SZTUKA I MUZYKA EPOKI KLASYCYZMU

SZTUKA I MUZYKA EPOKI
KLASYCYZMU
TŁO HISTORYCZNE EPOKI
Od połowy osiemnastego stulecia wyraźnie zaczął się zmieniać kształt polityczny,
demograficzny, cywilizacyjny oraz ideologiczny ówczesnego świata. Dla Polaków nadeszły
ciężkie czasy. Nasze ziemie zostały zagarnięte przez Rosję, Prusy i Austrię (1772 - 1795).
Na największe mocarstwo morskie i kolonialne zaczęła wyrastać Wielka Brytania
pokonując dotychczasowych rywali Francuzów i Holendrów. Nie była jednakże
w stanie zapobiec secesji swoich 13 kolonii na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. Dnia
4 lipca 1776 roku ich przedstawiciele ogłosili deklarację niepodległości zrywając więzy
zależności z metropolią. Nowe państwo głosiło chęć wcielenia w życie ideałów wolności
i równości. „Wolność, równość, braterstwo" były hasłami rewolucji francuskiej (1789 1799),
która
wstrząsnęła
dotychczasową
feudalną
strukturą
społeczną.
Obaliła
uprzywilejowaną pozycję arystokracji i duchowieństwa wysuwając na czoło bogate
mieszczaństwo. Wojny napoleońskie na przełomie XVIII i XIX wieku zmieniły Europę. Miejsce
wielu monarchii zajęły republiki parlamentarne. Względnie stabilny układ polityczny,
terytorialny i ustrojowy został nadany Europie po klęsce Napoleona na kongresie we Wiedniu
(1814 - 1815). W myśl zasady legitymizmu przywrócono trony starym dynastiom,
zaś hegemonia Francji została zastąpiona propagowaną przez Anglię równowagą europejską.
Polacy nie odzyskali wolności o którą walczyli u boku Napoleona w Legionach
Dąbrowskiego i armii Księstwa Warszawskiego (1807 -1815). Zaborcy dokonali jednak
nowego podziału ziem polskich, nazywając część przynależną Rosji Królestwem Polskim.
Ponad trzydziestoletni okres po kongresie wiedeńskim przyjęto nazywać epoką restauracji.
Gwarantami międzynarodowego porządku były potężne armie państw Świętego Przymierza:
Rosji, Prus i Austrii. Mimo to dochodziło do rewolucji i zrywów niepodległościowych. Były
to bowiem czasy kształtowania się nowoczesnej świadomości narodowej. Poczucie własnej
odrębności, wzmagająca się potrzeba samostanowienia oraz rozbudzone aspiracje były
przyczyną powstań w wielu krajach. W Grecji (1829) i Belgii (1830) zakończyły się zwycięsko.
Na ziemiach polskich (1830-1331, 1846, 1848) i węgierskich (1848 -1849) klęską.
Jednocześnie rodziły się ruchy zjednoczeniowe w rozbitych na szereg państewek
1
Niemczech i Włoszech oraz ruch robotniczy w coraz bardziej uprzemysłowionej Europie
Zachodniej l.
Otóż pod koniec XVIII w. nastąpiła w Anglii rewolucja przemysłowa. Wielkie piece
w których zastosowano koks, mechaniczna przędzarka i maszyna tkacka a przede
wszystkim turbina parowa konstrukcji Jamesa Watta (1769r) umożliwiły zwiększenie produkcji.
W pierwszej połowie dziewiętnastego stulecia industrializacja objęła Francję, Belgię,
Holandię, zachodnią część Niemiec, Stany Zjednoczone i poczyniła pierwsze kroki
w
Europie
Środkowo-Wschodniej
(przemysł
włókienniczy). Przeobrażeniu uległo
ówczesne społeczeństwo. Kapitaliści posiadali fabryki, kopalnie, banki, środki komunikacji.
Robotnicy mieli jedynie siłę swoich mięśni i umiejętności. Równolegle postępował proces
urbanizacji. Tempo i zakres przechodzenia od ery przemysłowej do rolniczej był jednak różny.
W Anglii pod koniec lat czterdziestych XIX wieku ludność miejska stanowiła 35% ogółu
ludności, podczas gdy we Francji tylko 10% a w Prusach 6%. Jednocześnie ludność Europy
wzrosła ze 140 min w 1750r do 267 min w roku 1850. Przyczyną tego było upowszechnienie
uprawy kukurydzy i ziemniaków, postęp higieny, organizacji służby zdrowia i wynalezienie przez
Edwarda Jennera szczepionki przeciwko ospie (1796r)2.
Nośnikami postępu cywilizacyjnego były wynalazki techniczne i odkrycia naukowe.
Oprócz wspomnianych wyżej innowacji, które umożliwiły eksplozję demograficzną
i doprowadziły do rewolucji przemysłowej, należy wymienić skonstruowanie zegara
morskiego (John Harrison 1761r) piorunochronu (Benjamin Franklin 1752) i balonu (Etienne
i Joseph Mondgolfier 1783). W pierwszej połowie XIX wieku wynaleziono min.: parowiec
(Amerykanin Robert Fulton), lokomotywę (Anglik George Stephenson) oraz telegraf (Anglicy
Cooke i Wheatstone, oraz niezależnie od nich Amerykanin Samuel Morse). Parowce
zrewolucjonizowały transport pomiędzy Europą a Ameryką oraz na wielkich rzekach obu
Ameryk. Pomimo szybkiego rozwoju kolei żelaznych podstawowym środkiem lokomocji
1
2
A. Lewicka - Morawska, M. Popręcka, Sztuka na przełomie epok, [w:] Sztuka świata, t. VIII, Warszawa 1994, s. 7.
E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977, s. 20; 830 - 841 i 915.
J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. II, Warszawa 1960, s. 424
oraz 451.
2
w
dziewiętnastowiecznej
Europie
i
Ameryce
Pn.
pozostawał
dyliżans.
Upowszechnienie telegrafu zintensyfikowało obieg informacji. Wśród wybitnych naukowców
wspomnieć trzeba o twórcy nowoczesnej chemii Francuzie Antoinie Laurencie Lavoisierze
i Angliku Michaelu Faradayu, który odkrył zjawisko indukcji elektromagnetycznej (1831)
i skonstruował model pierwszego silnika elektrycznego. Jego badania dowiodły, że zjawiska
elektryczne stanowią źródło energii mogącej służyć człowiekowi w jeszcze większym stopniu
niż energia pary wodnej . Do połowy XIX wieku żeglarze i naukowcy spenetrowali obszar
globu ziemskiego w takim stopniu, że na mapie świata mogły pojawić się wszystkie
kontynenty. Ze względu na pokrywę lodową i klimat niedostępne dla ludzi pozostawały
jedynie obszary Antarktydy i Arktyki. Jednak dzięki śmiałym wyprawom żeglarzy
angielskich, rosyjskich i amerykańskich udało się opisać brzegi obu lodowych obszarów 3.
U podstaw większości powyższych przemian leżała ideologia Oświecenia, epoki
obejmującej wiek XVIII. Istotą Oświecenia była odwaga używania rozumu, która ściśle łączyła
się z krytycyzmem. Krytykowano prawie wszystkie przejawy ówczesnej rzeczywistości.
Filozofowie poszukiwali objawienia się woli Boga nie w Piśmie Świętym lecz
W stworzonej przez niego naturze oraz prawach nią rządzących. Idea natury i właściwego
dla niej rozumnego porządku pociągnęła za sobą ukształtowanie koncepcji praw naturalnych
i religii naturalnej. Pierwsze rozumiano jako prawa, które człowiek otrzymał przed powstaniem
cywilizacji. Były to prawo do wolności, do posiadania własności i do szczęścia. Koncepcja
religii naturalnej negowała potrzebę działania konkretnych Kościołów, bowiem uważano,
iż wszyscy ludzie wierzą w istnienie Istoty Najwyższej. Wielu myślicieli było deistami, bądź
ateistami należącymi do tak modnej w tym czasie masonerii4. Idee oświeceniowe zrodziły się
w salonach czyli miejscach dyskusji filozofów, artystów i publicystów. Upowszechniały się
bez pośrednictwa uniwersytetów, za pomocą prasy, książek i korespondencji kształtując
opinię publiczną. Francuski filozof Monteskiusz w dziele „O duchu praw" (1748r) krytykował
sposób sprawowania rządów w monarchiach absolutnych, ponieważ nie zapewniają
jednostce wolności.
3
M. Żywczyński, Historia powszechna. 1789 - 1870, Warszawa 1977, s. 205 - 207 i 302.
Masonami byli m.in. cesarz Franciszek I, królowie pruski Fryderyk II i polski Stanisław August Poniatowski,
filozofowie francuscy Monteskiusz, Helvetius, Condorcet czy amerykański wynalazca Benjamin Franklin i
Wolfgang Amadeusz Mozart; E. Rostworowski, dz. cyt., s. 197 - 198.
4
3
Aby to zmienić proponował podział władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą
i sądowniczą. Miały być one sprawowane przez różne ciała polityczne niezależne od siebie,
choć wzajemnie się kontrolujące i równoważące. Szwajcar Jean Jacąues Rousseau w pracy
„Umowa społeczna" twierdził, że władza została powierzona rządzącym w celu ochrony
praw naturalnych jednostek. Jeżeli rządzący nie dotrzymują umowy, rządzeni mają prawo
odebrać im władzę i powierzyć ją komuś innemu. Największym przedsięwzięciem
wydawniczym epoki była 35-cio tomowa „Encyklopedia, czyli rozumowany słownik nauk, sztuk
i rzemiosł", która ukazywała się w latach 1851 — 1870. Jej redaktorem był min. Jean le Rond
d'Alembert. Niebezpieczne dla absolutyzmu hasła, np. teza Denisa Diderota o bezprawnym
wspieraniu się monarchii na autorytecie religii i kościoła, ściągnęło na wydawnictwo potępienie
papieskie oraz szykany ze strony władzy królewskiej. Najwybitniejszym popularyzatorem myśli
Oświecenia był Francois Marie Arout znany jako Wolter. W swojej publicystyce rozprawiał
się z nadużyciami władzy absolutnej, barbarzyńskimi metodami wymiaru sprawiedliwości,
przywilejami stanowymi, zabobonami, nietolerancją, fanatyzmem religijnym i niewolnictwem
w koloniach. Uosabiał wzorzec człowieka światowego: wykształconego ale bez ambicji
naukowych, wrażliwego na problemy moralne i społeczne, opierającego się
na wychowaniu i ogładzie intelektualnej a nie religijności. Wolter podbił salony Europy
stając się wyrocznią w dziedzinie etyki, nauki i sztuki zarówno w Paryżu, jak i Berlinie
czy Petersburgu. Cechą charakterystyczną epoki była wiara w postęp. Wiara w postęp
i lepszą przyszłość zasilała myśl reformatorów spodziewających się łatwo i szybko zmienić
oblicze świata układając na nim stosunki „zgodnie z naturą". Z gleby Oświecenia wyrosły
upowszechniające się w XIX wieku ideologie liberalizmu, socjalizmu i komunizmu. Jeszcze
w XVIII wieku dokonało się natomiast wyzwolenie kobiet z wielu tradycyjnych ograniczeń.
