Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”
Transkrypt
Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”
Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO” LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM Termin: 10-11 kwietnia 2014 r. DZIEDZICTWO KULTUROWE W LASACH. ZABYTKI ARCHITEKTURY, PRZEMYSŁU, HISTORYCZNE FORTYFIKACJE I ZASOBY ARCHEOLOGICZNE – TRUDNE WYZWANIA I INTERDYSCYPLINARNE STRATEGIE OCHRONY Dr Rafał ZAPŁATA, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Mgr inż. Radomir BAŁAZY, Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym Prof. dr hab. inż. Jakub LEWICKI, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Prof. dr hab. Tomasz ZAWIŁA-NIEDŹWIECKI, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych 1. Wprowadzenie 2. Las i zabytki – ochrona i zagrożenia 3. Lotnicze skanowanie laserowe 4. Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami - ISOK 5. Podsumowanie 6. Wybrana literatura i dokumenty 1. Wprowadzenie Lasy świata skrywały i wciąż skrywają wiele tajemnic i śladów bytowania człowieka. Pomimo tak dalece rozwiniętych technologii, jak np. satelity rejestrujące rozmaite zakresy promieniowania, lotnicze skanowanie laserowe, itp., wciąż odkrywamy nowe dowody istnienia zamierzchłych cywilizacji. Polskie lasy, które jakby się wydawało są świetnie znane i dokładnie skartowane, wciąż kryją obiekty zabytkowe, będąc swoistym nie odkrytym muzeum, którego bogactwa możemy się jedynie domyślać. Spowodowane jest to głównie utrudnioną penetracją terenu, którą komplikuje zwarta pokrywa roślinna, ale też niezwykłą subtelnością, ledwie zauważalnych śladów obiektów zabytkowych. Jednakże w najbliższym czasie, dzięki nowym technologiom będziemy mogli dokonywać nowych odkryć wzbogacających zasoby dziedzictwa kulturowego. Celem poniższego artykułu jest przede wszystkim próba przedstawienia zagadnień dotyczących zasobów kulturowych na terenach leśnych, w tym działań mających na celu rozpoznawanie, inwentaryzację, badanie i ochronę dziedzictwa kulturowego. Przedstawiana kompilacja poglądów na pograniczu takich obszarów wiedzy jak nauki humanistyczne, nauki przyrodnicze oraz nauki leśne odnosi się do newralgicznych i znaczących zagadnień współczesnej ochrony dziedzictwa kulturowego w lasach, wskazując potrzebę wieloaspektowego, podejścia do zabytków na terenach leśnych. Pośrednim celem tekstu jest zaproponowanie strategii wspólnych, interdyscyplinarnych działań w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, których efekty są już widoczne w postaci podjętych i różnorodnych inicjatyw naukowo-badawczych, jak choćby projekt społecznościowy „Laserowi Odkrywcy – nieinwazyjne badanie i dokumentowanie obiektów archeologicznych i historycznych woj. świętokrzyskiego” (www.laserowiodkrywcy.pl), czy projekt „Zastosowanie skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego” (http://teledetekcja.nprh.uksw.edu.pl). Tekst jest dwugłosem w dyskusji na temat ochrony zasobów zabytkowych na terenach leśnych, wyrażanym jednocześnie ze strony przedstawicieli leśnictwa oraz dziedzictwa kulturowego, stanowiącym przykład zintegrowanych działań na rzecz zachowania zasobów kulturowych. Celem pośrednim artykułu jest również omówienie wyzwań i wzajemnych oczekiwań w zakresie współpracy interdyscyplinarnej, która w świetle obowiązujących przepisów, a także pojawiających się nowoczesnych technologii wyznacza nowe kierunki wspólnych działań na rzecz ochrony dóbr kultury i środowiska. 