i dominacji) jest
odsłonięcie działających w j ę z y k u m e c h a n i z m ó w d o m i n a c j i w ł a d z y i p r z e m o c y . Jeśli w ten sposób spojrzeć na z a d a n i a , które stanęłyby przed b a d a n i a m i
k o m u n i k a c j i werbalnej w m e d i a c h a u d i o w i z u a l n y c h , to z c a ł y m p r z e k o n a n i e m
m o ż n a p o w i e d z i e ć , że jest to p r o p o z y c j a alternatywna w o b e c g ł ó w n e g o nurtu
58
4
S. Gajda, Media - stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, w: Język
w mediach masowych, J. Bralczyk i K. Mosiołek-Kłosińska (red.),
Upowszechnianie Nauki-Oświata „UN-O" Warszawa 2000, s. 19-20.
5
N. Fairclough, Language and Power, London-New York 1996, s. 14.
6
Zob. P. Scannell, Media - Language - World, w: Approaches to Media
Discourse, A. Bell i P. Garrett (red.), Oxford-Malden 2001, s. 254.
7
Zob. R. Fowler, B. Hodge, G. Kress, T. Trew, Language and Control,
London 1979.
8
Zob. M. Halliday, Introduction to Functional Grammar, London 1985.
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
refleksji j ę z y k o z n a w c z e j . I nie jest to bynajmniej zarzut k i e r o w a n y w o b e c lingwistyki, która w dużej m i e r z e k o n c e n t r o w a ł a się na aspekcie syntaktycznym
i s e m a n t y c z n y m , zaś w o b s z a r z e pragmatyki sięgała np. do osiągnięć k o g n i t y w i z m u , a także do programu badań s o c j o l i n g w i s t y c z n y c h . W tym w s z y s t k i m jednak
brak takiego podejścia, które u w z g l ę d n i a ł o b y n o w ą sytuację j ęzyka w e r b a l n e g o
w przestrzeni k o m u n i k a c j i a u d i o w i z u a l n e j - a m a m y tutaj przecież do c z y n i e n i a
z całym s z e r o k i m spektrum n o w y c h , d o d a t k o w y c h c z y n n i k ó w , które sprawiają, że p o s ł u g i w a n i e się j ę z y k i e m jest inne niż w k o m u n i k a c j i bezpośredniej.
C h o d z i tutaj z a r ó w n o o c z y n n i k i związane z w p r o w a d z e n i e m s y g n a l i z o w a n e g o
wcześniej instrumentalizmu t e c h n o l o g i c z n e g o , jak i n o w y rodzaj m o ż l i w o ś c i
i w p ł y w ó w w y w i e r a n y c h n a j ę z y k z e strony s a m y c h m e d i ó w a u d i o w i z u a l n y c h ,
a w szczególności ich f u n k c j o n o w a n i a w układach społecznych i k u l t u r o w y c h .
W c z y t u j ą c się w prace przedstawicieli krytycznej lingwistyki m o ż n a pokusić się
o s f o r m u ł o w a n i e hipotezy, że z m i a n y zachodzące w j ę z y k u m e d i ó w są na tyle
g r u n t o w n e i z a s a d n i c z e , że m o ż n a je odnieść do trzech obszarów w s k a z a n y c h
p r z e z H a l l i d a y a . O z n a c z a to pokrótce, że j ę z y k ten konstytuuje nową, o d m i e n ną w i z j ę świata opartą na innej aksjologii; dalej m o ż n a p o w i e d z i e ć , że z m i e n i a ją się, d z i ę k i stosowaniu tego języka, relacje m i ę d z y l u d z k i e oraz ich charakter
i w r e s z c i e rewizji w y m a g a samo pojęcie tekstu j ę z y k o w e g o . „ U ż y c i e m e d i a l n e "
radykalnie z m i e n i a jego charakter i d o t y c h c z a s o w e (np. semiotyczne) p r ó b y
jego d e f i n i o w a n i a okazują się w dużej m i e r z e niewystarczające.