Prowadziło nawet salony i same brały udział w toczących się w nich dysputach na równi
z mężczyznami. Zmienił się również stosunek do dzieci. Dostrzeżono ( John Locke,
J.J. Rousseau), iż nie są one miniaturami ludzi dorosłych i potrzebują odmiennego
traktowania. Troska o ich rozwój intelektualny szła w parze z dbałością o rozwój fizyczny
4
i higienę. W niektórych państwach (Prusy, Szkocja) wprowadzono powszechne nauczanie
na poziomie elementarnym. Reformowano szkoły średnie tak by programy nauczania
bardziej odpowiadały potrzebom administracji gospodarki i wojska5.
KULTURA EPOKI
W połowie XVIII wieku następuje wyraźny odwrót od bujnego baroku
i kapryśnego rokoka. Dotychczasowa sztuka była dworska, nie przenikała w głąb społeczeństw.
Warstwy średnie starały się ją naśladować w miarę możliwości. Lecz nawet w sferach dworów
i arystokracji sztuczna wykwintność i teatralność gestów oraz asymetria, kruchość
i kapryśność form budziły tęsknotę za harmonią, symetrią i rytmem wywołującym wrażenie
równowagi, spokoju i powagi. Przy czym kult dla sztuki starożytnej, odnowionej w Renesansie,
nigdy całkowicie nie wygasł w Anglii oraz krajach skandynawskich. Holandia i protestanckie
kraje niemieckie przyjęły związany z katolicyzmem barok z umiarem i ociąganiem. We Włoszech
i Francji nie brakło architektów opierających się dynamizmowi, wybujałości i przerostowi
dekoracji. Francuska literatura dramatyczna już w wieku XVII przejęła formę antycznego
dramatu greckiego, a wraz z nim oprawę sceniczną obfitującą w kolumnady,
arkadowania i frontony świątyń greckich oraz pałaców rzymskich. Gleba pod narodziny
klasycyzmu była więc dobrze przygotowana6.
W tym czasie wszystkie kraje Europy czułe były na prądy płynące z Francji. Właściwy dla
Oświecenia kult rozumu i rozsądku, wiara w doniosłe znaczenie nauki, chęć znalezienia
prawidłowości otaczających zjawisk, dążenie do racjonalizowania wszystkich objawów życia
i określania ich reguł nakazywało objąć nimi również sztukę. Encyklopedyści we Francji
wysuwali postulaty jej moralnego i społecznego posłannictwa. W istocie klasycyzm w sztuce
był wykładnikiem ideologii Oświecenia, choć z drugiej strony błędem byłoby postrzegać
klasycyzm jako jedyny wyraz kultury tego czasu. Oświecenie korzystało z rozmaitych języków
artystycznych, a klasycyzm był tylko jednym z nich. Oświecenie przyczyniło się do zmiany
spojrzenia na antyk. Wolter wymieniał czasy świetności Aten w okresie Peryklesa jako jedną
5
6
Tamże, s. 184 i n.
T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wrocław 1990, s. 416.
5
z epok największej świetności w dziejach. W starożytności zaczęto szukać dla sztuki
wzorców harmonijnego ładu i ważkich treści duchowych. Sztukę Greków i Rzymian starano się
odtworzyć z archeologiczną dokładnością. Różni to osiemnastowieczny klasycyzm od
wcześniejszych jego postaci, bowiem barokowy klasy cyzm Ludwika XIV, francuski akademizm
czy angielski palladianizm wywodziły się z przetworzonej przez włoski Renesans sztuki
rzymskiej i były nader dalekie od autentycznego antyku 7.
„Laboratorium klasycyzmu" stał się Rzym. W 1740 roku nowym papieżem został arcybiskup
Bolonii kardynał Prospero Lambertini, powszechnie ceniony za swoje zainteresowania
naukowe. Jako Benedykt XIV założył min. akademię archeologii i historii sztuki. Podczas
jego pontyfikatu (1740-1758) dokonano prac restauracyjnych w Koloseum oraz licznych
wykopalisk. W latach czterdziestych zaczęli osiedlać się w stolicy artyści z innych części
Włoch m.in. wenecki architekt i fenomenalny grafik Giovanni Battista Piranesi. W latach 1748
- 1778 opublikował on serię widoków Wiecznego Miasta („Vedute di Roma", „Antychita
Romana"). W cyklu „Carceri" roztoczył obraz starożytnego Rzymu, łącząc istniejące
motywy z elementami fantastycznymi. Były one tak sugestywne, że przyjmowano je
za
rzeczywistość.
Technika
akwaforty
umożliwiła
rozpowszechnienie
sztychów
Piranesiego po całej Europie. Nie tylko Włosi tworzyli podwaliny nowego trendu. Do Italii
przybywali liczni miłośnicy sztuki z Francji, Anglii, krajów niemieckich. Wśród nich był również
Polak, architekt Stanisław Kostka Potocki. Zarówno Włosi jak i obcokrajowcy zajmowali
się poważnymi badaniami i pracami wykopaliskowymi. Dokonywali pomiarów i rysowali zabytki
sztuki antycznej. Jednym z nich był brat Madame Pompadour faworyty króla Francji Ludwika
XV, Abel Francois Poisson markiz de Marigny. Udał się on do stolicy Włoch w 1749 roku wraz
ze sztabem francuskich artystów i uczonych. Była to okoliczność ważna, bowiem jako intendent
budowli królewskich, sprawował na początku lat pięćdziesiątych artystyczne rządy we Francji.
W Rzymie przebywał również wybitny znawca sztuki, kolekcjoner uważany za twórcę
antykwarstwa, Annę Claude Phiłippe de Tubieres hrabia Caylus.
7
A. Lewicka - Morawska, Klasycyści w Rzymie i Paryżu na przełomie XVIII i XIX wieku [w:] Sztuka, świata s. 23; A.
Rottermund, Klasycyzm i romantyzm w Europie, [w:] B. Kowalska (red.), Dzieje sztuki powszechnej, Warszawa 1990,
s. 224.
6
W latach pięćdziesiątych XVIII wieku wydał on w Paryżu siedmiotomowe dzieło zatytułowane
„Zbiór starożytności egipskich, greckich, rzymskich i galijskich". W 1758 roku Julien de Roy
opublikował również w Paryżu bardzo popularną pracę pt. „Ruiny najpiękniejszych budowli
greckich". To właśnie Paryż, obok Rzymu stał się w czasach Ludwika XVI, a następnie
rewolucji istotnym ośrodkiem fascynacji antykiem8.
Szczególną rolę odegrała kolonia angielska w Rzymie. Londyn, do którego powracali
po swoich włoskich peregrynacjach miłośnicy i badacze starożytności, stał się trzecim
po Rzymie i Paryżu ośrodkiem zainteresowania starożytnością. W drugiej połowie XVIII wieku
ukazały się w stolicy Anglii wspaniałe wydawnictwa albumowe Stuarta i Revetta o starożytnych
Atenach, Roberta Wooda o ruinach Palmiry i Balbeku oraz Roberta Adama o ruinach pałacu
cesarzy rzymskich w Splicie9.
Jednym z wielu wielbicieli antyku, który przybył nad Tybr był Niemiec Jochann
Joachim Winckelmann. Syn ubogiego szewca z pruskiej mieściny Stendal pracował
początkowo w szkole w pobliskim Seehausen, by po przenosinach do Saksonii zostać
bibliotekarzem hr. von Biinau. W 1755r wydał w Dreźnie pracę „Myśli o naśladownictwie
greckich dzieł w malarstwie i rzeźbie" i wyjechał do Rzymu. Aby uzyskać posadę
bibliotekarza kardynała Abaniego, przeszedł z luteranizmu na katolicyzm. W 1763r
został generalnym konserwatorem zabytków rzymskich, wkrótce stając się przywódcą
międzynarodowego towarzystwa klasyków i „pogromcą rokoka". Dzięki niemu stały się szerzej
znane przedmioty i mozaiki zHerkulanum oraz sąsiedniej Pompei. Miasta te leżące w Kampanii
nad Zatoką Neapolitańską zostały zasypane warstwą popiołów (Pompeje), bądź zalane błotem
(Herkulanum) przez wybuch Wezuwiusza 24 sierpnia 79 r ne, zachowując się w bardzo
dobrym stanie. Na ślad pierwszego z nich natrafiono już w 1709r ale prace na szerszą skalę
podjęto dopiero 29 lat później. Córka króla polskiego i elektora saskiego Augusta III, Maria
Amalia Krystyna namówiła do nich swego nowopoślubionego małżonka, króla Obojga
Sycylii Karola Burbona. Dzięki wykopaliskom założono wspaniałe muzeum.
8A.
Lewicka - Morawska, dz. cyt., s. 24, L.J. Rogier (red.) Historia Kościoła t. IV. 1715 - 1848 Warszawa 1987,
s. 41 i 44-45
9 T. Broniewski, dz. cyt., s. 416.
7
W 1749r natrafiono na Pompeje. Prowadzone bezplanowo prace okryte były ścisłą
tajemnicą. Wincklemann, który z wielkim trudem uzyskał zgodę jedynie na zwiedzanie
zbiorów królewskich przekupywał dozorców by zapoznać się z wynikami prac. Wydał o nich
dwa traktaty („Sendschreiben") w 1762 i 1764 roku. Nie mniej od odkryć pod Neapolem
inspirowały ówczesnych ruiny budowli greckich w Paestum (Włochy Pd.), Segecie (Sycylia) czy
samej Grecji i Azji Mniejszej. Winckelmann, swoje estetyczne kredo zawarte w dziele „Myśli
o naśladownictwie greckich dzieł w malarstwie i rzeźbie" (1755 r) rozwinął w „Historii sztuki
starożytnej" (1764 r). W pracach tych przeszłość splatała się z opisami dzieł i idealistycznymi
postulatami kierowanymi w stronę współczesności. Zdaniem Winckelmanna sztuka
nie polega na naśladownictwie literatury, ale na realizowaniu piękna. „Prawdziwe piękno pisał - jest tylko jedno, a nie rozmaite". Wyraża się ono w pewnych idealnych stereotypach,
wykluczających wszelkie indywidualne właściwości, które zakłóciłyby tylko jego czystość.
