Kodeks etyki adwokackiej jako podstawa

Paweł Czarnecki
Kodeks etyki adwokackiej
jako podstawa odpowiedzialności
dyscyplinarnej
1. Wprowadzenie
Spośród wielu dyskusji na tematy dotyczące
adwokatury, jakie odbyłem z przedstawicielami środowiska adwokatów, zawsze niezwykle
miło wspominam moje rozmowy z Panem
Mecenasem Czesławem Jaworskim. Prowadząc badania w zakresie postępowania dyscyplinarnego wobec prawników, wielokrotnie
miałem okazję zapoznać się z tekstami Jubilata
i podziwiać nie tylko Jego erudycję naukową,
ale także umiejętność dostrzegania wielopłaszczyznowych konsekwencji, jakie konkretne
rozwiązania prawne niosą nie tylko dla adwokatów, ale również dla środowiska prawników.
Zawsze z dużym zainteresowaniem oczekuję
jego tekstów w „Palestrze”, a także słucham
wystąpień na rozmaitych forach.
Po raz pierwszy spotkałem Pana Czesława
Jaworskiego w grudniu 2010 r. w Warszawie,
kilka dni po tym, jak został On członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego. Pracując
jako asystent w tej Komisji, mogłem przysłuchiwać się wypowiadanym przez Niego poglądom. Zawsze podziwiałem spokój, kulturę
słowa, ale przede wszystkim ogromną wiedzę,
którą dzielił się z audytorium. W czasie kadencji, w ciągu dwóch lat, kilkanaście razy miałem
też okazję porozmawiać z nim: o aspektach
funkcjonowania Prawa o adwokaturze, o za-
96
wiłościach postępowania dyscyplinarnego
czy też o udziale obrońcy w postępowaniu
karnym. Artykuł ten stanowi zatem formę
podziękowania Panu Mecenasowi Jaworskiemu za możliwość rozmów z nim, z jednoczesnym życzeniem, abym mógł je kontynuować
w przyszłości.
Dla wielu kontrowersyjne może być
stwierdzenie, że Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej) – dalej: KEA – należy traktować jako
swoistą „konstytucję adwokacką”. Nie jest to
w żadnej mierze przesada, ponieważ każdy
adwokat, wykonując swój zawód, nie tylko
jest zobowiązany przestrzegać obowiązującego go prawa, ale ponadto powinien kierować
się w codziennej pracy zasadami deontologii
zawodowej. Ustawodawca, powierzając samorządowi zawodowemu realizację określonych
zadań z zakresu administracji publicznej, a tym
samym pieczę nad należytym wykonywaniem
zawodu przez jego członków – upoważnił samorząd do wydania przepisów określających
reguły funkcjonowania w ramach danej profesji. Wiele zwrotów ustawowych zamieszczonych w kodeksie etyki zawodowej cechuje nieostrość oraz niezwykła ogólność w określaniu
zarówno dyspozycji, jak też hipotezy danej
normy. Z punktu widzenia konstytucyjnego
zamkniętego katalogu źródeł prawa status
9/2014
przepisów kodeksu etyki zawodowej nie został
określony w sposób precyzyjny. Co więcej, mając na względzie, że naruszenie przepisów etyki zawodowej może być podstawą wszczęcia
postępowania dyscyplinarnego, które jest postępowaniem represyjnym, należy rozważyć:
czy podstawy odpowiedzialności adwokata są
zgodne z konstytucyjną zasadą określoności
czynu i zasadą nullum crimen sine lege1.
2. Samorząd zawodowy jako twórca
etyki zawodowej adwokatów
Zgodnie z art. 1 ust. 1 Prawa o adwokaturze (dalej: poa)2 adwokatura powołana jest do
udzielania pomocy prawnej, współdziałania
w ochronie praw i wolności obywatelskich
oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa.