W s z y s t k o zatem w s k a z u j e na to, że p o w i n n i ś m y poszukiw ać n o w e j perspektyw y b a d a w c z e j , która u w z g l ę d n i a ł a b y z a s a d n i c z e z m i a n y w p r o w a d z o n e p r z e z
„ c z y n n i k t e c h n o l o g i c z n y " . C h o d z i z a r ó w n o o z m i a n y zachodzące w s a m y m jęz y k u , jak i o te w i d o c z n e w kontekście s p o ł e c z n y m i k u l t u r o w y m języka. Ostatnie s f o r m u ł o w a n i a sugerują, że d o t y k a m y bardziej z ł o ż o n e j p r o b l e m a t y k i , i że
najbardziej w ł a ś c i w y m podejściem b y ł o b y z a s t o s o w a n i e metod interdyscyplinarnych w badaniac h m e d i o z n a w c z y c h - szczególnie t y c h , w których u w z g l ę d nia się rolę języka w k o m u n i k a c j i m e d i a l n e j . Z pewnością na p i e r w s z y plan wys u w a się n o w a d y s c y p l i n a z w a n a a n a l i z ą d y s k u r s u . Z jednej strony o p i e r a
się o n a w sposób o c z y w i s t y na j ę z y k o z n a w s t w i e , szczególnie zaś sięga do tez
w s p o m n i a n e g o wcześniej j ę z y k o z n a w s t w a
k r y t y c z n e g o , ale z drugiej
strony w sposób p r o g r a m o w y p r z e k r a c z a granice lingwistyki po to, by sięgnąć
do d o r o b k u k u l t u r o z n a w s t w a , w i e d z y o k o m u n i k o w a n i u , socjologii i i n n y c h
nauk społecznych. Efekty tych p o s z u k i w a ń są b a r d z o obiecujące - szczególnie
w kręgu p i ś m i e n n i c t w a anglojęzycznego. M u s i m y tutaj p r z y p o m n i e ć , że pojęc i e dyskursu należy d o t e r m i n ó w u p o r c z y w i e w y m y k a j ą c y c h się j e d n o z n a c z n e j
klasyfikacji. T e r m i n ten wyposażany jest w r o z l i c z n e konotacje odsyłając m.in.
5 9
EUGENIUSZ WILK
d o tradycji badań p s y c h o a n a l i t y c z n y c h , f i l o z o f i c z n y c h c z y w r e s z c i e historyczn y c h . R ó w n i e l i c z n e są współczesne aplikacje b a d a w c z e , które o d n a j d u j e m y
na terenie w s p o m n i a n y c h w y ż e j nauk. Ten n i e j e d n o z n a c z n y o b r a z d o d a t k o w o
z a c i e m n i a n y jest j e s z c z e p r z e z l i c z n e użycia z d r o w o r o z s ą d k o w e i p o t o c z n e .
Jednak pierwszeństwo - jak w i a d o m o - należy się z całą pewnością E m i l e ' o w i
B e n v e n i s t e ' o w i , który z a p r o p o n o w a ł użycie tego terminu na gruncie lingwistyki,
zmieniając tym s a m y m z a s a d n i c z o perspektywę badawczą tej d z i e d z i n y n a u k i .
Benveniste b y ł p r z e d e w s z y s t k i m p r z e k o n a n y , ż e j ę z y k o z n a w s t w o w i n n o z d e c y d o w a n i e szerzej traktować materię języka. Z d a n i e o c z y w i ś c i e pozostaje
nadal w p o l u z a i n t e r e s o w a n i a , ale uwaga koncentruje się r ó w n i e ż na t e k ś c i e
oraz n a p o n a d t e k s t o w y m w y m i a r z e k o m u n i k a c j i . „ P o r z u c a m y obs z ar j ę z y k a
r o z u m i a n e g o jako system z n a k ó w i w k r a c z a m y do innego u n i w e r s u m , uniwersum j ęzyka p o j m o w a n e g o jako narzędzie k o m u n i k a c j i , którego w y r a z e m jest
9
d y s k u r s " - pisał. A zatem perspektywa dyskursu otwiera się p r z e d e w s z y s t k i m
na m ó w i e n i e traktowane jako forma działania społecznego - o z n a c z a to zarazem przyjęcie jako p o d s t a w o w e g o punktu o d n i e s i e n i a - w y p o w i e d z i . T e
s t o s u n k o w o d o b r z e z n a n e p r o p o z y c j e oznaczają p o j a w i e n i e się w a ż n y c h przew a r t o ś c i o w a ń - nie tylko w p o l u samej lingwistyki. M o ż n a śmiało p o w i e d z i e ć ,