Ideał piękna został już osiągnięty przez starożytnych Greków. Droga do doskonałości
prowadzi więc tylko poprzez naśladowanie ich sztuki, którą cenił za „szlachetną prostotę
i spokojną wielkość". Po raz pierwszy potraktował dzieje jako proces rozwojowy wyróżniając
w historii sztuki greckiej 4 okresy: „antyczny" (dziś zwany archaicznym), „wzniosły"
(klasyczny odpowiadający V w. p.n.e.), „piękny" (późnoklasyczny obejmujący IV w. p.n.e.)
i „naśladowczy" (sztuka hellenistyczna). Winckelmann zasłynął nie tylko jako ojciec naukowej
historii sztuki, ale także prekursor widzenia dzieła sztuki, które jest źródłem zadowolenia
natury estetycznej. W 1767r ukazała się książka „Nieznane pomniki starożytności" uznaną
za pierwszy podręcznik dotyczący sposobu prowadzenia prac archeologicznych. Pisma
Winckelmanna stały się punktem wyjścia dla uformowania się gustu klasycznego. Traktowano
je jako najlepsze przewodniki po antyku i przetłumaczono na wiele języków (m.in. polski).
Przyczyniły się one do ugruntowania przekonania, że sztuka budzi ducha wolności. W wieku
51 lat, będąc u szczytu sławy, Winckelmann został 18 V 1768r zamordowany w Trieście przez
Włocha Arcangelliego. Wkrótce potem stał się pierwszym pisarzem, którego popiersie
znalazło się w rzymskim Panteonie, gdzie
od
1776
roku
czczono
sławnych
ludzi.
Jeszcze dziś w instytutach archeologicznych w Rzymie i Atenach obchodzi się 9 XII
8
Dzień Wincklemanna -rocznicę j ego urodzin 11.
Głównie dzięki niemu w całej Europie, a następnie Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn.
powstały w drugiej połowie XVIII wieku odmiany klasycyzmu określone tradycjami, potrzebami
i miejscowymi formami funkcjonowania sztuki. Choć były one nieco odmienne to po raz ostatni
w dziejach sztuka różnych krajów miała tak liczne wspólne mianowniki uwarunkowane tym
samym korzeniem, którym było poczucie bliskości z wartościami sztuki antycznej. W istocie
następcy Winchelmanna głosili, że wyłącznie forma klasyczna jest godna uwagi
i rozpowszechniania. Uważali ją za formę wieczną po której nic godnego nie mogło się
pojawić. Poza sztuką klasyczną wszystko było dla nich bezwartościowe 12.
ARCHITEKTURA
W okresie klasycyzmu powstały nowe typy budowli: szkoły, teatry, muzea, kamienice
wielkomiejskie, domy bankowe, zespoły handlowe, hotele i szpitale. Pałace były zakładane
przeważnie na planie kwadratu, zaś budowle sakralne na planie koła. W podziałach fasad
stosowano wszystkie podstawowe porządki architektoniczne, lecz im bliżej 1800 roku, tym
częściej dominował porządek dorycki z kolumnami pozbawionymi baz. Surowe bryły
budynków otrzymywały wielokolumnowe portyki. Oszczędną dekorację stanowiły girlandy,
orły cesarskie, fryzy brukaniowe, sfinksy i rydwany. Wzorowano się zwłaszcza na
rzymskim Panteonie, świątyni Westy wTivoli, Maison Carrś w Nimes, świątyni Posejdona w
Paestum oraz dziełach genialnego renesansowego architekta Włocha Andre'a Palladia. Aby
osiągnąć autentyczne formy klasyczne stosowano zasady teoretyka rzymskiego Witruwiusza 13.
Architektura klasycyzmu kształtowała się głównie we Francji i Anglii, by na przełomie XVIII
i XIX wieku objąć wszystkie kraje Europy (poza tureckimi Bałkanami) i Stany Zjednoczone
Ameryki Pn. Pierwsza faza klasycyzmu francuskiego trwająca mniej więcej do końca XVIII wieku
związana głównie z dworem królewskim określona została jako styl Ludwika XVI.
11
W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni. Powieść o archeologii, Warszawa 1959, s. 23 - 36; M. Grant, Miasta
Wezuwiusza 1986, s. 28-31 i 255 - 258. M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie. Wiek XIX i XX, Warszawa 1988 s. 21, K.
Estreicher. Historia sztuki w zarysie, Kraków 1990, s. 485.
12
E. Rostworowski, dz. cyt., s. 973; T. Broniewski, dz. cyt., s. 417.
13
A. Rottermund, dz. cyt., s. 225; M. Buchner, A. Buchner, J. Laube, Zarys projektowania historii architektury,
Warszawa 1976, s. 100.
9
Nawiązujące jeszcze do rokoka lekkie i drobne kształty zostały w duchu klasycyzmu
uproszczone i doprowadzone do form bardzo proporcjonalnych i regularnych. Wybudowany
przez Jacąuesa Ange Gabriela pałacyk Petit Trianon, wzniesiony w pałacu wersalskim dla
madame Pompadour (1754 - 1755), stał się wzorem dla wielu późniejszych budowli. Jacąues
Germain Soufflot zaprojektował
najsłynniejszą
budowlę
wczesnej
fazy
klasycyzmu
kościół św. Genowefy w Paryżu, przemianowany w latach rewolucji na Panteon. Zbudowano
go w latach 1764 - 1790 na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami na osiach
głównych. Umieszczone w ramionach krzyża kolumnady zredukowały wymiary kopuł
pobocznych i maskowały częściowo masywność filarów dźwigających bęben kopuły
głównej. Kopuła jest trójpowłokowa a bęben otoczony jest na zewnątrz trójkolumnadą.
Budowę kopuły ukończył po śmierci Soufflota w 1780 roku jego uczeń Jean Rondolet.
W
latach
osiemdziesiątych
młodsze pokolenie
architektów
związaną z antykiem rzymskim nawiązując do hellenizmu.
zerwało
z
tradycją
Ceniąc maksymalną
preferowali styl dorycki. Najbardziej oryginalnym projektantem - wizjonerem był
Claude Nicolas
Ledoux,
dla którego
nawet
archaiczne
greckie
świątynie
były
małostkowe i zbyt dekoracyjne. Odrzucając jako „dziecinady" portyki, kolumnady
i gzymsy,
nawiązywał
do
„cyklopich
murów"
Myken
i
projektował
potężne
geometryczne budowle mało rozczłonkowane i z niewielką ilością okien (osiedle Arcet - Senans).
Na
uwagę
zasługuje
rozwój
budownictwa
teatralnego.
Teatr
w
Lyonie
wzniósł Soufflot (1754 r.), Gmach w Bordeaux, który zaprojektował Victor Louis
(1777 r.) stał się na dziesiątki lat pierwowzorem teatrów europejskich. Bardzo udaną
budowlą był paryski Odeon (1799 r. - ilustracja 1) stworzony przez Jeana Francoisa
Chalgrina 13.
13 T. Broniewski, dz. cyt. S. 418-423.
10
Ilustracja 1. Odeon.
Ilustracja 2. Łuk triumfalny.
11
Czasy rewolucji to czasy zastoju w budownictwie. Wznoszone są jedynie trybuny
i bramy triumfalne z drewna i gipsu. Dopiero okres napoleoński odznaczył się forsowaniem
architektury trwałej i reprezentacyjnej. Ciężkie pompatyczne formy nawiązywały do architektury
Rzymu cesarskiego. Starożytny Rzym naśladowany był nie tylko w sztuce, ale i w organizacji
państwowej i prawnej. Napoleon przyjął tytuł konsula (1799), a potem cesarza (1804). Obok
symboli rzymskich w dekoracji pojawiły się greckie kariatydy, egipskie sfinksy i litery „N"
z wieńcem laurowym, które miały podnieść świetność otoczenia Napoleona. Nowy nurt zwany
empire, (styl cesarstwa) realizowali nadworni architekci Pierre Fontaine i Charles Percier.
Zbudowali oni m.in. łuk triumfalny na osi Placu Carrousel między Luwrem a Tuileries wzorowany
na łuku Septemiusza Sewera. Niespotykaną w Rzymie wielkość (45 m szerokości i 50 m
wysokości) miał łuk triumfalny na Placu d'Etoile (ilustracja 2) autorstwa Chalgrina. Kolumnę
Wielkiej Armii, naśladującą kolumnę cesarza Trojana, wzniósł na Placu Vendome Jacąues
Gondoin (ilustracja 3). Styl cesarstwa rozprzestrzenił się na inne kraje Europy. Po upadku
Napoleona kierunek ten we Francji gwałtownie zanika. Powrót dynastii Bourbonów zaznaczył się
raczej robotami remontowymi odbieranych z powrotem pałaców i klasztorów. Poza Francją
empire trwa jeszcze dość długo i rywalizuje z trzecią fazą klasycyzmu (neoklasycyzm,
klasycyzm XIX wieku) dla której charakterystyczny jest neohellenizm 14.
Ilustracja 3. Kolumna Wielkiej Armii.
14
Tamże, s. 418-419; E. Charytonow, Zarys z historii architektury, Warszawa 1981, s. 163.
12
W Anglii tendencje klasyczne wyraziły się w połowie XVIII wieku w silnym nurcie
palladiańskim. Wybitnymi przedstawicielami tej architektury w XVIII wieku byli Lord Burlington,
Colen Campbell i John Wood. Wkrótce odkryto, że Palladio jest daleki od autentycznego antyku.