Adwokatura została zorganizowana na zasadach samorządu zawodowego. Ustawodawca
w myśl art. 17 ust. 1 Konstytucji RP dopuszcza
możliwość utworzenia samorządów zawodowych, reprezentujących osoby wykonujące
zawody zaufania publicznego i sprawujące
pieczę nad należytym wykonywaniem tych
zawodów w granicach interesu publicznego
i dla jego ochrony. Tym samym, mocą swojej
suwerenności, przekazuje niektóre kompetencje państwowe wyspecjalizowanym strukturom w celu realizacji zadań ustawowych.
Szczególna rola w tym zakresie przypada
samorządowi zawodowemu. W myśl art. 3
ust. 1 poa zadaniem samorządu zawodowego
adwokatury jest: 1) tworzenie warunków do
wykonywania ustawowych zadań adwokatury; 2) reprezentowanie adwokatury i ochrona
jej praw; 3) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata; 4) doskonalenie zawodowe
adwokatów i kształcenie aplikantów adwo-
Kodeks etyki adwokackiej...
kackich; 5) ustalanie i krzewienie zasad etyki
zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie,
a także 6) sprawowanie zarządu majątkiem
samorządu adwokackiego i rozporządzanie nim.
Istotę samorządności, w kontekście zasad funkcjonowania adwokatury i adwokata
wykonującego zawód zaufania publicznego,
świetnie dostrzegł adw. Jaworski, formułując
warunki, jakie powinny cechować samorząd
zawodowy. Do tych warunków zaliczył: „zorganizowanie adwokatury na zasadzie samorządu zawodowego w rozumieniu art. 17 ust. 1
Konstytucji RP; prawo do podejmowania przez
samorząd zawodowy niezależnych od władzy
państwowej decyzji, z zapewnieniem ministrowi sprawiedliwości prawa do ich zaskarżania
do niezawisłego sądu w przypadku ich niezgodności z prawem; zagwarantowanie samorządowi zawodowemu istotnego wpływu na
kształt osobowy adwokatury z zachowaniem
otwartości i dostępności do zawodu adwokata oraz aplikacją adwokacką, jako naturalnym
źródłem dopływu do zawodu; organizowanie
przez samorząd doskonalenia zawodowego
adwokatów i szkolenie aplikantów adwokackich oraz odpowiedzialność za ich poziom;
ustanawianie i krzewienie zasad etyki zawodowej oraz dbałość o ich przestrzeganie; niezależne sądownictwo dyscyplinarne; ochrona
tajemnicy zawodowej; niezależność adwokata
przy wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych oraz zapewnienie udziału aplikantów
adwokackich w pracach samorządu zawodowego adwokatów”3. Jest to kwintesencja samorządu zawodowego adwokatów z punktu widzenia konstrukcji przepisów poa. Powyższe
wskazania powinny stanowić drogowskazy
nie tylko dla członków adwokatury, ale przede
wszystkim dla decydentów politycznych ingerujących w istotę zawodu adwokata.
1
Z racji ograniczeń w zakresie objętości wywodu zostanie udzielona zwięzła odpowiedź na pytanie o charakter
przepisów kodeksu etyki zawodowej oraz realizację zasady określoności konstrukcji przewinienia dyscyplinarnego
adwokatów.
2
Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 635).
3
C. Jaworski, Zaproszenie do dyskusji, „Palestra” 2010, nr 9–10, s. 122–123.
97
Paweł Czarnecki
3. Status przepisów kodeksu
etyki zawodowej adwokatów
Naczelna Rada Adwokacka, jako organ
samorządu zawodowego, realizując nakaz
wynikający z art. 3 ust. 1 pkt 5 poa, dotyczący
ustalania i krzewienia zasad etyki zawodowej
oraz dbałości o ich przestrzeganie, 10 października 1998 r. przyjęła uchwałę: Zbiór
zasad etyki adwokackiej i godności zawodu
(Kodeks etyki adwokackiej)4. Przepisy tego
kodeksu mają charakter generalny (dotyczą
określonej kategorii nieoznaczonych imiennie adresatów) i abstrakcyjny (nie występuje
jednostkowy nakaz określonego zachowania). Stosownie do § 1 ust. 3 KEA adwokat jest
zobowiązany przestrzegać norm etycznych
oraz strzec godności zawodu adwokackiego.
