Oglądaj/Otwórz

Niniejsza rozprawa dotyczy recepcji trzech nowel humanistycznych w szesnastowiecznych
Węgrzech, których oryginały powstały pomiędzy trzema ostatnimi dekadami czternastego i
trzema ostatnimi dekadami wieku piętnastego. Tematem dysertacji są nowela o Gryzeldzie,
przetłumaczona przez Franciszka Petrarkę z włoskiego pierwowzoru Giovanniego Boccaccia
na łacinę, oryginalna nowela zatytułowana Historia de duobus amantibus ułożona po łacinie
przez Eneasza Silvio Piccolominiego, wreszcie łacińska wersja noweli o Guiscardzie i
Ghismondzie, napisana dystychem elegijnym przez Filipa Beroalda Starszego. W mojej
pracy przedstawiam główne etapy transmisji i recepcji tych trzech nowel: 1) na Półwyspie
Apenińskim zarówno po włosku jak i po łacinie, 2) ich pierwszą penetrację kultury węgierskiej
w wersji łacińskiej, 3) ich pierwsze przekłady na węgierski, które zostały dokonane w ramach
gatunku literackiego tzw. széphistóriák (pięknych historii) w drugiej połowie XVI wieku.
Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów i zakończenia, które są uzupełnione o pięć aneksów
ilustrujących zjawiska opisane w tekście dysertacji.
W rozdziale I omawiam definicję „pięknych historii” i opisuję kontekst społeczny i
kulturowy, w którym funkcjonowały tłumaczenia węgierskie. Główny nacisk kładę na
powszechnie przyjęte obraz miłości, zasady życia małżeńskiego, a także konsekwencje nie
przestrzegania tychże reguł. Po pierwsze analizuję na pół legendarne przypadki i plotki
zaczerpnięte z historii Węgier, które mogły być znane tej samej publiczności, która była
czytelnikami „pięknych historii”. Po drugie, rozważam rolę węgierskiego przekładu Gryzeldy
jako szczególnego prezentu ślubnego z politycznym podtekstem i umieszczam go w
kontekście żywotów trzech węgierskich królowych Beatriz z Aragonu, Marii Habsburg i
Izabelli Jagiellonki.
W rozdział II (Odmienne światy, odmienne Smaki, Publiczność środkowoeuropejska i
centra kultury humanizmu renesansowego w Europie Środkowej) wykazuję, że istniały trzy
czynniki kulturowe, które hamowały recepcję Dekameronu Boccaccia, lecz jednocześnie
ułatwiały przyswojenie sobie przez Węgrów noweli nowołacińskich. Były to mianowicie:
szeroko rozprzestrzeniony analfabetyzm, nieznajomość języka włoskiego oraz różnice w
wartościach społecznych między oboma krajami. Nawet mniejszość węgierskich litterati,
która znała włoski była uprzedzona względem języków wernakularnych i preferowała łacinę.
Również w pozostałych krajach Europy Środkowej, Polsce i Czechach, miejsce łaciny w
życiu kulturalnym było znaczące, lecz odmiennie niż Węgry przyjmowały one włoskie nowele
miłosne również bezpośrednio z włoskiego i innych języków wernakularnych. Moje odkrycie
wydania źródłowego węgierskiego przekładu Historii Piccolominiego potwierdza wyniki
badań dotyczących kolekcjonowania książek na wczesnonowożytnych Węgrzech. Z drugiej
strony pokazuje, że wybór konkretnej łacińskiej edycji jako źródła węgierskiego przekładu był
arbitralny i zależał od przypadku.
W rozdziale III (Recepcja nowel z Dekameronu: od literatury wernakularnej do
nowołacińskiej we Włoszech i poza Włochami) rekonstruuję główne kanały transmisji
włoskich nowel miłosnych wywodzących się z i inspirowanych Dekameronem; proces, w
którym stały się „wysokimi” łacińskimi nowelami, które mogły przeniknąć do kultury
węgierskiej. Podążam za porządkiem chronologicznym powstania włoskich nowel i
rozważam ich znaczenie dla uformowania się gatunku noweli nowołacińskiej. Analizuję
zmiany, jakie w nowelach wprowadzali ich łacińscy tłumacze: Petrarka w Griseldzie,
Leonardo Bruni i Filip Beroaldo w Ghismondzie. Dotykam również miejsca noweli Matteo
Bandella Titus et Gisippus w tym procesie. Wreszcie, analizuję Historia de duobus
amantibus Piccolominiego. Kontekstem dla tych dzieł są popularne wersje włoskie
(rymowane cantari novellistici na bazie Dekameronu oraz przekłady nowel nowołacińskich).