Reakcją przeciw palladianizmowi była działalność Roberta i Jamesa Adamów, którzy
nawiązywali do starorzymskich i starogreckich pierwowzorów. Wznosili oni liczne budowle
zwłaszcza w Londynie i Edynburgu. Adamowie przeciwstawiali monumentalnym formom
palladiańskim lżejsze proporcje. Celowali zwłaszcza w starannym wykończeniem
wnętrz. Byli nowatorami w stosowaniu stiuków, pilastrów, medalionów i pompejańskich
malowideł ściennych (np. Syon House pod Londynem 1765), które naśladowano w całej
Europie, (styl Adamów). Najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu na Wyspach
Brytyjskich był sir John Soan. Tworzył on surowe struktury o nowoczesnym wyrazie (Galeria
wDilwich pod Londynem 1811 - 1814, gmach Banku Angielskiego 1795 - 1827). Od 1822
roku dominuje neohellenizm. Uczeń Soana sir Robert Smirke projektuje British Museum (1823
- 1847) na planie litery E i z kolumnadą jońską na elewacji frontowej. John Nash buduje m.in.
pałac Buckingham (1825) z kolumnadą dorycką na parterze 15.
W architekturze włoskiej klasycyzm był zjawiskiem wtórnym nigdy nie wygasł tu bowiem
nurt palladiański. Jednym z pierwszych klasycystów był Lodovico Vanvitelli budowniczy
pałacu króla Neapolu Karola III w Casercie. Jego uczeń i pomocnik Giuseppe Piermasini
stworzył w latach 1776 - 1778 gmach mediolańskiej La Scali największej wówczas opery
w Europie. Za zdolniejszego uznaje się Leopolda Pollacka autora Villa Reale (ok. 1790 r.)
w Mediolanie. Poważną pozycję zajmował Giovanni Antonio Selva, który zaprojektował kościół
w Possagno koło Wenecji. Do wybitniejszych dzieł włoskiego klasycyzmu zalicza się kościoły
św. Franciszka di Paola w Neapolu autorstwa Pietra Bianchi i św. Antoniego w Trieście
zbudowany przez Piętro Nobile, oraz Łuk Pokoju w Mediolanie (1806 - 1838) Luigi Cagnoli16.
Architektura hiszpańska weszła w epokę klasycyzmu ok. 1760 roku a jej przedstawicielami
byli przede wszystkim Ventura Rodriguez (m.in. Kościół San Felipe Neri w Maladze
założony na planie elipsy z elipsoidalną kopułą, ok. 1778 roku). Francisco Sabatini twórca
gmachu Urzędu Celnego, okazałych madryckich bram miejskich Puerta San Vincente
15
16
A. Rottermund, dz. cyt., s. 226, T. Broniewski, dz. cyt., s. 428 - 431.
T. Broniewski, dz. cyt., 424 - 427.
13
wzorowanych na rzymskich łukach triumfalnych Puerta de Alcala oraz Juan de Villaneuve
budowniczy stołecznego Muzeum Prado (1785 r.)17.
Klasycyzm niemiecki zmieszany był początkowo z rokokiem (Zopfstil czyli styl
warkoczowy-nazwa pochodzi od peruk z warkoczykiem jakie nosili pruscy urzędnicy
i wojskowi). Ślązak Carl Gothard Langhans zaprojektował Bramę Brandenburską w Berlinie
w stylu doryckim, wzorowaną na Propylejach wiodących na ateński Akropol (ilustracja 4).
Surowy monumentalny klasycyzm reprezentował Fredrich Gilly (Teatr Narodowy w Berlinie
1798). Za wyrocznię w klasycyzmie pruskim uznawano Carla Friedricha Schinkela. W stolicy
zbudował Teatr Królewski (1818r), zespół grobowy generała Scharnhorsta (1820r) i muzeum
(1823r), zaś w pobliskim Poczdamie pałac Charlotenhof (1823r) i Kościół św. Mikołaja (1830r.).
Na dworze króla Bawarii tworzył w tym czasie Leo von Klenze (Muzeum Rzeźby 1816 -1830, Pałac
Królewski w Monachium)18.
Ilustracja 4. Brama Brandenburska
17
18
Tamże, s. 436 – 438.
Tamże, s. 431 – 436; H.W. Janson, Historia sztuki, Warszawa 1993, s. 561.
14
W Belgii wyróżniali się mediolańczyk Pizzoni (Kościół Saint - Aubin w Namur 1751 1767) pochodzący z Francji Barnable Grymard (Kościół Saint Jacąues sur Coudeberg i siedziba
Stanów Generalnych w Brukseli) oraz Jan van der Straeten (stołeczny pałac królewski
ok. 1820r). W Holandii powstają gmachy filharmonii (Amsterdam 1789r) oraz ratuszów
w Groningen i Weesp. Ich budowniczym był Jakob Otten Husly. W Gandawie Louis Roelandt
wzniósł uniwersytet (1829r), Pałac Sprawiedliwości i teatr (1837r). Zarówno w Belgii jak
i Holandii działał Tielman Suys (amsterdamski Kościół św. Katarzyny 1820, cieplarnie
brukselskiego ogrodu botanicznego 1826, gdzie jako jeden z pierwszych zastosował
konstrukcje stalowe)19.
Na Półwyspie Skandynawskim klasycyzm szerzył się stopniowo zwłaszcza
w Szwecji i Danii. Architekt Karl Frederik Adelkrantz kontynuował przebudowę zamku
królewskiego w Sztokholmie, zbudował tam również kościół im. Adolfa Fryderyka (1767r)
i palladiański gmach opery (1782). Sztokholm wzbogacił się w tym czasie o ogród botaniczny
z siedzibą Instytutu im. Karola Lineusza (Francuz Louis Jean Desprez), gmach giełdy (Erik
Palmstedt 1776). F.C. Sundvall zbudował bibliotekę uniwersytetu w Uppsali a Gustav Sillen
przebudował zamek w Rosenborgu. W Danii szerzy się neohellenizm. Wyróżniali się Caspar
Frederik Harsdorff (kolumnada jońska łącząca dwa bloki kopenhaskiego pałacu Amalienborg),
jego uczeń Christian Frederik Hansen (odbudowa zamku Christiansborg (1795 - 1828) katedra
NMP (1811 - 1829) w Kopenhadze20.
Największym w Europie placem budowy był, obok odbudowywanej przez Pombala Lizbony 21,
Petersburg wraz z podmiejskimi rezydencjami. Wyróżnia się nawet „klasycyzm Katarzyny"
i „klasycyzm Aleksandrowski". Za najbardziej reprezentatywne budowle czysto klasyczne,
uważa się Akademię Górniczą Woronichina i Pałac Taurydzki Iwana Starowa. Wybudowany dla
Potiomkina w latach 1783
-
1789
stał się wzorem białych pałaców i dworów
o zwartych bryłach i kolumnowych portykach tak charakterystycznych dla Europy
Wschodniej przełomu XVIII i XIX wieku22.
19
T. Broniewski, dz. cyt., s. 427-428.
s. 437-438.
Ponad połowa Lizbony została zniszczona w wyniku trzęsienia ziemi (1 .XI. 1775r). na polecenie premiera
markiza de Pombal plan odbudowy opracował Sebastiao Jose de Carvalho de Melo. Jednakże wzniesione przy
udziale architektów z Włoch i Niemiec budowle nie zasługują na szczególną uwagę, A.H. de Oliveira Marąuez,
Historia Portugalii, t. II. XVII - XX wiek, Warszawa 987, s. 42-43; E. Rostworowski, dz. cyt. S. 979.
22
L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 105 i 300.
20 Tamże,
21
15
Klasycyzm w Stanach Zjednoczonych wzorował się, podobnie jak w Anglii, najpierw
na stylu palladiańskim, a później na antycznych formach greckich. Najwspanialszym
przykładem architektury klasycznej jest Kapitol, siedziba Kongresu w Waszyngtonie (ilustracja
5). Została ona wzniesiona według projektu Wiliama Thorntona w latach 1793 - 1865. Realizowali
go i modyfikowali B. H. Latrobe, Ch. Bulfinck oraz Th. U. Walter. Dwa skrzydła monumentalnej
budowli zakończone są ryzalitami. W części centralnej znajduje się rotunda zwieńczona
potężną kopułą o żelaznej konstrukcji z posągiem Columbii na szczycie. Na wzór Kapitolu
wznoszone były budowle w wielu stolicach stanowych23.
Ilustracja 5. Kapitol
Wielkie aspiracje popierania rozwoju budownictwa miał ostatni król Polski Stanisław
August Poniatowski. Zabrakło mu jednak środków by zrealizować swoje rozległe plany. Jego
zainteresowania skupiły się wokół zamku Królewskiego, Zamku Ujazdowskiego i Pałacu
23
M. Buchner, A. Buchner, J. Laube, dz. cyt., s. 103; J. Rozbicki, Kultura okresu rewolucji i wczesnej republiki
[w:] A. Bartnicki, D.T. Critchlow (red.), Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, t. II. 1763-1848, Warszawa
1995, s. 143.
16
Łazienkowskiego wraz z otoczeniem. Nad projektami rozbudowy pierwszego z nich
pracowali naczelny architekt królewski Jakub Fontana i Francuz Victor Louis. Po śmierci
Fontany w 1773 roku jego następcą został Dominik Merlini. Kontynuował on przebudowę
zamku i wraz z Saksończykiem Janem Christianem Kamsetzerem był autorem większości
wnętrz. Merlini zbudował w latach 1784 - 1788 pałac w Łazienkach - perłę polskiego
klasycyzmu. Cechą charakterystyczną wnętrz królewskich było ścisłe połączenie
architektury, malarstwa i rzeźby (styl Stanisława Augusta). Podziały architektoniczne
wykonywano przeważnie w białym stiuku ze złoceniami, a marmurowe kolumny
utrzymywano w kolorach pastelowych. Plafony pokrywano wielkimi kompozycjami malarskimi
a w architektonicznych ramach umieszczano obrazy sztalugowe, lustra i kominki. Wystrój
uzupełniała wolno stojąca rzeźba24.
Obok królewskiego w architekturze polskiej istniały nurty magnacki
i mieszczański. Pierwszy z nich hołdował tak modnemu wówczas w Europie palladianizmowi.
Efraim Szreger wybudował w Warszawie Pałac Prymasowski (1777 - 1783) i zaprojektował
fasadę kościoła Karmelitów (1761/62). Szymon Bogumił Zug wznosił podmiejskie rezydencje
(m.in. dla księcia Adama Czartoryskiego w Natolinie lata 8O-te XVIII wieku). Jan Christian
Kamsetzer wsławił się jako doskonały dekorator wnętrz (m.in. pałac Tyszkiewiczów
na Krakowskim Przedmieściu 1785 - 92, sala balowa pałacu w Pawłowicach 1791)25.