że z m i a n y wykraczają p o z a granice j ę z y k o z n a w s t w a i d o p r o w a d z a j ą do powstania w s p o m n i a n e j wcześniej d z i e d z i n y z w a n e j a n a l i z ą
d y s k u r s u . W jej
obrębie d y s k u r s p o j m o w a n y jest - z g o d n i e z określeniem T e u n a van D i j k a
10
- jako „ f o r m a użycia j ę z y k a " . To lapidarne s f o r m u ł o w a n i e kryje w sobie istotną
d y r e k t y w ę funkcjonalnego traktowania sfery j ę z y k o w e j - zawierają się w niej
k l u c z o w e pytania: k t o
czego
i
kiedy
1 1
używa
danej
formy
językowej,
jak,
dla-
? Traktowanie j ęzyka jako społecznej praktyki k o m u n i k a c y j -
nej jest p o d s t a w o w y m z a ł o ż e n i e m , do którego o d w o ł u j ą się autorzy z a j m u j ą c y
się problematyką dyskursu; w ś r ó d n i c h pozycję p i e r w s z o p l a n o w ą z pewnością
z a j m u j e c z o ł o w y przedstawiciel I i n g w i s t y k i
krytycznej
- N o r m a n Fairc-
l o u g h . W s p o m n i a n y autor pojęcie d y s k u r s u o d n o s i d o „całego z j a w i s k a inter12
akcji społecznej, którego częścią jest tekst" . Z j a w i s k o to - t w i e r d z i Fairclough
- o b e j m u j e p r z e d e w s z y s t k i m teksty będące w y n i k i e m p r o c e s u
9
produkcji
E. Berweniste, Problemes de linguistique generale, t. II, Paris 1966, s. 132.
10 T. van Dijk, Badania nad dyskursem, przeł. G. Grochowski, w: Dyskurs
jako struktura i proces, T. A. van Dijk (red.), Wydawnictwo Naukowe
P W N , Warszawa 2001, s. 10.
11 Tamże.
12 N. Fairclough: Language and Power..., s. 24.
60
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
oraz p r o c e s u
dyskurs
i n t e r p r e t a c j i . Z drugiej strony .nożna p o w i e d z i e ć , ż e sam
u j a w n i a p e w n e ślady, nosi w sobie p e w i e n „za pis" u w a r u n k o w a ń
społecznych, w których powstaje. Idąc tropem Fairclougha należy p o w i e d z i e ć ,
że c h o d z i o s p o ł e ć z n e
runki
interpretacji
warunki
p r o d u k c j i oraz o s p o ł e c z n e
wa-
- t e społeczne u w a r u n k o w a n i a wyznaczają trzy różne
13
p o z i o m y organizacji s p o ł e c z n e j :
1) p o z i o m sytuacji społecznej lub środowiska społecznego, w którym dyskurs
u j a w n i a się,
2) p o z i o m instytucji społecznej, która konstytuuje w z o r z e c / s c h e m a t d l a dyskursu,
3) p o z i o m społeczeństwa jako całości.
Fairclough d l a ilustracji p o w y ż s z y c h zależności pro ponuje następujący sche14
mat :
Schemat 1. Dyskurs
jako tekst, interakcja
i kontekst
Powyższe p r o p o z y c j e oznaczają z w r o t z a r ó w n o w ujęciu problematyki dyskursu,
jak i - co istotniejsze z naszego punktu w i d z e n i a - w podejściu do z m i a n w język u , które d o k o n u j ą się p o d w p ł y w e m „ c z y n n i k a t e c h n o l o g i c z n e g o " . O k a z u j e się,
że pytania o kształt k o m u n i k a c j i j ę z y k o w e j w m e d i a c h a u d i o w i z u a l n y c h muszą
13 Tamże, s. 25.
14 Tamże.
61
EUGENIUSZ WILK
być ściśle powiązane z s z e r o k i m spektrum zagadnień s p o ł e c z n o - k u l t u r o w y c h
oraz stricte t e c h n o l o g i c z n y c h . A n a l i z o w a n i e dyskursów m e d i a l n y c h w y ł ą c z n i e
jako struktur w e r b a l n y c h , b e z w s k a z a n y c h zależności k o n t e k s t o w y c h , p o z w a l a
j e d y n i e na diagnozę s y m p t o m ó w , a nie na w s k a z a n i e c z y n n i k ó w w sposób decydujący z m i e n i a j ą c y c h kształt k o m u n i k a c j i werbalne j w m e d i a c h .