2 2. Las i zabytki – ochrona i zagrożenia W polskim systemie ochrony zabytków, na którego czele stoi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zasadniczą rolę odgrywają Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków, a także Narodowy Instytut Dziedzictwa. System ten wspierają wszelkiego rodzaju działania wykonywane m.in. w ramach prac poszukiwawczych oraz projektów realizowanych przez środowiska naukowe. Od sprawnego i dobrego funkcjonowania jednostek administracji oraz przedstawicieli środowisk zajmujących się zabytkami, w tym dziedzictwem archeologicznym, architektonicznym, czy też przemysłowym, zależy dobra i skuteczna ochrona ze strony właścicieli i zarządców obszarów, na których znajdują się zabytki. Przede wszystkim rozpoznanie zasobów, a następnie przekazanie informacji właścicielom (zarządcom) o ich występowaniu, czy w końcu wpisanie obiektów do rejestru zabytków, to szereg działań i instrumentów prawnych, które pozwalają uniknąć niszczenia dziedzictwa kulturowego. Tak funkcjonujący system oparty jest przede wszystkim o Ustawę z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568), a także szereg rozporządzeń, jak również konwencji, kart czy umów międzynarodowych (Zeidler, Trzciński 2009). W tym miejscu należy przywołać przede wszystkim Międzynarodową Kartę Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych (tzw. Karta Wenecka) z 1964 r., Deklarację amsterdamską w sprawie dziedzictwa architektonicznego z 1975 r., Kartę ochrony dziedzictwa architektury wernakularnej z 1999 r., Kartę ICOMOS - Zasady analizy, konserwacji i restauracji dziedzictwa architektonicznego z 2003 r., Międzynarodową Kartę Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym – tzw. Kartę Lozańską z 1989 r., czy Europejską Konwencję o Ochronie dziedzictwa Archeologicznego z La Valetta z 16 stycznia 1992 r..1 Zasadniczą formę ochrony zabytków w Polsce określa art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w którym wymienione są następujące narzędzia chroniące: „1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego”. Tak określone formy ochrony zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 1 http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 3 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obejmują swym zakresem: „1) zabytek nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, (...); 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych (...); 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; (...) 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych”. Wsparciem, a przede wszystkim punktem wyjścia dla ww. sposobów chronienia zasobów zabytkowych jest przede wszystkim rozpoznawanie dziedzictwa i jego inwentaryzacja in situ, dokonywane w oparciu o szerokie i systematyczne prace poszukiwawczo-badawcze. Wiele zabytków architektury, przemysłu, osadnictwa, obiektów gospodarczych, a także historycznych fortyfikacji doczekało się już rozpoznania, zainwentaryzowania, wpisując się w cały szereg obiektów o znaczących walorach kulturowych na terenach leśnych. Liczne z tych obiektów to formy widoczne, eksponowane nawet na terenach leśnych, często adoptowane do bieżących potrzeb, odrestaurowane, a zarazem stanowiące element szlaków turystycznych. Obok tego typu obiektów w lasach odnotowujemy liczne przykłady zabytkowej architektury, ślady działalności przemysłowo-gospodarczej, minionego osadnictwa czy obiekty związane z konfliktami zbrojnymi, które do dzisiaj przetrwały w formie trwałej ruiny, nader często w postaci obiektów archeologicznych, które są od lat przedmiotem poszukiwań i działań konserwatorsko-badawczych. Przede wszystkim projekt Archeologicznego