Architektura bogatego mieszczaństwa była prostsza i surowsza. Jej typowym przykładem są w
stolicy projektowane przez Zuga domy Tepera przy ul. Miodowej (1777r) oraz Roeslera i Hurtiga
przy Krakowskim Przedmieściu (1785r). Czołowym pomnikiem
mieszczańskiego
jest
zbór
ewangelicko
architektury
środowiska
- augsburski na placu Małachowskiego
w Warszawie (Zug, 1777 - 1782). Obok Zuga zamówienia bogatych mieszczan realizowali
przede wszystkim wspomniany już Efraim Szreger oraz Wawrzyniec Gucewicz działający
głównie w Wilnie. Hołdował on czystemu antykowi wzorując swoje dzieła na świątyniach
24
25
S. Kozakiewicz, Epoka Oświecenia [w:] B. Kowalska (red.), Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1984 s.72-74.
A. Rottermund, dz. cyt., s. 228.
17
greckich (ratusz, odnowiona w latach 1779 - 1801 katedra, kościół w Malatyczach na Białorusi).
Kontynuatorami Gucewicza byli Michał Szulc i Karol Podczaszyński26.
W drugim okresie polskiego klasycyzmu przypadającemu na lata 1795 - 1815 powstało
wiele pałaców na prowincji. Jakub Kubicki działał w okolicach Warszawy (pałace w Młochowie
i Helenowie) oraz Kieleckim (pałace w Białaczowie, Bejscach i Pawłowicach. Stanisław
Zawadzki ozdobił swoimi pałacami Dobrzycę, Śmielów i Lubostroń w Wielkopolsce.
Chrystian Piotr Aigner przyczynił się do upiększenia Puław (Świątynia Sybili, Domek Gotycki,
Pałac Marynki) i zamku w Łańcucie (oranżeria, sala balowa i jadalnia27.
W latach 1815 - 1830 autonomiczne Królestwo Polskie wchodzące w skład Cesarstwa
Rosyjskiego zostało objęte akcją regulacji i porządkowania urbanistycznego. Władze
rządowe i instytucje społeczne potrzebowały odpowiednich siedzib. Chrystian Piotr Aigner
stworzył w Warszawie między 1816 a 1821 rokiem wiele monumentalnych dzieł: Pałac
Namiestnikowski (przebudowany z Pałacu Radziwiłów 1818-1819), rotundowy kościół św.
Aleksandra na Placu Trzech Krzyży (1818 - 1825), Dom Petyskusa na Placu Teatralnym (1818 1821). W roku 1818 przybył do Warszawy wychowanek Akademii Florenckiej Antonio Corazzi.
Wśród wznoszonych przez niego wielkich budowli otoczonych potężnymi kolumnadami
wybijają się Pałac Staszica (1818 - 1821), Pałac Mostowskich (1823), kompleks gmachów
na placu Bankowym(1824 - 1830) oraz Teatr Wielki (1826 - 1833), który skalą i rozmachem
dorównywał najwspanialszym teatrom Europy 28 .
26
Tamże, s. 228. J. Remer, Wilno, Poznań [w:] reprint wyd. we Wrocławiu w 1990 r, s. 147-149,
W.F. Morozow, Klasycyzm w architekturze Białorusi pod koniec XVIII wieku, [w:] J. Lileyko (red.), Sztuka ziem
wschodnich Rzeczypospolitej XVI - XVIII w. Lublin 2000, s. 675.
27
A. Rottermund, dz. cyt, s. 228-229; K. Stępiński, Pałace i zamki w Polsce. Dawnej i dziś, 1.1 Warszawa1987, s. 115117.
28
A. Rottermund, dz. cyt., s. 229.
18
MALARSTWO
Malarze mieli niewielkie możliwości odwoływania się do wzorców antycznych, bowiem
oprócz malarstwa wazowego oraz fresków z Pompei i Herkulanum twórczość starożytnych
Greków się nie zachowała. Zasady malarstwa klasycznego zostały sprecyzowane dopiero
w latach 8O-tych, XVIII wieku. Preferowano treści patriotyczne i bohaterskie czerpane
z mitologii i dziejów starożytnych. Pod względem formy wzorowano się, za radą
Winckelmanna, na rzeźbach antycznych. Jego wyobrażenia o
były
jednakże
dalekie
od
greckich
rzeczywistości.
W
dziełach sztuki
ciągu
wieków
woda i piasek starły rzeźby antyczne do białości i takimi widziano je w wieku XVIII.
W istocie oryginały greckie były malowane. Posągi z Akropolu wykazują barwy
zieloną, niebieską i żółtą. Często posągi miały nie tylko czerwone wargi, ale świecące
się
oczy
ze
szlachetnych kamieni
a nawet sztuczne rzęsy.
Najważniejszą rolę
w malarstwie klasycznym odegrał rysunek opowiadający historię i wyrażający treść
dzieła.
Ograniczony
koloryt i reliefowy modelunek miały
go tylko podkreślić.
Kompozycje obrazów były statyczne. Staranność wykonania różni malarstwo epoki
klasycyzmu od pośpiesznej jakby szkicowej maniery rokoka29.
Oprócz Winckelmanna największy wpływ na kształt klasycznego malarstwa wywarł jego
przyjaciel niemiecki Żyd Anton Raphael Mengs, autor „Myśli o pięknie i guście
w malarstwie" (1762). Był on nie
tworzone
głównie
w
Rzymie
tylko teoretykiem ale
komponował
na
wzór
i praktykiem. Obrazy
płaskorzeźb,
bez
głębi
przestrzennej i efektów malarskich, w kolorycie zimnym i jednostajnym. Posiadał
umiejętność oscylowania pomiędzy idealizmem tematów klasycznych a realistyczną
siłą portretów (m.in. portret ks. Parmy Marii Luizy). Bardzo modną w Europie była
przebywająca w Rzymie uczennica Winckelmanna Szwajcarka Angelika Kauffmann.
Chętnie poprawiając nosy portretowanym osobom, przyczyniła się w dużym stopniu
do spopularyzowania w malarstwie ideału „greckiej piękności". Właściwą domeną
klasycyzmu było jednak malarstwo mitologiczne i historyczne. W Rzymie działał
również
francuski
z Herkulanum.
29
malarz
Jeszcze
Joseph
Vien
dalej
w
naśladujący
kierunku
w
swych
obrazach
płaskorzeźbowego
freski
malarstwa
N. Ceram, dz. cyt.,s. 35; A. Rottermund, dz. cyt., s. 231.
19
i archeologicznej skrupulatności poszedł osiadły w Wiecznym Mieście Szkot Gavin Hamilton.
Wywarł on silny wpływ na angielskie malarstwo dekoracyjne i na silnie klasycyzującą
angielską grafikę. Po zetknięciu z nim zmienił swoje malarstwo najwybitniejszy twórca
klasycyzmu Jacąues Louis David30.
Ilustracja 6. J.L, David „Śmierć Marata".
David był początkowo rokokowym rubensistą. Dopiero pobyt w Rzymie w latach 1775 1780, studia nad rzeźbą antyczną, przejęcie się teorią Winckclmanna i malarstwem
Hamiltona doprowadziły do wykrystalizowania się patetycznego i rzeźbiarskiego stylu
Davida. Jednym 7 jego najsłynniejszych dzieł jest „Przysięga Horacjuszy". Podniosłe
przesłanie moralne (trzech braci ślubuje poświecić życie w walce za Ojczyznę)
znalazło idealny wyraz dzięki klarownej kompozycji i doskonałej znajomości rysunku.
Rysunek zatriumfował tu nad kolorem. Sławę Davida ugruntowała „Śmierć Sokratesa" (1787).
Obrazem „Liktorzy przynoszący Brutusowi ciała jego synów" (1789) zyskał tytuł malarza
rewolucji. Brał w niej zresztą aktywny udział jako deputowany do Konwentu głosował za
30
A. Lewicka - Morawska, dz. cyt., s. 23; M. Lewey, Od Giotta do Cezanne'a. Zarys historii malarstwa
zachodnioeuropejskiego, Warszawa 1972, s. 250 i 252.
20
śmiercią króla Ludwika XVI. Był zwolennikiem Robespierra i jakobinów. David rysował
zachodzące wydarzenia (m.in. wizerunek królowej Marii Antoniny wiezionej na szafot). Zajmował
się oprawą plastyczną uroczystości i ceremonii rewolucyjnych. W 1793 roku stworzył „Śmierć
Marata" (ilustracja 6) składając hołd przyjacielowi wielbionemu przez Paryżan. Marat cierpiał
na bolesną dolegliwość skórną, która sprawiała, że musiał pracować w kąpieli pisząc
na drewnianym pulpicie zastępującym biurko. 13 lipca został zasztyletowany we własnej
wannie przez 25 - letnią monarchistkę Charlotte Corday d'Armont. Dzieło to stało
się symboliczną manifestacją oświeceniowego stosunku do śmierci po której nie ma już
niczego. Obraz nawiązuje zarówno do ikonografii chrześcijańskiej jak i antycznej: nagi bohater,
sarkofag
David wykonał
a nawet sposób ukazania draperii. Rysy twarzy są doskonale umodelowane.
w swoim życiu dziesiątki znakomitych portretów. Za najlepszy uznaje
się portret pani Recarmier, sawantki z czasów cesarstwa, prowadzącej w Paryżu salon
towarzyski. W 1799 roku został na krótko uwięziony w Pałacu Luksemburskim. Namalował tam
swój jedyny pejzaż („Widok Ogrodu Luksemburskiego"). Tam zrodził się też pomysł i pierwsze
szkice „Kobiet sabińskich rozdzielających walczących mężów i braci". Na obrazie postacie
wojowników przypominają starożytne posągi. Grupy kobiet i dzieci wyglądają jakby wycięte
z rzymskich reliefów. Namalowany w 1800 roku obraz „Bonapartego przekraczającego przełęcz
św. Bernarda" był pierwszą wielką próbą gloryfikacji ówczesnego pierwszego konsula. Choć
„mały kapral" przekraczał w 1796 roku przełęcz przy pięknej pogodzie na grzbiecie muła to
na obrazie Davida pokonuje Alpy na wspiętym koniu wśród wichrów. W 1804 David został
nadwornym malarzem cesarza Francuzów i osiągnął szczyt powodzenia. W jego pracowni
powstały olbrzymich rozmiarów płótna m.in. „Koronacja" i „Rozdanie orłów na sztandary",
„Leonidas pod Termopilami" (1815). Po upadku Napoleona David wyemigrował do Brukseli
gdzie stworzył kilka mniej cenionych portretów i kompozycji o tematyce mitologicznej (np.