Metodą, która z pewnością p r z y b l i ż a nas do tego c e l u b a d a w c z e g o jest k r y t y c z n a a n a l i z a d y s k u r s u . Pojęcie dyskursu jest tutaj r o z u m i a n e tak, jak
t o zostało p r z e d s t a w i o n e w c z e ś n i e j . A zatem t e k s t y ,
i n t e r a k c j e oraz k o n -
t e k s t y - to terminy konstytuujące pojęcie dyskursu. M o ż n a je zatem traktować
jako trzy w y m i a r y
dyskursu. N o r m a n Fairclough przedstawiając powyższą
p r o p o z y c j ę , równocześnie p r o p o n u j e , b y w y r ó ż n i ć trzy etapy k r y t y c z n e j
anal izy dyskursu
1 5
:
1) o p i s - koncentruje się na f o r m a l n y c h właściwoś ciach tekstu,
2) i n t e r p r e t a c j a - s k u p i a się na z w i ą z k u m i ę d z y tekstem a interakcją. Tekst
traktowany jest tutaj jako rezultat procesu produkcji oraz jako p o d s t a w a
w procesie interpretacji,
3) w y j a ś n i a n i e
- z a j m u j e się z w i ą z k i e m m i ę d z y interpretacją a kontekstem
s p o ł e c z n y m - p r z y szczególnym u w z g l ę d n i e n i u społecznych c z y n n i k ó w
procesu produkcji i interpretacji oraz ich społecznych skutków.
S ł o w o „ k r y t y c z n y " w sposób naturalny odsyła nas do w s p o m n i a n e g o j u ż nurtu
„ l i n g w i s t y k i k r y t y c z n e j " . Po drugie termin ten kojarzy nam się w sposób o c z y w i sty z „teorią krytyczną". Istotne są o d n i e s i e n i a do Foucaulta.
W p ł y w myśli Foucaulta jest nie do przecenienia. Jego r o z u m i e n i e kwestii dyskursu, rozszerzające o świat, a w i ę c „porządek" społeczny m o ż n a traktować jako
swoisty przewrót również w podejściu do komunikacji słownej. Autor Słów i rzeczy w p r a w d z i e o d d z i e l a od siebie sferę z n a k ó w (przestrzeń semiosis) oraz świat
r z e c z y do których te z nak i się odnoszą, tym niemniej z całą mocą podkreśla, że
nie m o ż n a poprzestać na rozszyfrowaniu z n a k ó w . Pozostaje j e s z c z e „coś w i ę c e j " . „Właśnie to «coś więcej» należy ukazać i o p i s a ć "
16
- twierdzi Foucault. Co
wskazuje nam zatem autor Archeologii wiedzy? Z całą pewnością m o ż n a p o w i e dzieć, że c h o d z i o odsłanianie śladów czegoś, co pozostaje w j ę z y k u , czegoś,
co jest ukryte, ale z pewnością o b e c n e w w y p o w i e d z i a c h i co w i n n o zwracać
naszą uwagę. A zatem w j ę z y k u natrafiamy na o b e c n e w nim w a ż n e świadectwa
15 Tamże.
16 M. Foucault, Archeologia wiedzy, przeł. A. Siemek, PIW, Warszawa 1977,
s. 140.
6 2
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
oddziaływania ze strony bezpośrednich kontekstów, w których pojawiały się wyp o w i e d z i - c h o d z i w i ę c o ślady kontekstów społecznych, lokalnych, kulturowych,
e k o n o m i c z n y c h itd. A także oczywiście - co podkreśla Foucault - o p r a w i d ł o w o ści, które w o w y c h śladach dostrzegamy. W ten sposób uzyskujemy w i e d z ę o wyp o w i e d z i a c h , o j ę z y k u ; równocześnie jednak sięgamy p o z a język i docieramy do
sfery, która najbardziej interesowała autora Archeologii wiedzy - a m i a n o w i c i e
do historii, do procesów, które ją tworzą i wyznaczają. To intrygująca perspektyw a . Należy z całym naciskiem podkreślić, że kategorie Foucaultowskie są b e z p o średnio p r z e j m o w a n e przez badaczy zajmujących się analizą dyskursu. C h o d z i o
badan i a w ramach tzw. k r y t y c z n e j
analizy
dyskursu
analysis), której ważną częścią jest t z w . k r y t y c z n a
medialnego
(critical analysis of media discourse).