Zdjęcia Polski jest przedsięwzięciem, które realizowane od 1979 r. doprowadziło do systematycznych prac i 4 stworzenia ewidencji zasobów zabytkowych w ramach wyznaczonych arkuszy dla całego kraju (jeden arkusz to powierzchnia o wymiarach 5 na 7 km), doprowadzając do rozpoznania zasobów obejmując już ok. 90% powierzchni Polski (Konopka 1981, Jaskanis 1996). Niestety jednym z najsłabiej rozpoznanych obszarów były i są tereny leśne. Przyczyna takiego stanu tkwi przede wszystkim w warunkach, które zdecydowanie utrudniają powszechnie przyjętą penetrację dla terenów odsłoniętych – np. rolniczych. Obok wymienionych działań i instytucji istnieje szereg przedsięwzięć, mających charakter międzyśrodowiskowy i międzyinstytucjonalny, które wpisują się do grupy inicjatyw chroniących zabytki, czego przykładem jest m.in. zawarte porozumienie w dniu 4 marca 2011 r. pomiędzy Państwowym Gospodarstwem Leśnym Lasy Państwowe a Narodowym Instytutem Dziedzictwa, ukierunkowane na realizację projektu „Rekultywacja na cele przyrodnicze terenów zdegradowanych, popoligonowych i powojskowych zarządzanych przez PGL LP”.2 Ryc. 1. Grodzisko wczesnośredniowieczne Bardy st. I-Ia, woj. zachodniopomorskie. Fragment zachowanego i czytelnego wału (Foto. R. Zapłata) 2 http://www.ckps.lasy.gov.pl/wspolpraca#.UzxeH4Xn2JY 5 Kolejnym, równie ważnym elementem powiązanym z systemem ochrony zasobów zabytkowych w Polsce są właściciele oraz jednostki odpowiedzialne za poszczególne obszary, w tym również obszary leśne, na których znajdują się zabytki. Jedną z takich instytucji jest Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP), które pełni zarząd trwały nad obszarem leśnym stanowiącym blisko 25% powierzchni Polski. Lasy Państwowe to największa organizacja w Unii Europejskiej zarządzająca lasami należącymi do Skarbu Państwa. Z całej powierzchni zalesionej w Polsce, lasy publiczne obejmują powierzchnię 9,37 mln ha, co stanowi 81,2% , natomiast lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego to 77,3%. Pozostałe lasy publiczne to parki narodowe, obszary stanowiące własność Skarbu Państwa oraz gmin (dane na dzień 31.12.2012 - Raport o stanie lasów w Polsce 20123). Obszary leśne stanowią również własność prywatną, głównie osób fizycznych, której powierzchnię szacuje się na około 18,8% (Raport o stanie lasów w Polsce 2012: 9). Zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a zarazem z Ustawą z dnia 3 lutego 1995 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 231, poza. 1700 z późn. zm.) oraz Ustawą z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poza. 435 z późn. zm.), PGL LP i parki narodowe zobowiązane są do działań na rzecz obiektów zabytkowych, co m.in. wyraźnie określa art. 7 ust. 3, w którym zapisano, że „gospodarka leśna w lasach wpisanych do rejestru zabytków i w lasach, na terenie których znajdują się zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków, prowadzona jest w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, z uwzględnieniem przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”. Także zapisy zawarte w „Zasadach hodowli lasu” (2011) nie są obojętne na dziedzictwo kulturowe, gdyż ustalają, że „prowadzenie trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej musi respektować sposoby gospodarowania dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym oraz zasady planowania regionalnego i przestrzennego, wynikające z przepisów prawa krajowego i europejskiego”. Oddzielnym sposobem zarządzania terenami przyrodniczymi, w tym lasami, który sprzyja ochronie zasobów zabytkowych, są różnorodne formy ochrony przyrody i krajobrazu, takie jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe czy ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. - Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880). Odpowiedni status ochrony przyrody wyznacza określony sposób postępowania i 3 Dane nie uwzględniają gruntów związanych z gospodarka leśną. 