WSTęP

!"#$
Asystentura rodzin rozwija się w Polsce pięć lat, biorąc pod uwagę datę Ustawy z 2011
roku1, jednak od powstania tego zawodu (2006 r.) minęło już dziesięć lat. W tym okresie
powstawały publikacje teoretyczne i badawcze, monitorujące pracę asystenta w różnych
województwach, na bazie wcześniejszych projektów lokalnych o charakterze eksperymentalnym. W trakcie procesu profesjonalizacji asystentury zawód ten był konfrontowany z różnymi oczekiwaniami oraz wyzwaniami, co pozwoliło ukazać jego mocne i słabe
strony. Efektem wnikliwej analizy środowiska pracy asystentów rodzin w województwie
śląskim jest niniejsza monografia zatytułowana Asystentura rodziny. Teoria, praktyka,
badania. Jej celem jest wskazanie zarówno teoretycznych (opartych na dotychczasowej
literaturze), jak i praktycznych (wyniki przeprowadzonych badań) uwarunkowań pracy
asystenta rodziny.
Asystent rodziny, pracując w obecnej rzeczywistości społecznej, ma zadanie niełatwe,
bowiem współczesna sytuacja rodzin jest skomplikowana, na co wpływ mają czynniki
wewnętrzne (mające źródło w samej rodzinie), jak i zewnętrzne (zawarte w otoczeniu).
W rodzinie odnajdujemy zarówno deficyty, jak i zasoby, którymi są umiejętności, zainteresowania oraz kompetencje jej członków. Opierając się na tych zasobach oraz kompleksowym wsparciu instytucjonalnym, można wyprowadzić niejedną rodzinę z kryzysu,
wydobyć z ubóstwa czy zapobiec jej patologizacji (poprzez profilaktykę środowiskową).
Najsłabszym ogniwem takiej rodziny, potrzebującym wyjątkowego wsparcia w rozwoju
jest dziecko. Stąd największy wysiłek asystentury kierowany jest na ograniczenie liczby
dzieci umieszczanych w zastępczych formach opieki (placówkach opiekuńczo-wychowawczych i rodzinach zastępczych) i uzdrawianie rodziny w jej rodzicielskim wymiarze.
W nowej profesji dostrzeżono szansę na podjęcie efektywnych i pełnych zaangażowania
działań na rzecz środowisk zaniedbanych, które potrzebują pomocy.
Zawody związane z pomocą drugiemu człowiekowi niosą ze sobą ciężkie brzemię odpowiedzialności osobistej i społecznej. Mają jednak tę niepowtarzalną zaletę i atut, jakim
jest bliski kontakt, możliwość nawiązania więzi i wzajemnych relacji2. Cenne doświadczenie daje także osobie pomagającej towarzyszenie drugiemu człowiekowi w procesie
rozwoju, osiągania samodzielności i niezależności. Wspomniane czynniki stały się priorytetowym celem, jaki stawia sobie obecnie system pomocy społecznej w Polsce wobec
środowisk najbardziej zaniedbanych.
Przekazywaną do rąk Czytelnika monografię podzielono na dwie części. W pierwszej z nich zawarto szerokie rozważania dotyczące warunków pracy asystenta rodziny
i kontekstu środowiskowego tej pracy, a także obowiązków, jakie na zawód ten nakłada
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej – zwana dalej Ustawą.
M. Liciński stwierdza: „Dzięki temu, że mogę towarzyszyć bardzo wielu osobom, starając się widzieć świat
od ich strony, mam szansę poznać wiele światów, do których sam nigdy bym nie dotarł. Takie doświadczenie
prowadzi do wielu życiowych przewartościowań” (Liciński i in., 2009).
1
2
8
Asystentura rodziny. Teoria, praktyka, badania
ustawa z 2011 r. W drugiej części monografii zaprezentowano wyniki badań, które przeprowadzono wiosną 2015 r. na terenie dwunastu miejskich ośrodków pomocy społecznej
regionu Górnego Śląska.
Część teoretyczna pt. Zadania i wyzwania asystentury rodzin jako nowej profesji w dziedzinie pracy socjalnej zawiera dziesięć rozdziałów podejmujących kwestie historycznych
i współczesnych czynników kształtujących pracę asystentów rodzin. Ramy teoretyczne dla
podejmowanych tematów stanowią Rozdział 1, Rozdział 2 oraz Rozdział 10. W pierwszym
rozdziale została przedstawiona analiza współczesnej rodziny z podkreśleniem obecnego
kontekstu kulturowego oraz ze wskazaniem obszarów problemowych, z którymi rodzina
często sobie nie radzi. Niemożliwość sprostania problemom powoduje u członków rodzin
różnorodne dysfunkcje, w rozwiązaniu których ma pomóc asystent. Jego rola, zadania,
kompetencje i metody pracy zostały przedstawione w drugim rozdziale, wskazano w nim
także na te początki asystentury, które wyznaczyły kształt pracy obecnie zatrudnionym asystentom rodzin. W dalszym toku rozważań części teoretycznej przyjrzano się zagadnieniom
szczegółowym związanym ze specyfiką pracy asystenta w różnych środowiskach.