tym właśnie p o l u , definiuje p r a k t y k i
(critical discourse
analiza
Norman
dyskursu
Fairclough,
na
d y s k u r s y w n e jako działania nasta-
w i o n e na p r o d u k o w a n i e tekstów p r z e z instytucje. D z i ę k i tym d z i a ł a n i o m teksty m e d i a l n e odbierane są p r z e z publiczność (czytelnikó w, słuchaczy, w i d z ó w )
17
i w k o n s e k w e n cj i r o z p o w s z e c h n i a n e w sensie s p o ł e c z n y m . Praktyka dyskursyw a n a o k a z u j e się w i ę c k l u c z o w ą kategorią konstytuującą p r z e d m i o t b a d a w c z y
18
krytycznej a n a l i z y dyskursu. Faiclough ilustruje to następującym s c h e m a t e m :
Schemat 2. Relacje
między tekstem
- praktyką dyskursywną-praktyką
socjokulturową
17 Tamże, s. 151.
18 N. Fairclough, Media Discourse, London-New York-Sydney-Auckland
1995, s. 16.
63
EUGENIUSZ WILK
Z powyższego schematu w y r a ź n i e o d c z y t u j e m y , że praktyka d y s k u r s y w n a l o k u je się m i ę d z y w y m i a r e m tekstowym z jednej strony, a s p o ł e c z n y m i k u l t u r o w y m
z drugiej. M ó w i ą c precyzyjniej za autorem: m i ę d z y praktyką społeczną, kulturową a tekstową. W y n i k a z tego istotna rola p r a k t y k i
d y s k u r s y w n e j : jest
o n a p o ś r e d n i k i e m , swoistym m e d i u m „ p r z e n o s z ą c y m " działania praktyk społ e c z n y c h i k u l t u r o w y c h na tekst i w tym sensie kształtującym go. Równocześnie
praktyka
d y s k u r s y w n a w y w i e r a z n a c z n y w p ł y w n a procesy produkcji
i o d b i o r u tekstu. W i d z i m y w i ę c , ż e m a z a s a d n i c z e z n a c z e n i e d l a m e c h a n i z m ó w
k o m u n i k a c j i w b a r d z o s z e r o k i m zakresie u w a r u n k o w a ń . Jeśli p o d ą ż y m y dalej
tropem myśli F a i r c l o u g h a , jeśli b ę d z i e m y n i e c o d o k ł a d n i e j rozpatrywać jego
p r o p o z y c j e , to n i e u c h r o n n i e z n ó w z n a j d z i e m y się w granicach w y z n a c z o n y c h
p r z e z Foucaulta. T r o p e m , który nas p r o w a d z i w stronę autora Archeologii wiedzy jest właśnie pojęcie p r a k t y k i . W Language and Power Fairclough r o z p a truje pojęcie p r a k t y k i
zestawiając j e z pojęciem d y s k u r s u , c o naturalnie
w z b o g a c a nasze r o z u m i e n i e tego ostatniego k l u c z o w e g o terminu i równocześnie z w r a c a w stronę pojęcia p o r z ą d k u
dyskursu
(order of discourse). Po-
r z ą d e k d y s k u r s u t o równocześnie tytuł z n a n e g o tekstu M i c h e l a Foucaulta,
w którym pisze m.in. o o g r a n i c z e n i a c h n a r z u c a n y c h na praktyki dyskursu p r z e z
rytuały, w s p ó l n o t y d y s k u r s y w n e i doktryny oraz p r z e z w e w n ę t r z n e o g r a n i c z e 19
nia dyskursu: komentarze i d y s c y p l i n y . Jaka jest jednak droga autora Language
and Power d o rozważań o istocie p o r z ą d k u
jest s t w i e r d z e n i e
20
d y s k u r s u ? P u n k t e m wy jścia
pewnej dwuznaczności, ambiwalencji obecnej nieuchronnie
w terminach: p r a k t y k a i d y s k u r s
- o b y d w a te terminy zawierają w sobie
pierwiastek działania oraz pierwiastek k o n w e n c j i , i n n y m i s ł o w y odnoszą nas
ku t e m u , co l u d z i e robią w p e w n y c h konkretnych sytuacjach i do tego, jak zac h o w u j ą się uczestnicząc w p e w n y m typie sytuacji. Ta sytuacja w y r a ź n i e nam