Doprecyzowaniem norm etyki adwokackiej
są reguły deontologiczne oraz obowiązek
strzeżenia godności zawodu adwokackiego.
Wskazuje się, że „etyka to ogół ocen i norm
moralnych przyjętych w danej epoce i w danej
zbiorowości społecznej (klasie, środowisku)”5.
Zdaniem adw. Jaworskiego z wykonywaniem
zawodu adwokata nieodłącznie związana jest
nie tylko idea samorządności, niezależność
działania od klientów i od organów państwa,
ale przede wszystkim „etos zawodu, jako
zespół wartości, wzorów zachowania, wskazujących na osobowość i charakter ”6. Można
przyjąć, że etyka adwokacka to nic innego jak
ukształtowany na przestrzeni lat komplet reguł, sformułowanych w postaci norm powinnościowego zachowania, w celu zapewnienia
PALESTRA
wysokiego standardu. Etyka to zatem normy
prawne ustalające dopuszczalny i niedopuszczalny sposób postępowania w każdej sytuacji
w danym środowisku zawodowym. Powstaje
pytanie, czy wskazane przepisy KEA są przepisami rangi ustawowej.
W art. 87 Konstytucji RP wskazano, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz
rozporządzenia, a także na obszarze działania
organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego. Katalog źródeł prawa powszechnie
obowiązującego jest zamknięty, w przeciwieństwie do źródeł wewnętrznie obowiązujących7.
W państwie praworządnym każdy akt prawny
powinien mieć oparcie w przepisach Konstytucji lub też w aktach prawnych rangi ustawowej, przydzielających określone kompetencje.
Kodeks etyki adwokackiej jest efektem wielopokoleniowej kultury adwokackiej, etosu adwokata oraz prakseologicznego podejścia do
pełnionej funkcji zawodowej.
Problematyczna jest w szczególności kognicja Trybunału Konstytucyjnego z art. 188 Konstytucji RP do zbadania zgodności przepisów
kodeksów etyki zawodowej z Konstytucją RP.
Rozpatrując kodeks etyki lekarzy, Trybunał
stwierdził, że przedmiotem oceny „nie może być
sama norma etyczna, a jedynie norma prawna,
którą norma etyczna dookreśla”8. W kolejnym
judykacie TK dopuścił możliwość ustalania wykładni prawa przepisów kodeksu etyki zawodowej9. W innym orzeczeniu Trybunał pośrednio
dopuścił możliwość zbadania zgodności przepi-
4
Uchwała nr 2/XVIII/98, ze zmianami wynikającymi z uchwały nr 32/2005 z 19 listopada 2005 r. oraz uchwał NRA
nr 33/2011–54/2011 z 19 listopada 2011 r.
5
W. Żywicki, Etyka adwokacka, Warszawa 2008, s. 5. Autor traktuje etykę jako synonim moralności.
6
C. Jaworski, Komentarze i impresje jubileuszowe, „Palestra” 2003, nr 11–12, s. 29. W tym samym duchu Jubilat wypowiada się, stwierdzając w sposób jeszcze bardziej kategoryczny w dyskusji na temat kondycji adwokatury: „Jeżeli adwokatura wyzbędzie się tradycji i pewnego etosu związanego z tym zawodem, to straci tożsamość, podmiotowość”. C. Jaworski, (w:) S. Mikke (oprac.), Adwokatura dziś – adwokatura jutro. Dyskusja redakcyjna, „Palestra” 2001,
nr 11–12, s. 13.
7
B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 498.
8
Postanowienie TK z 7 października 1992 r., U 1/92, OTK 1992, nr 2, poz. 38. Postanowienie wydano wbrew stanowisku RPO oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, a do orzeczenia zgłoszono 4 zdania odrębne!
9
Uchwała TK z 17 marca 1993 r., W 16/92, OTK 1993, nr 1, poz. 16.