6 działania w lesie, wraz z licznymi zakazami w zakresie ingerencji w podłoże, co również sprzyja zachowaniu dziedzictwa archeologicznego. Działania ze strony zarządcy terenów leśnych, a więc głównie Lasów Państwowych, są przede wszystkim ukierunkowane na trwale zrównoważoną gospodarkę leśną. Zbiór różnorodnych działań w odniesieniu do Lasów Państwowych określa umownie przyjęta i hierarchicznie uporządkowana Klasyfikacja Działalności Lasów Państwowych (KDLP), na którą składają się: - działania z zakresu prawa, - procedury i okresowa inwentaryzacja mienia, - tworzenie kompletnej bazy danych, - analizy i prognozy, - opracowywanie programów naprawczych i rozwojowych, - określanie norm, wytycznych czy zasad związanych z prowadzoną działalnością, - planowanie strategiczne, - nadzorowanie, - monitorowanie oraz kontrolowanie (http://www.lasy.gov.pl/o_nas/organizacja/klasyfikacjadzialalnosci-lasow-panstwowych). Tak ogólnie zarysowany zakres działań, to podstawa ochronny środowiska naturalnego, zwiększania zasobów leśnych, wzbogacania składu gatunkowego i gospodarowania zwierzyną. Prowadzona przez Lasy Państwowe gospodarka ukierunkowana jest na zrównoważony rozwój, w tym produkcję, spełniając również rolę ochronną i społeczną. Zatem lasy spełniają również ochronną rolę w odniesieniu do obiektów zabytkowych, jednak w sytuacji braku wiedzy o zasobach zabytkowych odnotowujemy, zabiegi (w tym pozyskiwania drewna, czy nowe nasadzenia poprzedzone przygotowaniem podłoża), które mogą stanowić zagrożenie dla zachowania substancji zabytkowej. Do zasadniczych prac mogących powodować niszczenie częściowe lub całkowite zabytków (głównie archeologicznych) należy szeroko rozumiana hodowla lasu, której częścią jest przygotowanie gleby pod odnowienia lasu i zalesienia. Sprawa ta bezpośrednio dotyka kolejnego problemu, jakim jest brak w polskim ustawodawstwie wyraźnego odniesienia się do pewnego zakresu prac, które w sposób bezpośredni naruszają zabytki archeologiczne, zwłaszcza obiekty nieruchome, poprzez uprawę terenów leśnych. Ustawa wyraźnie mówi o prowadzeniu robót budowlanych i ziemnych, określając odpowiedni sposób postępowania, nie odnosząc się jednak do działań, jakie np. prowadzone są w lasach. Spójrzmy zatem na ogólny zarys tych zabiegów, które mogą przyczynić się bezpośrednio do niszczenia 7 nierozpoznanego dziedzictwa kulturowego. Zakres i rodzaj tych prac określają „Zasady hodowli lasu”, do których należą: „1) wyorywanie bruzd o szerokości do 0,7 m, w odstępach (licząc od środka bruzd) do ok. 1,5 m, pługami lemieszowymi lub frezowymi zalecane na siedliskach borowych, poza terenami podmokłymi; 2) spulchnianie gleby spulchniaczem bez wyorywania bruzd (na słabych siedliskach borowych o nikłej pokrywie glebowej); 3) orka pługami talerzowymi lub frezowymi: całej lub części powierzchni, albo pasów, zalecana pod odnowienia naturalne; 4) orka pełna dwupoziomowa, na głębokość ok. 60 cm, zalecana na tereny trudne do odnowienia, jak np. trzcinniczyska, gleby z warstwą rudawca oraz gleby zatrute przez emisje przemysłowe; 5) orka pełna średniogłęboka (30–50 cm) na gruntach porolnych bez rudawca; 6) przygotowanie placówek o średnicy 1,2 m i odstępach (licząc od środka placówki) 4–6 