uświadamia, że i n d y w i d u a l n e p r z y p a d k i i z d a r z e n i a z a w s z e zawierają e l e m e n t y
k o n w e n c j i społecznej. „ K a ż d y d y s k u r s
i każda p r a k t y k a z a w i e r a - pisze
21
Fairclough - k o n w e n c j o n a l n e typy dyskursu lub p r a k t y k i " . M o ż e m y to ująć
j e s z c z e i n a c z e j : jednostki są z d o l n e do działania w w y m i a r z e s p o ł e c z n y m
o t y ł e , o ile p o d p o r z ą d k o w u j ą się k o n w e n c j o m s p o ł e c z n y m , które w ten sposób pozostają n i e u c h r o n n i e p o d w p ł y w e m określonych t y p ó w praktyki i t y p ó w
dyskursu. Z p o w y ż s z e g o ujęcia w y s u w a Fairclough j e s z c z e jedną konstatację:
19 Tamże, s. 59.
20 M. Foucault: L'Ordre du discours, Paris 1971, s. 11-15.
21 N. Fairclough: Language and Power..., s. 28-31.
64
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
termin dyskurs należy w gruncie r z e c z y odnosić do działania n a z y w a n e g o tutaj
działaniem
dyskursywnym
(discoursal action), a w i ę c d o aktualnych
czynności m ó w i e n i a lub pisania. P o d o b n i e u j m o w a ć należy pojęcie p r a k t y k i . W ten sposób d o c i e r a m y d o F o u c a u l t o w s k i e g o p o r z ą d k u
(order of discourse) i związanego z n i m blisko p o r z ą d k u
dyskursu
społecznego
(social order). „Dyskurs i praktyka - pisze Fairclough - są o g r a n i c z o n e nie p r z e z
z r ó ż n i c o w a n e , niezależne typy dyskursu i praktyki, l e c z p r z e z współzależne
s i e c i , które m o ż e m y nazwać «porządkami» - p o r z ą d k a m i
rządkami
społecznymi"
2 2
d y s k u r s u i po-
. Relacje m i ę d z y d w o m a ostatnimi terminami
są wyraziste. Porządek społeczny to termin bardziej o gólny. A u t o r proponuj e,
by pojęcie to odnosić do procesów strukturowania, p o r z ą d k o w a n i a przestrzeni
społecznej w z r ó ż n i c o w a n y c h d z i e d z i n a c h z w i ą z a n y c h z r ó ż n y m i typami praktyki. Natomiast porządek dyskursu b y ł b y „ r z e c z y w i s t y m porządkiem społeczn y m oglądanym z e s p e c y f i c z n i e dyskursywnej perspektywy".
Schemat 3. Relacje
między porządkiem
Porządek społeczny
Porządek dyskursu
T y p y praktyki
T y p y dyskursu
A k t u a l n e praktyki
A k t u a l n e dyskursy
dyskursu a porządkiem
społecznym
A zatem p o r z ą d e k
d y s k u r s u jest t e r m i n e m istotnym w strategii postępo-
w a n i a , którą n a r z u c a nam k r y t y c z n a a n a l i z a d y s k u r s u . T o właśnie p o rządek
d y s k u r s u jest konstytuowany p r z e z z r ó ż n i c o w a n e typy dyskursów,
które w s p ó ł t w o r z ą określone sieci w z a j e m n y c h relacji.
Inspiracje F o u c a u l t o w s k i e s ą swoistym f u n d a m e n t e m k r y t y c z n e j
dyskursu
- w tym r ó w n i e ż w k r y t y c z n e j
analizie
analizy
dyskursu
me-
d i a l n e g o . P r o p o z y c j e Fairclougha z pewnością w y s u w a j ą się tutaj na plan
p i e r w s z y , tym niemniej autor Archeologii wiedzy inspiruje i n n y c h m e d i o z n a w -
22 Tamże, s. 28.
6 5
EUGENIUSZ WILK
c ó w . „Systemy znaczące na przykład - pisze T o l s o n - są teraz postrzegane, nie
tylko jako systemy (strukturowane jak język), lecz także jako znaczące praktyki".