Kwestie szczegółowe dotyczące obowiązków asystenta rodzin podjęły kolejne rozdziały opisujące z jednej strony historyczne korzenie pomagania, z uwzględnieniem ich
chrześcijańskich pierwowzorów (Rozdział 3), oraz z drugiej strony – współczesny kontekst środowiskowy i instytucjonalny. Sukces w pracy z rodziną zależy w dużej mierze
od współpracy z pracownikami socjalnymi w ramach tego samego ośrodka OPS oraz
z różnymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny na terenie gminy (Rozdział 4). Autorki poszczególnych rozdziałów skupiły się na wskazaniu zarówno opisów trudnej sytuacji życiowej środowisk dysfunkcyjnych, jak i na podkreśleniu praktycznych aspektów
warsztatu pracy asystentów rodzin w tych środowiskach. W kolejnych rozdziałach podjęto następujące zagadnienia problemowe występujące w rodzinach: równoległe występowanie wielu trudności (wieloproblemowość), nowe formy życia małżeńsko-rodzinnego, trudności opiekuńczo-wychowawcze, problem alkoholowy czy trudności środowisk,
w których zamieszkują osoby niepełnosprawne (dzieci lub rodzice) (Rozdziały 5–9). Opis
praktycznych aspektów pracy asystenta w wymienionych obszarach ma służyć budowaniu kompetencji trafnego stawiania diagnozy sytuacji rodziny.
Podsumowanie zagadnień teoretycznych znajduje się w Rozdziale 10, który ukazuje
aktualne wyzwania stojące przed asystentami rodzin. W rozdziale tym analizowana jest
skuteczność asystentury opierającej się na określonym warsztacie pracy (metody i narzędzia) oraz zagrożenia dla pracy asystenta będące pochodną warunków, w jakich wykonuje
on swoje obowiązki. Poruszono również kwestie postulatów optymalizacji pracy asystenta oraz przyszłości tego zawodu. Konfrontacja trudności zgłaszanych przez środowisko
z tymi, które doświadczają asystenci rodzin oraz ich przełożeni, stała się odniesieniem dla
przeprowadzenia badań terenowych.
W części badawczej pt. Uwarunkowania pracy asystentów rodzin w środowisku śląskim
przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań, w toku których przebadano 88 asystentów z dwunastu ośrodków OPS oraz ich przełożonych. Celem badań było sporządzenie
Wstęp
9
psychologicznego portretu asystenta rodziny, gdyż czynnik osobowy odgrywa w tej profesji fundamentalną rolę. Wyniki badań prezentują sylwetkę asystenta rodziny, jego charakterystykę osobowościową oraz szereg czynników kształtujących jego pracę, zarówno
wewnętrznych motywatorów, jak i zewnętrznych narzędzi służących wykonywaniu tego
zawodu. Ankieta przeprowadzona z asystentami oraz wywiad udzielony przez kierowników zespołów asystentów pozwoliły na wskazanie najbardziej newralgicznych obszarów
pracy asystentów oraz nakreślenie perspektyw tego nowego zawodu.
Na końcu monografii znajdują się aneksy, bibliografie oraz indeks rzeczowy, pomocne w korzystaniu z tej pracy na zasadach podręcznika akademickiego. Aneksy zawierają:
wzory dokumentów do pracy asystenta, opis zjawisk: wypalenia zawodowego, wyuczonej
bezradności i pracy terapeutycznej asystentów, kwestionariusze wykorzystane w badaniu
oraz wykaz ośrodków kształcących asystentów rodzin w Polsce. W bibliografiach zawarto
literaturę cytowaną w monografii oraz szerszą literaturę dotyczącą asystentury rodzin,
niecytowaną w publikacji. Indeks rzeczowy ułatwia poruszanie się po książce według interesujących czytelnika zagadnień.
***
Myśl o powstaniu niniejszej publikacji narodziła się „na gorąco”, w trakcie debaty zorganizowanej przez Studenckie Koło Naukowe Nauk o Rodzinie „Pro”, jaka miała miejsce na
Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego na jesieni 2014 r. Gościem spotkania była
Pani Magdalena Skwarek z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach, asystent
rodzin o dużym doświadczeniu zawodowym i niewyczerpanej energii do czynienia dobra
dla innych. Zarażeni ideą pomagania, wyzwaniami, z jakimi na co dzień spotyka się asystent
i pracownik socjalny, studenci wraz z opiekunem Koła, dr Mariolą Kozubek, postanowili podjąć się napisania monografii o asystenturze. Z tego powodu na początku publikacji
znalazło się Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Nauk o Rodzinie
prezentujące działalność studentów na przestrzeni ostatnich 3 lat (2012-2015). Pracami nad
książką oraz programem badań pokierowała współpracująca naukowo z Wydziałem Teologicznym i Katedrą Nauk o Rodzinie Monika Kornaszewska-Polak, adiunkt w Instytucie
Psychologii Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu, psycholog zaangażowany od dwudziestu lat w pomoc rodzinie oraz badania nad rodziną. Publikacja została dofinansowana przez
Samorząd Studentów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Książka jest adresowana do szerokiego grona specjalistów i profesjonalistów pracy
socjalnej i pomocy społecznej, dla których zagadnienie rozwoju asystentury rodzin jest
wyjątkowo ważne i bliskie. Książkę pragniemy skierować także do studentów kierunków
pracy socjalnej, pedagogiki, psychologii, a także słuchaczy studiów, warsztatów i kursów
dla asystentów, aby społeczna debata nad tą nową profesją stawała się bardziej wszechstronna i zmierzała ku stworzeniu godziwych warunków pracy dla asystentów rodzin.
Monika Kornaszewska-Polak