m, zalecane głównie przy grupowym wprowadzaniu dębu; na siedliskach wilgotnych; dno placówki podwyższa się ręcznie lub mechanicznie do 0,5 m powyżej poziomu gleby oraz placówek 2 × 2 m na glebach silnie zachwaszczonych (trzcinnik, orlica, trzęślica) ułożonych w szachownicę; 7) wykonywanie wałków w bruzdach, polegające na wywyższeniu środka lub jednej połowy dna bruzdy, ręcznie lub pługiem rolniczym, stosowane na siedliskach okresowo nadmiernie uwilgoconych oraz wyorywanie rabatowałków na glebach zwięzłych okresowo mokrych frezarką do rabatowałków, pługiem frezowym lub pługiem do rabatowałków; 8) ręczne darcie pasów o szerokości co najmniej 0,4 m w odstępach 1,2 do 1,5 m, stosowane w wyjątkowych wypadkach, gdy konfiguracja terenu nie pozwala na mechaniczne przygotowanie gleby; 9) wykonanie talerzy, mechaniczne lub ręczne (przy niekorzystnej konfiguracji terenu), o wymiarach 0,4–0,6 × 0,4–0,6 m; 10) wykonanie kopczyków mechanicznie lub ręcznie, na terenach podmokłych lub zabagnionych; 11) wykonywanie jamek tylko w miejscach sadzenia, co jest możliwe na glebach sprawnych i niezachwaszczających się; 12) mineralizacja powierzchni gleby (przemieszanie ze ściółką) pod obsiew naturalny” (http://www.torun.lasy.gov.pl/).4 4 „Zasady hodowli lasu”, 2012, Haze M. (red.), Warszawa, s. 31-32. 8 Ryc. 2. Zdjęcie obrazujące jeden z etapów przygotowania podloża pod nowe nasadzeni. Efekt orki na terenie leśnym, mogącej naruszać potencjalne, nieruchome obiekty zabytkowe – głębokość ok. 30-40 cm. (Fot. R. Zapłata). Zbiór tych zasad uświadamia, jaki stopień zniszczeń i jaki ich rodzaj może dotknąć obiekty zabytkowe, które znajdują się na danym obszarze, a nie są zidentyfikowane przez specjalistów. Należy również podkreślić dość specyficzne zagadnienie związane m.in. z art. 115 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, który mówi, że „1. Kto niezwłocznie nie powiadomił wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo dyrektora urzędu morskiego o odkryciu w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, a także nie wstrzymał wszelkich robót mogących uszkodzić lub zniszczyć znaleziony przedmiot i nie zabezpieczył, przy użyciu dostępnych środków, tego przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny. 2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z http://www.torun.lasy.gov.pl/web/osie/41?p_p_id=101a_INSTANCE_KBKt&p_p_lifecycle=0&p_p_state=norm al&p_p_mode=view&p_p_col_id=column2&p_p_col_count=1&_101a_INSTANCE_KBKt_struts_action=/tagged_content/view_content&_101a_INSTA NCE_KBKt_redirect=/web/osie/41&_101a_INSTANCE_KBKt_assetId=4294523& 9 opieką nad zabytkami.”, a także z art. 116 o treści „1. Kto niezwłocznie nie powiadomił wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo dyrektora urzędu morskiego o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, a także nie zabezpieczył, przy użyciu dostępnych środków, tego przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny. 2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami.”. Zapisy te można rozumieć dość jednoznacznie, że osoba, a tym samym przedstawiciel środowiska leśników (nawiązując bezpośrednio do jednej z interesujących nas grup zawodowych), posiada lub winna posiadać umiejętności i wiedzę umożliwiające rozpoznawanie czy też identyfikowanie zabytków. Zapis ten zmusza do zadania pytania, czy system w Polsce w odpowiedni sposób wyposaża właścicieli i zarządców terenów leśnych, na których prowadzą różnorodne działania, w wiedzę i umiejętności, które pozwalają sprostać takim wymogą legislacyjnym? Rodzi się tutaj też