98
9/2014
sów uchwały samorządu adwokatów i radców
prawnych z Konstytucją RP10. Wszystko wskazuje, że to tendencja właściwa – przy uwzględnieniu roli samorządu zawodowego oraz znaczenia kodeksu etycznego z punktu widzenia
przepisów dyscyplinarnych.
Trudno natomiast przyjąć, że przepisy KEA
to przepisy rangi ustawowej, skoro zostały
ustanowione w drodze uchwały organu samorządu zawodowego w ramach uprawnień,
a tym samym stanowią emanację stosunku
administracyjnego między samorządem a jego członkami. Akty prawne wydawane przez
samorząd zawodowy należą do aktów prawa
wewnętrznego, w rozumieniu art. 93 Konstytucji RP w zw. z art. 14 ust. 1 poa. Choć nie
zawierają norm prawa powszechnie obowiązującego, to jednak mogą wywierać również
wpływ na sytuację podmiotów niebędących
członkami samorządu.
4. Zasada nullum crimen
a konstrukcja przewinienia
dyscyplinarnego
Adwokat jako członek samorządu jest osobą
wykonującą zawód zaufania publicznego, co
nie budzi wątpliwości zarówno w doktrynie11,
jak też w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego12. Jednym z wyznaczników tego statusu
jest posiadanie kodeksu etycznego i podleganie
odpowiedzialności dyscyplinarnej przed organami samorządu zawodowego. Odpowiedzial-
Kodeks etyki adwokackiej...
ność dyscyplinarna jest konsekwencją naruszenia przez adwokatów standardów etycznych
i zawodowych niezbędnych do należytego
wypełniania powierzonych im funkcji13.
Artykuł 80 poa przewiduje w stosunku do
członków samorządu adwokackiego (adwokatów i aplikantów adwokackich) 4 możliwe
podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej,
tj. za: postępowanie sprzeczne z prawem;
postępowanie sprzeczne z zasadami etyki
i godności zawodu; naruszenie obowiązków
zawodowych oraz – wyłącznie w odniesieniu
do adwokatów – niespełnienie obowiązku
zawarcia umowy ubezpieczenia14. Postępowaniem sprzecznym z zasadami etyki jest m.in.
naruszenie obowiązków lub zakazów określonych w przepisach KEA. Etyka adwokacka to
zawsze wyraz dostosowania norm etycznych
do specyfiki zawodu adwokata. Z kolei w myśl
§ 1 ust. 2 KEA naruszenie godności zawodu to
postępowanie adwokata, które mogłoby go
poniżyć w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu.
Analizując znamiona deliktu z art. 80 poa,
należy postawić pytanie, czy nieostrość znamion typu nie narusza konstytucyjnej zasady
nullum crimen sine lege. Sporne jest w doktrynie
stanowisko na temat relacji odpowiedzialności
dyscyplinarnej do odpowiedzialności karnej,
aczkolwiek powszechnie przyjmuje się, że
odpowiedzialność dyscyplinarna należy do
sfery odpowiedzialności represyjnej15. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że
gwarancje praw i wolności człowieka i obywa-
Wyrok TK z 18 lutego 2004 r., P 21/02, OTK-A 2004, nr 2, poz. 9. Por. wnioski w zakresie dopuszczalności kontroli
norm deontologicznych lekarzy w wyroku TK z 23 kwietnia 2008 r., SK 16/07, OTK-A 2008, nr 3, poz. 45.
11
P. Sarnecki, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 29 maja 2001 r., „Palestra” 2002, nr 5–6, s. 188; E. Tkaczyk, Samorząd
zawodowy w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Prz. Sejm. 2011, nr 6, s. 66; P. Kuczma, Adwokat jako zawód zaufania
publicznego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Palestra” 2012, nr 3–4, s. 157.
12
Wyrok TK z 18 lutego 2004 r., P 21/02, OTK-A 2004, nr 2 poz. 9 czy wyrok TK z 19 kwietnia 2006 r., K 6/06, OTK-A
2006, nr 4, poz. 45.