Mars rozbrajany przez Wenus i Grację 1824). David pozostawił liczną grupę uczniów, którzy
przenosili ideały klasycyzmu do innych krajów Europy. Byli to m.in. batalista Antoin Jean Gros („Napoleon pod Arcole"), portrecista Francis Gerard oraz tworzący do lat 60 –
tych XIX wieku Jean August Dominique Ingres ( „Źródło” 1820 ) 31
Na dworze Stanisława Augusta tworzyli Francuz Jean Pillement - malarz
31
A. Lewicka - Morawska, dz. cyt., s 485-486; K. Estreicher, H.W. Janson, dz. cyt, s. 581-582; M. Levey, dz.
cyt., 252-254.
21
dekoracyjny, projektujący również ornamenty do dzieł sztuki zdobniczej, Jan Bogumił Plersch autor iluzjonistycznych malowideł w Pomarańczami w Łazienkach, a przede wszystkim Włosi
Marcello Bacciarelli oraz Bernardo Bellotto. Pierwszy z nich był nadwornym malarzem króla.
Malowane przez niego plafony w sali balowej Zamku Królewskiego i w sali Salomona Pałacu
Łazienkowskiego ujawniają silne piętno iluzyjnego malarstwa włoskiego baroku. Postacie w
alegoryczno - mitologicznych kompozycjach obdarzał rysami osób z otoczenia władcy. Z
biegiem czasu przy gaszą barwy i silniej akcentuje rysunek. Zainteresowanie antykiem wyraziło
się u Bellotta zwanego Canalletem w cyklu kilkunastu obrazów z widokami starożytnego
Rzymu. Namalował je na zamówienie króla w latach 1767 - 1769. W Polsce przebywał
Canalleto czternaście lat tworząc 20 widoków stolicy i 4 pałacu w Wilanowie. W ogólnej
kompozycji obrazy te pozostają wyrazem tradycji barokowego malarstwa wedutowego jednak
zainteresowanie elementem rodzajowym pozwala zaliczyć jego twórczość do malarstwa doby
Oświecenia. Canalleto stworzył również dwie wielkie kompozycje historyczne „Wjazd Jerzego
Ossolińskiego do Rzymu" i „Elekcja Stanisława Augusta"32.
Największe znaczenie miała twórczość malarza Czartoryskich Jana Piotra Norblina.
Zainicjowała polskie malarstwo rodzajowe i wywarła wpływ na twórczość Aleksandra
Orłowskiego oraz Piotra Michałowskiego. Norblin malował zarówno sceny nawiązujące do
rokokowych obrazów Watteau („Kąpiel w parku" 1785), sceny biblijne inspirowane działalnością
Rembranta i dzieła klasyczne związane z Sejmem Czteroletnim 1788 - 1792 i rewolucją
warszawską w 1794 roku33.
Oprócz króla mecenatem zajmowali się magnaci. Na ich zlecenie pracowali Jan Chrzciciel Lampi
i Józef Grassi (portret Stanisława Kostki Potockiego 1792). Wywarli oni silny wpływ na
portrecistów polskich np. na Kazimierza Wojniakowskiego (portret gen. Józefa Kossakowskiego
1794). Jednak w malarstwie portretowym do schyłku XVIII wieku dominował styl ekspresyjno realistyczny
uprawniony
przez
malarzy
cechowych
i
klasztornych
(Konstantyn
Aleksandrowicz - portret ks. Karola Radziwiłła ok. 1785 r Józef Faworski - portret Wiktorii
Madalińskiej ok. 1772). Czyste niemal „archeologiczne", malarstwo klasycystów francuskich
było dla polskich malarzy zbyt abstrakcyjne. Dopiero w latach 1795 - 1830 klasycyzm
w pełni zwyciężył34.
32
A. Rettermund, dz. cyt., s. 232.
Tamże, s. 232-233; K. Estreicher, dz. cyt., s. 479.
34 A. Rottermund, dz. cyt., s. 233.
33
22
Najwybitniejszym malarzem tej epoki był uczeń Davida Antoni Brodowski, profesor
na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Od swojego mistrza przyjął
zasadnicze cechy swojego malarstwa: ściśle przedmiotowy stosunek do modela, precyzyjny
i chłodny rysunek, reliefowy modelunek, koloryt utrzymany w jednolitej tonacji. Cechy
te uwidaczniają się w wielopostaciowych kompozycjach. „Gniew Saula na Dawida" (1812 1819), „Edyp i Antygona". Wybitne walory artystyczne prezentują malowane przez niego
portrety, w których Brodowski ujawnia temperament realisty, podporządkowany dyscyplinie
klasycznego rysunku („Portret brata artysty" 1815, „Portret arcybiskupa Szczepana
Hołowczyca" 1828)35.
RZEŹBA
W czasach Oświecenia upowszechniło się przekonanie o ogromnej roli posągów
przedstawiających znakomitych obywateli w kreowaniu wzorców oraz zapamiętywaniu ich
zasług. Do grona czczonych dotychczas władców i zwycięskich wodzów, dołączono
uczonych, myślicieli i artystów. W Anglii, potem Włoszech, Francji i pozostałych krajach
wznoszono pomniki zarówno zmarłym filozofom, pisarzom i intelektualnym znakomitościom.
Choć klasycyzm odnowił prestiż dzieła rzeźbiarskiego to nie przywrócił rzeźbiarzowi
współczesnej do architektury roli jaką twórca miał w czasach starożytnych. Rzeźba związana
była raczej z formowaniem przestrzeni urbanistycznej i ogrodowej, architekturą,
wnętrzem niż sztukami o własnych, autonomicznych celach i środkach oddziaływania jak
malarstwo, rysunek czy grafika. Autonomii takiej rzeźba nie miała zbyt wiele nawet, gdy jako
rzeźba pomnikowa, portretowa czy nagrobna pełniła ważne funkcje reprezentacyjne czy
upamiętniające 36.
Do schyłku XVIII wieku rzeźby noszą jeszcze ślady baroku. Wprowadzony został
jednak do nich pierwiastek realizmu widoczny zwłaszcza w rzeźbie portretowej. Ogólnie
stosowanymi wzorami są posągi Apolla Belwederskiego, Afrodyty, konny posąg cesarza
Marka Aureliusza (164 r. n. e. jedyny posąg antyczny, którego oryginał uniknął zniszczenia),
Umierającego Gala i Grupy Laokona. Zakorzeniły się one w wyobraźni artystów tak mocno, iż
zdawali się myśleć ich formami37.
35
Tamże, s. 233 i A. Lewicka - Morawska, dz. cyt., s. 24.
M. Porębski, dz. cyt., s. 44 - 45.
37 K. Estreicher, dz. cyt., s. 163.
36
23
Ilustracja 7. A. Canova Paulina Borghese
Na posągach rzymskich wzorował się najsłynniejszy ówczesny artysta, Włoch Antonio
Canova. Do jego najbardziej znanych arcydzieł zalicza się „Trzy Gracje", „Amora i Psyche"
oraz posąg siostry Napoleona Pauliny Borghese (1807). Przedstawiona jako Wenus
spoczywa w półakcie na sofie (ilustracja 7). Bardzo znane są też jego rzeźby nagrobkowe
(grobowce papieży Klemensa XIII i XIV w bazylice watykańskiej i wiedeński grobowiec
arcyksiężnej Marii Krystyny z dynastii Habsburgów). Wybitnym rzeźbiarzem wczesnego
klasycyzmu był Francuz Jean Antoin Houdon. Potrafił on zespolić idealne proporcje, co było
wynikiem studiów nad antykiem z siłą wyrazu widoczną w prawdziwym ruchu postaci. Fakt, że
pracował dla rządu Stanów Zjednoczonych, carycy Katarzyny II pokazuje różnorodność kręgów
mecenasów
i odbiorców sztuki w owym czasie. Do jego najlepszych prac należy posąg
Diany łowczyni z 1776 roku oraz cztery lata późniejszy posąg Woltera. Filozof siedzi na krześle
w prostej, wzorowanej na antycznej szacie. Jego twarz ożywiają oczy, cyniczny uśmieszek a
na obliczu maluje się intelektualne ożywienie. Klasycyzowanie rzeźby postępowało dość
szybko. Duńczyk Bertel Thordwaldsen dorównujący sławą Canovie nawiązywał do rzeźb
hellenistycznych. Z jego prac należy wymienić figurę Chrystusa i 12 apostołów w
kopenhaskiej katedrze NMP, warszawskie pomniki Mikołaja Kopernika i księcia Józefa
Poniatowskiego
oraz
nagrobki
Włodzimierza
i
Artura
Potockich
na
Wawelu.
Najwybitniejszym klasy cystą w Anglii był John Flaxman, we Francji Pierre Jean David
24
d'Angers, w Niemczech Gottfried Schadow (kwadryga na Bramie Brandenburskiej), zaś w Rosji
Iwan Martos 38.
W początkowym okresie klasycyzmu działali w Polsce artyści z Włoch i Francji związani
z
pracownią rzeźbiarską, którą stworzył w stołecznym Zamku Królewskim Stanisław August:
Andrzej Le Brun, Giacmo Monaldi, Tomasz Righi, Franciszek Pinck, Giovacchino Staggi.
Tworzyli oni bądź pełne wdzięku dzieła o charakterze dekoracyjnym (figury alegoryczne
np. posąg Sławy de Bruna z 1770 roku lub mitologiczne np. posąg Chronosa Monaldiego
z 1786r) bądź historyczne (brązowe popiersia słynnych Polaków w sali rycerskiej Zamku
Królewskiego
i cztery posągi królów Polski do rotundy Pałacu Łazienkowskiego wyżej
wymienionych twórców). W drugim dojrzałym okresie klasycyzmu polskiego (1795 1830) działali w Warszawie Paweł Maliński autor dekoracyjnych fryzów na fasadach
gmachów w stolicy. (Powrót Edypa i ludu z igrzysk olimpijskich na Teatrze Wielkim) oraz
Ludwik Kaufmann (pomnik Natalii z Potockich Sanguszkowej w Natolinie wzorowany
na posągach etruskich i dziełach Canovy). Duży wpływ na polską rzeźbę klasyczną wywarła
wówczas działalność Canovy i Thordvaldsena. Ich prace były często zakupywane zdobiąc
Warszawę. Najbardziej utalentowanym polskim rzeźbiarzem był Jakub Tatarkiewicz. Tworzył
on jednak nie tylko działa neoklasyczne (Miłość marzycielska 1828) ale i romantyczne
(neogotycki grobowiec Potockich w Wilanowie 1834 - 1836) 39.