Ostatnia część tego rozdziału dotyczy przenikania fikcyjnych bohaterów: Lucrecji
Piccolominiego oraz Gryzeldy do historii. Badam również przenikanie w przeciwnym kierunku
na przykładzie węgierskich bohaterów historii będących pożywką dla bohaterów literackich w
dziełach Matteo Bandello i Sebastiano Erizzo.
Tematem rozdziału IV (Społeczna kontrola za wszelką cenę i zmiany w koncepcji
miłości na Węgrzech: uwzględnienie miłości małżeńskiej?) jest obraz miłości przedstawiony
w trzech węgierskich „pięknych historiach” zderzony z Szép magyar komédia, komedią
napisaną przez „pierwszego” wśród poetów węgierskich Bálinta Balassiego na jego własne
wesele, które nigdy nie miało miejsca. Dzieło Balassiego uwzględnia przemiany teorii miłości
znane z Europy Zachodniej, ale to „piękne historie” nadały główny ton dyskursowi o miłości
na Węgrzech. Dlatego komedia Balassiego nie powinna być traktowana jako najwyższy
punkt liniowego rozwoju, ale jako wyjątek. Główny trend ustanowiła bardzo konserwatywna
idea wyrażona w Gryzeldzie, że miłość w małżeństwie powinna być rozumiana jedynie jako
dar boży. Nowela o Lukrecji otwiera kampanię legalizacji sentymentów miłosnych jako
warunku sine qua non małżeństwa. Ghismonda popiera tę opinię wyrażoną u Piccolominiego
argumentem teologicznym zaczerpniętym ze Św. Pawła (Melior est nubere quam uri).
Balassi podchodzi do problemu z innej strony, podchodzi do małżeństwa z miłości z
afirmacją. Co więcej twierdzi on, że miłość może się brać z fizycznego piękna kobiet.
Niestety ta bardzo rozwinięta teoria miłości żyła jedynie jako konstrukcja literacka nie została
przyjęta przez większość społeczeństwa węgierskiego. Głównym przekazem węgierskich
wersji historii o Eurialu i Lukrecji oraz o Ghismondzie i Guiscardzie było, że konflikty, które
powoduje miłość dwojga ludzi w społeczności, powinny być zawsze rozstrzygane na korzyść
społeczności, nawet kosztem miłości. Prywatne uczucia muszą być podporządkowe
pomyślności społeczeństwa. Te dwie „piękne historie” są przepełnione debatami
teologicznymi i miały za zadanie budować moralnie czytelników i słuchaczy. W wypadku
węgierskiej Gryzeldy interpretacja pozostaje bardziej ambiwalentna.
Piąty rozdział (Wszechobecne przykłady. Elementy klasycznej kultury i erudycji w
„pięknych historiach” i szesnastowiecznej poezji węgierskiej) dotyczy obecności kultury
klasycznej i erudycji przed i po dziełach anonima z Pataku i Györgya Enyediego. Po
przebadaniu 340 źródeł poetyckich mogę stwierdzić, że zarówno 30. wiersz Balassiego (Mire
most barátom) i dwóch „pięknych historii” wykorzystują wyjątkowy zestaw odniesień
klasycznych, nie użytych nigdzie indziej w poezji węgierskiej XVI wieku. Biorąc pod uwagę
topoi, wiersz 30 Balassiego zajmuje bardzo ważne miejsce. Z jednej strony wykorzystuje
szeroki repertuar klasycznych odniesień erudycyjnych, które miały być popularne przez
następne dwa stulecia. Z drugiej strony, jest to świadectwo oswojenia przez poezję
węgierską nowych bohaterek „pięknych historii”. Zakorzeniły się one w popularnej wyobraźni
szybko i silnie pod koniec lat 70 XVI wieku. Razem z Heleną trojańską, Dydoną i Medeą stały
się one figurami wiernej miłości i tragicznego losu. Gryzelda z kolei nie pojawia się w żadnym
utworze, którego nie jest bohaterką. Na Węgrzech nie zdołała ona przedostać się grona
popularnych figur literackich.
Jedna rzecz jest pewna, sławni włoscy kochankowie, którzy przebrali się w węgierskie
szaty, nie zrobili tego z podstępnymi intencjami, jak uczynił Eurialus przebrany za tragarza w
noweli Piccolominiego. Była to raczej karnawałowa maskarada, która pomogła sługom
Miłości kontynuować tryumfalny przemarsz na północ przez Alpy do labiryntu literatur
narodowych.