13
C. Jaworski, Komentarze, s. 23, gdzie Autor stwierdził: „A co robić, kiedy przychodzą sygnały świadczące o nieetyczności zachowań członków korporacji? (…) Uruchamiać mechanizmy oczyszczające: postępowania dyscyplinarne
i sądowe”.
14
D. Michta, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 2012, s. 111–112 oraz Z. Krzemiński, Prawo o adwokaturze.
Komentarz, Warszawa 1998, s. 147–149.
15
Zob. prezentację stanowisk w tej mierze w: P. Czarnecki, Postępowanie dyscyplinarne wobec osób wykonujących prawnicze zawody zaufania publicznego, Warszawa 2013, s. 28–35 i 110–162.
10
99
PALESTRA
Paweł Czarnecki
tela określone w Konstytucji RP znajdują zastosowanie do praw obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym16. Szerokie rozumienie
konstytucyjnego zwrotu „odpowiedzialność
karna” w art. 42 ust. 1 nakazuje odpowiednio
stosować gwarancje konstytucyjne i reguły
właściwe odpowiedzialności karnej, aczkolwiek w przypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej dopuszczalny jest niższy stopień
gwarancji praw obwinionego, niż przysługują
oskarżonemu w postępowaniu karnym. Dotyczy to w szczególności konstrukcji znamion
przewinienia dyscyplinarnego oraz zasady
określoności deliktu dyscyplinarnego. Odpowiedzialność dyscyplinarna ze względu na
pełnioną funkcję eliminowania z samorządu
osób, które nie spełniają wysokiego standardu
etycznego lub nie przestrzegają reguł deontologii zawodowej, obejmuje zachowania, które mogą nie być uznawane za bezprawne na
gruncie prawa karnego. Zakres znamion przewinienia dyscyplinarnego musi być w związku
z tym niezwykle szeroki, bo tylko wówczas
będzie możliwe zrealizowanie tej funkcji. Należy zatem stwierdzić, że dokładna typizacja
wszystkich przewinień dyscyplinarnych nie
jest możliwa, a poszczególne typy, jak stwierdził TK: „muszą pozostać ustawowo niedo­
określone z uwagi na obiektywną niemożność
stworzenia katalogu zachowań zagrażających
należytemu wykonywaniu obowiązków służbowych, czy zachowaniu godności zawodu”17.
Na gruncie przepisów prawa dyscyplinarnego
można zauważyć, że ustawodawca ma obowiązek w przepisie rangi ustawowej wskazać
zachowanie (np. w art. 80 poa), a jego dookreślenie może nastąpić w przepisach zarówno
rangi ustawowej (np. w przepisach k.k., k.w.,
k.p.k. czy k.p.c.), jak też w przepisach ustanowionych przez odpowiednie organy samorządu zawodowego (np. w przepisach KEA
czy innych uchwałach). Powyższe uprawnienie wynika ze wskazanej wyżej szczególnej
roli samorządu zawodowego, jako strażnika
etyki zawodowej. Pełny opis typu czynu zabronionego będzie w każdym przypadku
koniunkcją regulacji zawartej w art. 80 poa
oraz odpowiedniego przepisu, który naruszył
obwiniony, dopuszczając się bezprawnego
zachowania. Wskazanej konstrukcji należy
przestrzegać przy sporządzaniu wniosków
o ukaranie w postępowaniach dyscyplinarnych. Sąd Najwyższy wprost stwierdził, że
„materialnoprawna podstawa przypisania odpowiedzialności dyscyplinarnej, tak jak każdej odpowiedzialności represyjnej, musi być
oparta w przepisie rangi ustawowej, a jedynie
ewentualnie uzupełniona o przepisy podustawowe albo zawarte w uchwałach organów
korporacyjnych”18. Podobnie w innym orzeczeniu SN przyjął, że „uregulowania zawarte
w Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności
zawodu nie mogą stanowić samoistnej, materialnoprawnej podstawy odpowiedzialności
dyscyplinarnej o charakterze represyjnym”19.