23
I n i e c o dalej dodaje: „ Z n a c z e n i e j e s t praktyką - w teorii d y s k u r s u " . To istotn e stwierdzenie. W y n i k a z niego, ż e z a r ó w n o p o r z ą d e k
s p o ł e c z n y , jak
i p o r z ą d e k d y s k u r s u posiadają swoją „ t e l e o l o g i ę " , a w i ę c są u k i e r u n k o w a ne na teksty, które ostatecznie w i n n y być rozpatrywane jako swoiste struktury
semantyczno-syntaktyczne. Z p o w y ż s z y c h konstatacji w y n i k a , ż e p o r z ą d e k
d y s k u r s u t o kategoria k l u c z o w a d l a z r o z u m i e n i a i o d t w o r z e n i a s p o ł e c z n y c h ,
a w szczególności
urse
24
m e d i a l n y c h procesów k o m u n i k a c y j n y c h . W Media D i s c o -
c z y t a m y , że m o ż e m y w y r ó ż n i ć d w a p o d s t a w o w e typy dyskursów, któ-
r e tworzą p o r z ą d k i
d y s k u r s u - s ą to: g a t u n k i
i
d y s k u r s y . Pojęcie
d y s k u r s u jest w tym miejscu r o z u m i a n e dość s p e c y f i c z n i e : c h o d z i o „ j ę z y k
użyty do r e p r e z e n t o w a n i a danej praktyki społecznej ze s p e c y f i c z n e g o punktu
2 5
w i d z e n i a " . Jak w i d z i m y p r o p o z y c j e f o r m u ł o w a n e p r z e z przedstawicieli krytycznej lingwistyki t w o r z ą interesującą i obiecującą perspektywę r o z w o j u nie
tylko samego j ę z y k o z n a w s t w a , l e c z w gruncie r z e c z y pr oponują kategorie i pojęcia włączające refleksję nad j ę z y k i e m w obręb badań k u l t u r o z n a w c z y c h . Ta
uwaga d o t y c z y r ó w n i e ż badań j ęzyka w e r b a l n e g o w m e d i a c h a u d i o w i z u a l n y c h .
Język ten ulega g ł ę b o k i m p r z e m i a n o m w p ł y w a j ą c na zmieniający się kształt
współczesnej kultury. C z y n o w e spojrzenie b a d a w c z e p r o p o n o w a n e p r z e z lingwistykę krytyczną p o z w o l i na f o r m u ł o w a n i e trafniejszych d i a g n o z dotyczących
r ó w n i e ż samej kultury? M i e j m y nadzieję, że tak właśnie będzie.
DISCOURSE O F C U L T U R E - DISCOURSE O F L A N G U A G E . O N
I M P O R T A N T TRADITION O F C U L T U R A L STUDIES
A verbal message, located in the space of audio-visual communication,
differs radically from a verbal message which emerges in direct
communication. Within audio-visuality words are exposed to various,
differing agents, which in an important way changes their meanings.
Some particular "interfaces" operate here: mostly institutional ones (as
understood by Metz) and technological, which make a verbal message
a part of complicated processes underlying communicative practices
of audio-visuality. The alien character of verbal communication in the
audio-visual media has been addressed by the representatives of the so-called
23 A. Tolson, Mediations: Text and Discourse in Media Studies, London-New
York 1996, s. 191-192.
24 N. Fairclough, Media Discourse..., s. 56.
25 Tamże.
66
DYSKURS KULTURY - DYSKURS JĘZYKA...
critical linguistics: Roger Flower, Bob Hodge, Gunter Kress, Tony Trew and
especially, Norma Fairclough. It is her who introduced (as essential) the
notion of discourse and related it to the phenomena of social interaction, of
which text is a part. The naming of the social conditions of production and
the social conditions of interpretation is crucial here; and, consequently,
giving an answer to the following question: what is a discutsive practice
and socio-cultural practice on the level of verbal media communication?
6 7