MUZYKA
Za początek klasycyzmu w muzyce przyjmuje się rok śmierci Jana Sebastiana Bacha (1750), a
za koniec rok, 1827 w którym zmarł Ludwik van Beethoven. Największą rolę
w rozwoju
kultury muzycznej zaczęła odrywać osiadła w miastach arystokracja oraz bogate
mieszczaństwo. O ile dawniej imprezy muzyczne urządzano na dworach feudalnych dla
zamkniętego grona słuchaczy, to w drugiej połowie XVIII w. pojawiają się koncerty publiczne
z płatnym wstępem, które dały artystom możliwość uzyskania większej niezależności
materialnej. Typowe dla epoki były jeszcze występy w prywatnych salonach. Jednocześnie
zaczęto zakładać towarzystwa i wydawnictwa muzyczne. Po Europie podróżowali wirtuozi,
38
39
M. Porębski dz. cyt. s. 46; K. Estreicher, dz. cyt, s. 489; J.K. Ostrowski, dz. cyt., s. 189.
S. Kozakiewicz, dz. cyt., s. 78 – 79.
25
mogący liczyć na uczniów i odbiorców. Bogaci mecenasi finansowali koncerty. Rozwijały się
warsztaty produkujące instrumenty. Najpopularniejszym, obok skrzypiec, staje się fortepian,
który wypiera z użycia klawesyn. Powstaje orkiestra symfoniczna, początkowo mała, złożona z
kwintetu smyczkowego (2 flety, 2 oboje, 2 fagoty, 2 trąbki, 2 rogi) i pary kotłów. Na przełomie
XVIII i XIX w. orkiestra rozbudowuje się o 2 klarnety, 3 puzony, 2 rogi, a niekiedy flet
mały, kontrafagot i instrumenty perkusyjne. Panuje muzyka
instrumentalna
oraz
instrumentalno - wokalna; sonaty instrumentalne, symfonie, koncerty na instrument solo
z orkiestrą, utwory kameralne na małe zespoły instrumentów smyczkowych, opery, oratoria,
kantaty i msze na chór, głosy solowe z orkiestrą, ronda oraz wariacje. Stylem panującym staje
się homofonia i system dur-moll. Muzykę klasyczną cechuje szczególna dbałość o element
melodyczny, oparty na przejrzystej harmonii. Ulubioną formą był układ sonatowy - stosowany
w sonatach, symfoniach, koncertach i utworach kameralnych. Układ sonatowy zakłada
w kompozycji następstwo 4 oddzielnych części (szybka, wolna, umiarkowanie szybka, bardzo
szybka) lub 3 części (szybka, wolna, bardzo szybka). Część układu, zwana allegrem
sonatowym, oparta jest na dwóch kontrastujących tematach, których przetworzenie i
powrót w postaci tonalnie pogodzonej stanowią istotę myśli twórczej 40.
W muzyce wczesnoklasycznej nowe zasady architektoniczne formy sonatowe zaczęły
przenikać do wariacji, ronda, menuetu, a nawet do barokowej fugi. Kultywacja form klasycznych
oparta była na rozwijaniu sonaty fortepianowej, muzyki kameralnej, divertimenta, koncertu
instrumentalnego, symfonii. Typowa dla tych form ruchliwości dźwiękowa łączyła się
z nagłymi kontrastami wyrazowymi i tematycznymi. Czynnikiem najważniejszym stała się
okresowa melodia, o wyrazistej strukturze formalnej. Była ona bliska melodyce ludowej.
Harmonia została maksymalnie uproszczona. Powtarzające się funkcje i akordy nie miały
samodzielnego znaczenia. Tematy i motywy muzyczne były traktowane architektonicznie,
formotwórczo, w nowych uporządkowaniach harmonijnych i tonalnych 41.
Styl klasyczny odrzucił, ograniczył lub przekształcił formy, fakturę, technikę
kompozytorską i estetykę baroku. Ciągłość rozwiązania motywu, bez cezur, oddechów,
bez zaznaczania podziału w budowie utworu zastąpił symetrią budowy, podziałem melodii na
frazy, okresy, myśli muzyczne. Rozwijanie motywu zastąpił przekształcaniem motywu i tematu,
40
A. Chodkowski, (red.) Encyklopedia muzyki, Warszawa 1995, s. 442-443; J. Ekiert, Bliżej muzyki.
Encyklopedia, Warszawa 1994, s. 203-205.
41 B. Śmiechowski, Z muzyką przez wieki i kraje. Historia muzyki, Warszawa[bd. wyd.], s. 106-108.
26
dominację polifonii - dominacją homofonii, basso coninuo - różnymi formułami
akompaniamentu, przewagę form wokalnych -przewagą form instrumentalnych. Ustalił się
skład orkiestry klasycznej, podział na grupy: kwintet smyczkowy, dęte instrumenty drewniane,
blaszane
i
perkusyjne.
Reprezentacyjną
formą
tego
okresu
stała
się
sonata
z charakterystycznym kontrastem i konfliktem tematów, zakończonym powrotem do głównej
tonacji. Rozpowszechniły się popularne gatunki muzyki - serenada, kasacja, nokturn. Bujnie
rozwija się forma wariacyjna. Ostatecznie skrystalizował się system tonalny (dur - moll) jako
system formotwórczy. Dzięki działalności Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta
i Ludwiga van Beethovena Wiedeń w drugiej połowie XVIII w. i na początku XIX w. stał się
muzyczną stolicą Europy. Klasycy wiedeńscy doprowadzili do najwyższego artyzmu formy
wczesnoklasyczne utrwalając hegemonię muzyki niemieckiej w kulturze nowożytnej.
Ich główne osiągnięcia wiążą się z muzyką instrumentalną. Uporządkowali oni w logiczną
całość środki fakturalne, formalne i harmoniczne, wykształcając główną formę okresu
klasycznego - cykl sonatowy, który stał się podstawą zasadniczych typów klasycznej muzyki
instrumentalnej: sonaty solowej, kameralnej, symfonii, koncertu, kwartetu smyczkowego
42.
Joseph Haydn, najstarszy z 12 dzieci wiejskiego bednarza z Rohrau, zrobił karierę we
Wiedniu. Pierwsze kwartety skomponował mając 25 lat w roku 1757. Rok później został
dyrektorem i kompozytorem kapeli hrabiego Ferdynanda von Morzina. Już jako kapelmistrz,
a następnie nadworny kompozytor książąt Esternhazych w Eisen-stadt stworzył w latach
1761 - 1790 około 20 oper, większość z pośród 104 symfonii, kwartety, sonaty i ponad 100
utworów na baryton. Pisał symfonie na zamówienie Paryża i klasztoru w Kadyksie („7 słów
Chrystusa na krzyżu"). Podpis Haydna fałszowano na utworach innych kompozytorów po to,
by je dobrze sprzedać. Część zimy przebywał na dworze wiedeńskim. Zaprzyjaźnił się z
Mozartem, a później uczył Beethovena. W 1790r przeniósł się na stałe do Wiednia. W
latach 1791-92 i 1794 -95 dwukrotnie przebywał w Anglii. Skomponował wówczas 12
ostatnich symfonii zwanych dziś londyńskimi. Po powrocie do stolicy Austrii napisał jeszcze
6 mszy, kwartety smyczkowe, oratoria „Stworzenie Świata" i „Pory Roku". W latach 1795-1803
letnie miesiące spędzał w Einsenstadt dyrygując książęcą orkiestrą i komponując,
co roku mszę dla księcia Mikołaja II. Zmarł we Wiedniu w chwili, gdy wkraczały do nie go wojska
42
Tamże, s. 101-105; B. Schaeffer, Dzieje muzyki, Warszawa 1983, s. 238.
27
francuskie. Napoleon zafascynowany muzyką Haydna, kazał postawić wartę honorową przed
jego domem 43.
Wolfgang Amadeusz Mozart był cudownym dzieckiem. Zdumiewał przedwczesną
dojrzałością twórczą i łatwością techniczną w grze na fortepianie i skrzypcach. W roku
1760, gdy miał zaledwie 4 lata, ojciec (wicekapelmistrz orkiestry arcybiskupa Salzburga
Leopolda) nauczył go gry na klawesynie. Dwa lata później komponował i rozpoczął podróże
koncertowe, trwające z przerwami 17 lat. Jego absolutny słuch, pamięć muzyczna i gra
wywoływały
sensację w Linzu, Monachium, Wiedniu, Augsburgu, Mogungi, Frankfurcie,
Brukseli, Paryżu, Londynie, Hadze i we Włoszech. Występował przed cesarzową Marią
Teresą, papieżem Klemensem XIV, królami i książętami. Od 11 roku życia komponował opery
(m. in Ogrodniczka w miłości, Mitridate, Idomeneo). W 1772r został koncertmistrzem
salzburskiej orkiestry arcybiskupiej, a w 1779r organistą dworskim. Dwa lata później osiadł we
Wiedniu, gdzie został w 1787r kompozytorem cesarza Józefa II. We Wiedniu skomponował
symfonie Linzką, Haffherowską, Praską, g - moll, Es - dur i C - dur Jowiszową, Mszę c - moll,
„Requiem", serenadę „Eine kleine Nachtmusik". Tu został przyjęty do loży masonów, stąd też
podróżował do Pragi, Drezna, Lipska, Poczdamu oraz zaprzyjaźnił się z Haydnem. W 1791 roku
skomponował operę Czarodziejski flet. Jego koncerty fortepianowe, zwłaszcza 12 ostatnich,
były arcydziełami gatunku. Był owacyjnie oklaskiwany jako wirtuoz, ale opery
Uprowadzenie z seraju, Wesele Fiagara, Łaskawość Tytusa, Tak czynią wszystkie, Don
Giovanni odniosły sukces niepełny. W muzyce Mozarta forma i styl pokrywają się wprost
idealnie. Połączył doskonale elementy stylu francuskiego, włoskiego, niemieckiego genialna
syntezę stylu uniwersalnego. Jego rozwiązania muzyczne były pomysłami natchnionymi. Na
nieśmiertelność zasłużył sobie talentem, ogromną pracowitością, poparta wrodzoną
łatwością pisania. Życie nie szczędziło mu problemów. Pozostawił po sobie długi. Urządzono
mu najtańszy pogrzeb i pochowano w zbiorowej mogile, po której dziś nie ma już śladu 44.