W tym kontekście przepisy art. 80 poa w pełni
spełniają konstytucyjny standard określoności czynu zabronionego, czyli przewinienia
dyscyplinarnego. Rolą organów postępowania dyscyplinarnego przy opisie deliktu jest
skonkretyzowanie zachowania zarzucanego
obwinionemu o delikt z art. 80 poa.
5. Podsumowanie
W konkluzji powyższych rozważań chciałbym zwrócić uwagę na trzy stwierdzenia Jubilata, o których niezwykle często zapomina się
w ferworze codziennej rywalizacji na rynku
usług prawniczych osób wykonujących zawód
adwokata:
Por. obszerny wykaz orzeczeń w: T. Sroka, Realizacja zasady określoności czynu zabronionego z art. 42 ust. 1 konstytucji
na gruncie odpowiedzialności dyscyplinarnej, „Forum Akademickie” 2013, nr 6, s. 4–5.
17
Wyrok TK z 27 lutego 2001 r., K 22/00, OTK 2001, nr 3, poz. 48.
18
Wyrok SN z 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, OSNKW 2011, nr 3, poz. 25.
19
Wyrok SN z 9 października 2009 r., SDI 22/09, OSN-SD 2009, nr 1 poz. 132. Por. M. Sienkiewicz, Przegląd orzecznictwa Wyższego Sądu Dyscyplinarnego Adwokatury, „Palestra” 2013, nr 11–12, s. 241–242.
16
100
Kodeks etyki adwokackiej...
9/2014
1. „Istotą zawodu adwokata jest służba dobru powszechnemu, pomoc człowiekowi, gdy
jego prawa i wolności są gwałcone lub zagrożone, obrona obywatela przed omnipotencją
państwa, obrona państwa w przypadku zagrożenia jego niezawisłości i niepodległości”20.
2. „Adwokatura musi być oczywiście otwarta na wszystkie wyzwania, jakie niesie
świat współczesny, na rozwój prawa, techniki,
technologii, na daleko idącą współpracę międzynarodową, na wyzwania globalizacji. Musi
być otwarta i kreatywna w ich przyswajaniu.
Powinna wykorzystywać dynamikę młodości,
ale również wnioski wypływające z doświadczenia. Nie powinno to się jednak odbijać na
jakości świadczonej pomocy, na jakości służby
pełnionej przez adwokatów w ramach wymiaru
sprawiedliwości. Na jakości norm etycznych21”.
3. „Nie da się pogodzić przynależności do
adwokatury z jednoczesnym głoszeniem poglądów sprzecznych z jej zadaniami i istotą,
a także z etyką i godnością adwokata”22.
Czytając te przemyślenia, trudno nie dostrzec optymizmu, jaki został w nich zawarty,
zobowiązań, jakie one niosą ze sobą, i nadziei,
że zostaną w końcu zrealizowane. Powyższe
trzy stwierdzenia Pana Mecenasa Jaworskiego,
z których pierwsze jest adresowane do każdego adwokata z osobna, drugie – w głównej
mierze do organów samorządu zawodowego,
a trzecie stanowi klamrę między nimi – powinny być wyznacznikami dla palestrantów przy
wykonywaniu ustawowo powierzonych obowiązków. Zdając sobie zatem sprawę z wielu
codziennych problemów środowiska adwokackiego, jestem przekonany, że realizacja
tych wskazówek pozwoli w nowym świetle
spojrzeć na wyzwania, z jakimi środowisko adwokatów będzie musiało się zmierzyć
w dobie zmieniających się zadań adwokatów,
chociażby w świetle projektu nowej ustawy
Prawo o adwokaturze czy też projektowanego, kontradyktoryjnego modelu postępowania
karnego.
C. Jaworski, Refleksje sierpniowe, „Palestra” 2005, nr 7–8, s. 29.
C. Jaworski, Dwa jubileusze, „Palestra” 2012, nr 5–6, s. 18.
22
C. Jaworski, Komentarze, s. 33.
20
21
101