pytanie, czy zobowiązania wynikające z ustaw nie zablokują bieżącego funkcjonowania niektórych leśnictw? Zgodnie z obowiązującymi standardami kształcenia, w zasadzie jedynie absolwenci takich kierunków jak np. archeologia, historia sztuki, konserwacja czy ochrona dóbr kultury i środowiska są przygotowani do rozpoznawania i identyfikowania zabytków, a nie przedstawiciele innych profesji, w tym leśnictwa, czy np. ochrony środowiska. Prawdopodobnie jednym z najlepszych (w obecnym systemie) rozwiązań jest ścisła i bieżąca współpraca przy standardowych zabiegach na terenach leśnych z przedstawicielami środowiska zajmującego się zabytkami, czy wręcz tworzenie odpowiednich zespołów w środowiskach służb leśnych. Innym rozwiązaniem może być ukierunkowanie potencjału badawczo-konserwatorskiego w stronę określonych działań, generujących projekty i programy badawcze, które uwzględniałyby plany gospodarowania zasobami leśnymi. Swego rodzaju badania wyprzedzające inicjatywy służb leśnych, a zarazem badania towarzyszące i zintegrowane z pracami leśnymi, mogą być odpowiednim kierunkiem dla przyszłych działań. Wracając do sprawy oddziaływania uprawy leśnej na stan zachowania zabytków należy również podkreślić, że wyjątek od zabiegów naruszających substancję zabytkową stanowią tereny zabagnione i nadmiernie wilgotne oraz silnie skażone lub zdewastowane i przekształcone, na których można zaniechać przygotowania gleby i sztucznego odnowienia lasu – pozostawiając je naturalnej sukcesji roślinności leśnej. Ten zakres działań oczywiście nie towarzyszy wszystkim odnowieniom sztucznym, gdyż sadzenia wykonywane są także bez 10 przygotowania gleby, co również pozwala uniknąć dewastacji nieznanych zasobów zabytkowych. Naturalnym elementem procesów niszczenia obiektów zabytkowych na obszarach leśnych obok korzeni są również działania zwierząt, zwłaszcza ryjących. Oczywiście mamy nikły wpływ na wymienione procesy naturalne, natomiast zdecydowany wpływ mamy na prace związane z samą hodowlą lasu. W związku z ww. działaniami (głównie Lasów Państwowych), informacja o zasobach zabytkowych i świadomość skali występowania tego dziedzictwa kulturowego, stanowi cenny zestaw danych, które mogą bezpośrednio wpływać na analizowanie, prognozowanie czy inwentaryzowanie obszaru, a przede wszystkim na wyznaczane strategie w zakresie hodowli lasu. Do naturalnych zagrożeń, które można odnieść zarówno do zasobów zabytkowych, jak i leśnych należą różnorodne procesy, w tym procesy osuwiskowe, które niosą ze sobą zniszczenia, doprowadzające nieodwracalnych zmian w strukturze obiektów zabytkowych, ale również zasobów leśnych. Innym realnym i istniejącym zagrożeniem dla dziedzictwa kulturowego na terenach zalesionych, ale i dla samych zasobów leśnych, są nielegalne działania osób poszukujących zabytków, zwłaszcza działania tzw. detektorystów, a więc osób posługujących się specjalistycznym sprzętem – przede wszystkim urządzeniami do wykrywania metali. Tego typu działalność doprowadza m.in. do pozyskiwania przez osoby nieuprawnione, bez zgody konserwatorów, zabytków ruchomych, przy jednoczesnym dewastowaniu obiektów nieruchomych. Ta bez wątpienia szkodliwa działalność, doprowadza do licznych zniszczeń, które w wyniku prowadzonych wkopów (bez przestrzegania podstawowych zasad metodycznych, jak również etycznych), skutkuje utratą istotnych z punktu widzenia dokumentacyjno-naukowego informacji na temat miejsca znalezienia zabytków, czy też miejsca zalegania w poszczególnych warstwach. Problem dotyka również sprawy dewastacji grobów oraz szczątków ludzkich w wyniku