Ludwig van Beethoven, choć urodził w Bonn tworzył we Wiedniu. Był uczniem Haydna,
Schenka i Salieriego. Pierwsze sonaty fortepianowe i tria, improwizacje i koncert publiczne
otworzyły przed nim salony wiedeńskie, zyskały mu podziw i przyjaźń arystokracji. Koncertował
43
K. Geiringer, Haydn, Kraków 1985, s. 11, 38,43; S. Śledziński (red.), Mała encyklopedia muzyki, Warszawa
1968, s. 508.
44 S. Jarociński, Mozart, Kraków 1988, s. 11-12, 142, 152; J. Ekiert, Bliżej muzyki. Encyklopedia, Warszawa 1994, s.
201.
28
także w Norymberdze, Pradze, Dreźnie, Lipsku, Berlinie, Bratysławie. W 1800r napisał
I Symfonię. Jednocześnie pojawiły się u niego dotkliwie symptomy głuchoty. Sława
Beethovena sięgnęła szczytu na jego dzieła czekała cała Europa. Jednakże od 11 kwietnia 1814
roku już nie występował. Cztery lata później utracił słuch całkowicie i musiał posługiwać się
zeszytami konwersacyjnymi, aby kontaktować się z otoczeniem. Beethoven był autorem 32
sonat fortepianowych, wariacji, zbiorów bagatel, ronda i fantazji. W dziedzinie kameralnej
stworzył 16 kwartetów smyczkowych. Pisał też tria fortepianowe, smyczkowe, sonaty
skrzypcowe, wiolonczelowe i 11 koncertów. Szczytowym osiągnięciem jest 9 symfonii.
Jego muzyka odzwierciedla namiętności, bohaterstwo, radość życia, tragizm duchowy, a więc
wszystko to co porusza człowieka. Ważne miejsce w dorobku kompozytora zajmują uwertury
„Coriolan" i „Egmont" Oraz 4 uwertury do opery „Fidelio", która należy do szczytowych
osiągnięć. Wokalne kompozycje Beethovena mają mniejsze znaczenie niż jego muzyka
instrumentalne. Wyróżniają się pieśni solowe z towarzyszeniem fortepianu, pieśni do
słów Goethego, pieśni religijne i opracowania pieśni ludowych. W dziedzinie muzyki
kościelnej epokową wartość ma Msza uroczysta. W dziejach muzyki Beethoven pozostaje
pierwszym wielkim indywidualistą. Jego twórczość jest kwintesencją doskonałości
klasycznej. Był klasykiem i romantykiem zarazem, kontynuatorem tradycji i zwiastunem nowej
epoki. Pojawienie się Beethovena stanowi przełom. Poprawia się pozycja społeczna
muzyków. Haydn i Mozart komponowali jeszcze dla warstw uprzywilejowanych. Beethoven
przedstawił się szerokiej publiczności jako pierwszy muzyk, bez służebnych zobowiązań,
człowiek wolny, oddany wyłącznie sztuce. Jego muzyka odzwierciedla przemiany jakie zaszły
w tym czasie. Pierwsze utwory są muzyką użytkową ostatnie dzieła stanowią wyraz
indywidualnej postawy artysty wobec życia, są wyznaniami i przesłaniami45.
W Polsce w drugiej połowie XVIII rodzi się opera. Za pierwszą uważa się dzieło
pochodzącego ze Słowacji Macieja Kamieńskiego „Nędza uszczęśliwiona" (1778r), której
bohaterami jest para ubogich wieśniaków zyskujących, w krytycznym dla nich momencie
finansowe poparcie od pana. Kamieński skomponował też operę „Zośka, czyli wiejskie zaloty",
w której wykorzystał elementy muzyki ludowej. Wydarzeniem artystycznym stało się
wystawienie wodewilu Jana Stefaniego, z pochodzenia Czecha, który skomponował
muzykę do libretta, autorstwa ojca teatru polskiego Wojciecha Bogusławskiego pt. „Cud
45 S. Łobaczewska, Beethoven, Kraków 1984, s. 7,10, 66-68,160; J. Chomiński, K. Wilkowska - Chomińska, Historia
muzyki, cz. II, Kraków 1989, s. 60-84.
29
mniemany czyli Krakowiacy i Górale". Treścią tej sztuki są perypetie dwojga zakochanych,
którym macocha nie pozwala zawrzeć ślubu, ale cała sprawa kończy się szczęśliwie dla
młodej pary. Wodewil ten posiada tak wielką dawkę patriotyzmu, że przyśpieszył wybuch
Powstania Kościuszkowskiego w Warszawie (1794r) 46.
Wśród kompozytorów wyróżniał się Józef Eisner znakomity pedagog inicjator założenia
szkoły muzycznej przekształconej później w Konserwatorium. Był jego pierwszym rektorem.
U niego pobierał nauki Fryderyk Chopin (1826-1829). Michał Kleofas książę Ogiński zyskał
sławę dzięki fortepianowym polonezom, z których największym powodzeniem cieszy się do
dziś „Pożegnanie Ojczyzny". Maria Szymanowska będąc wybitną pianistką występowała w
całej Europie. Komponowała również mazurki, polonezy, walce, nokturny, etiudy. W jej
artystycznej spuściźnie znajdują się pieśni do słów poetów Niemcewicza i Mickiewicza.
Kompozytor, pedagog i dyrygent Karol Karpiński założył „Tygodnik Muzyczny" - pierwsze
czasopismo muzyczne na ziemiach polskich. Stylem skłaniał się ku muzyce klasycznej,
choć w jego utworach pojawiają się elementy romantyczne. Z ponad 20 oper i operetek,
żadna nie zachowała żywotności, podobne jak kompozycje orkiestrowe i chóralne.
Nieśmiertelną sławę zdobyły wspaniałe pieśni patriotyczne popularne w czasie i po Powstaniu
Listopadowym („Warszawianka", „Mazur Chłopickiego", Bracia do bitwy nadszedł czas",
„Polak nie sługa nie zna co to pany"). Wśród drobniejszych utworów jego autorstwa trwała
wartością zachowała pieśń „Kiedy ranne wstają zorze"47.
Pieśń patriotyczna pełniła ważną rolę począwszy od pierwszego rozbioru w 1772
roku stając się elementem utrwalania świadomości narodowej i protestem przeciwko
wynarodowieniu. Podkreślała ważne dla narodu chwile zagrzewając do walki o odzyskanie
niepodległości. Pierwszym wydarzeniem jakie opiewano pieśnią była Konstytucja 3 Maja
( mazurek „Witaj majowa jutrzenko", pieśń „Na dzień Trzeci Maja", której słowa napisał
Franciszek Karpiński „Polonez Trzeciego Maja"). W czasie insurekcji 1794r powstał
„Polonez Kościuszki" , pieśń „Do broni bracia", krakowiaki „dalej chłopcy, dalej żywo"
i „Bartoszu, Bartoszu". Współorganizator Legionów Polskich we Włoszech Józef Wybicki
napisał dzisiejszy hymn Polski „Mazurka Dąbrowskiego" (1797) 48.
46
G. Michalski, E. Obniska, H. Swolkień, J. WaldorfĘ Dzieje muzyki polskiej w zarysie, Warszawa 1983,
s. 69-72; B. Śmiechowski, dz. cyt., s. 113-114.
47 B. Śmiechowski, dz. cyt., s. 115-116.
48 Tamże, s. 116-118.
30
BIBLIOGRAFIA
1.
Broniewski T., Historia architektury dla wszystkich, Wrocław 1990.
2.
Buchner M., Buchner A.? Laube J., Zarys projektowania historii architektury,
Warszawa 1976.
3.
Ceram W., Bogowie, groby i uczeni. Powieść o archeologii, Warszawa 1959.
4.
Charytonow E., Zarys historii architektury, Warszawa 1981.
5.
Chodkowski A., (red.) Encyklopedia muzyki, Warszawa 1995
6.
Chomiński J., Wilkowska- Chomińska K., Historia muzyki, cz. II, Kraków 1989.
7.
Ekiert J., Bliżej muzyki. Encyklopedia, Warszawa 1994
8.
Estreicher K. Historia sztuki w zarysie, Kraków 1990.
9.
Geiringer K., Haydn, Kraków 1985.
10.
Grant M., Miasta Wezuwiusza 1986.
11.
Jarociński S., Mozart, Kraków 1988.
12.
Kozakiewicz S., Epoka Oświecenia [w:] B. Kowalska (red.), Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1984.
13.
Kuliszer J., Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. II, Warszawa 1960.
14.
L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986.
15.
Lewey M., Od Giotta do Cezanne'a. Zarys historii malarstwa zachodnioeuropejskiego, Warszawa 1972.
16.
Lewicka - Morawska A., Klasycyści w Rzymie i Paryżu na przełomie XVIII i
XIX wieku [w:] Sztuka świata, t. VIII, Warszawa 1994.
17.
Lewicka - Morawska A., Popręcka M., Sztuka na przełomie epok, [w:] Sztuka
świata, t. VIII, Warszawa 1994.
18.
Łobaczewska S., Beethoven, Kraków 1984,
31
19.
Michalski G., Obniska E., Swolkień H., Waldorff J., Dzieje muzyki polskiej
w zarysie, Warszawa 1983
20.
Morozow W.F., Klasycyzm w architekturze Białorusi pod koniec XVIII wieku,
[w:] Lileyko (red.), Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI
- XVIII w. Lublin 2000.
21.
Porębski M, Dzieje sztuki w zarysie. Wiek XIX i XX, Warszawa 1988.
22.
Remer J., Wilno, Poznań [bd. wyd.] reprint wyd. we Wrocławiu w 1990.
23.
Rogier LJ. (red.) Historia Kościoła t. IV. 1715 - 1848 Warszawa 1987.
24.
Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.
25.
Rottermund A., Klasycyzm i romantyzm w Europie, [w:] B. Kowalska (red.)
Dzieje sztuki powszechnej, Warszawa 1990.
26.
Schaeffer B., Dzieje muzyki, Warszawa 1983.
27.
Stępiński K., Pałace i zamki w Polsce. Dawnej i dziś, 1.1, Warszawa 1987.
28.
Śledziński S. (red.), Mała encyklopedia muzyki, Warszawa 1968.
29.
Śmiechowski B., Z muzyką przez wieki i kraje. Historia muzyki, Warszawa
[bd. wyd.]
30.
Żywczyński M., Historia powszechna. 1789 - 1870, Warszawa 1977.
Opracował mgr Andrzej Smuczek
nauczyciel muzyki w SP nr 4 i Gimnazjum nr 1
w Przemyślu
32