takich działań. Szczątki ludzkie narażone są na bezczeszczenie i nielegalne przemieszczanie, a miejsca pochówku są niszczone. Również poszukiwania tzw. militariów doprowadzają do dewastacji zabytkowych obiektów architektury militarnej, różnych form fortyfikacji czy konstrukcji ziemnych związanych z konfliktami zbrojnymi. Poprawy sytuacji i wyeliminowania często nieświadomego niszczenia dziedzictwa kulturowego należy zatem szukać w intensywnej współpracy między archeologami, specjalistami w zakresie zabytkowej architektury i konserwatorami a leśnikami i zarządcami terenów leśnych, m.in. poprzez zastosowanie nowych technologii w poszukiwaniu i 11 inwentaryzowaniu zabytków, do których należy lotnicze skanowanie laserowe (ang. Airborne Laser Scanning – ALS). 3. Lotnicze skanowanie laserowe Walory lotniczego skanowania laserowego doceniono już w szeregu projektów naukowych i działań konserwatorskich na świecie. Bez wątpienia do zalet ALS należy nieinwazyjność, dokładność, szybkość oraz znaczna niezależność od warunków pogodowych, jak również możliwość pomiaru - prospekcji powierzchni terenu (rzeźby terenu) w lasach. 5 W związku z możliwością rozpoznawania zasobów zabytkowych na obszarach leśnych w ramach licznych projektów naukowych dokonano pomiarów lotniczych, które przyczyniły się do zweryfikowania, a przede wszystkich rozpoznania nowych obiektów zabytkowych. Wysoka dokładność pomiarowa powoduje, że w zasięgu rozpoznania znajdują się szczątkowo zachowane pozostałości po obiektach z przeszłości, które charakteryzują różnice wysokościowe (mikrorzeźba) rzędu nawet kilku centymetrów. Ryc. 3. Przykładowy niezidentyfikowany wcześniej obiekt, rozpoznany na podstawie ALS, z charakterystycznymi zniszczeniami, związanymi z nielegalnym pozyskiwaniem piasku. Lasy Państwowe Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych - Poznań - Nadleśnictwo Koło (Źródło: MGGP Aero / Oprac. R. Zapłata). 5 Z uwagi na liczne publikacje naukowe na temat technologii ALS – lotniczego skanowania laserowego, a także szeroko rozumianej geoinformacji, odsyłamy m.in. do cytowanej literatury przedmiotu oraz publikacji metodycznych. 12 Dziedzictwo kulturowe (m.in. architektoniczne, archeologiczne czy przemysłowe) na terenach zalesionych, to bez wątpienia ogromny zbiór rozpoznanych, a zwłaszcza tych nierozpoznanych obiektów zabytkowych, które przetrwały m.in. dzięki ochronnej roli lasu, który w znacznym stopniu uniemożliwił i zahamował ekspansywną działalność człowieka, doprowadzającą do częściowego, czy też całkowitego zniszczenia zabytków archeologicznych na terenach rolniczych i przemysłowych. Specyfika terenów leśnych, a zwłaszcza ich charakterystyczna "nietykalność" doprowadziły w pewnym sensie do sytuacji "nienaruszania" zabytków. Te okoliczności spowodowały zachowanie licznych obiektów, stwarzając realną szansę na rozpoznanie (a w konsekwencji dalsze chronienie) dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych, m.in. przy zastosowaniu technologii skanowania laserowego, zwłaszcza z pułapu lotniczego. Ryc. 4. Ruina zamku Biskupów Krakowskich w Iłży, woj. mazowieckie. U góry wzgórze zamkowe porośnięte w znacznym stopniu drzewami – widok od strony wschodniej. U dołu wzgórze zamkowe – wizualizacja fragmentu NMT w oparciu o dane ALS (widoczne umocnienia i elementy ziemne całego założenia) – widok od strony północno-zachodniej. Przykład możliwości analitycznych i inwentaryzacyjnych obiektów zabytkowych. (Fot. i oprac. R. Zapłata) 13 Najogólniej lotnicze skanowanie laserowe umożliwia detekcję i inwentaryzację zabytków, szczególnie archeologicznych, które zachowały się m.in. w formie struktur zróżnicowanych wysokościowo od otaczającego terenu. Przykładem są licznie rozpoznawane grodziska, cmentarzyska kurhanowe, dawne szlaki komunikacyjne, miejsca eksploatacji surowców naturalnych (kopalnie), czy też zabytki architektury, a więc i założenia zamkowe wraz z całym szeregiem umocnień, jak również pozostałości działalności przemysłowogospodarczej np. zabytkowe mielerze, licznie rozpoznawane na terenach leśnych oraz obiekty wojskowe, w tym elementy twierdz, okopy i umocnienia militarne (przykłady – patrz publikacje w bibliografii). Liczne projekty sięgające po lotnicze skanowanie laserowe, bazowały i bazują przede wszystkim na zlecanych pomiarach. Z jednej strony tego typu podejściom towarzyszy szereg pozytywnych aspektów, takich jak możliwość określania przez zlecającego warunków wykonywanego skanowania, w tym dokładności i gęstości pomiaru czy też doboru najodpowiedniejszego okresu dla nalotów, z drugiej jednak strony pewną słabością są przede wszystkim wysokie koszty tego typu zleceń i przetwarzania pozyskanego zasobu danych. W ostatnich latach w Polsce pojawiła się jednak możliwość korzystania z tanich lub całkowicie nieodpłatnych danych lotniczego skanowania laserowego, a tym samym możliwość rozpoznania licznych obiektów zabytkowych dzięki projektowi ISOK, który poza wyznaczonymi celami (czytaj dalej), staje się również podstawą do realizacji innych zadań, w tym działań na rzecz ochrony i badania dziedzictwa kulturowego – archeologicznego. 4. Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami - ISOK Projekt o nazwie „Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami” to przedsięwzięcie realizowane w ramach 7. osi priorytetowej „Społeczeństwo informacyjne - budowa elektronicznej administracji” Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013 (http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok). Projekt ten jest kierowany przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej jako Lidera konsorcjum we współpracy z Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii, Rządowym Centrum Bezpieczeństwa i Instytutem Łączności (http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok). „Podstawowym celem projektu jest utworzenie nowego elementu w znacznym stopniu poprawiającego osłonę społeczeństwa, gospodarki i środowiska przed skutkami powodzi oraz innymi nadzwyczajnymi zagrożeniami”, który kierowany jest zdaniem wykonawców „przede wszystkim do społeczeństwa, gdyż dzięki 14 projektowi każda osoba dysponująca komputerem z dostępem do Internetu, będzie mogła sprawdzić, czy zamieszkuje obszar zagrożony powodzią, a jeśli tak, to o jak dużym stopniu zagrożenia” (http://www.isok.gov.pl/pl/cele-podstawowe-projektu). Oczekiwanym wynikiem zaplanowanych prac w ramach projektu ISOK ma być przede wszystkim opracowanie: (1) map zagrożenia powodziowego, (2) map ryzyka powodziowego, (3) map zagrożeń meteorologicznych, (4) map innych zagrożeń oraz (5) map podziału hydrograficznego Polski, na podstawie modelu matematyczno-hydraulicznego, na potrzeby którego generowane są dane geodezyjne (m.in. numeryczny model terenu, numeryczny model pokrycia terenu, ortofotomapa, dane topograficzne (baza danych obiektów topograficznych), przekroje „mokre” (koryta rzeki) (http://www.isok.gov.pl/pl/cele-podstawowe-projektu). W ramach omawianego projektu ISOK wykonywane jest lotnicze skanowanie laserowe, które obejmuje już swym zasięgiem obszar o powierzchni ponad 65% powierzchni Polski (191 000 km²). Na podstawie pozyskanych danych generowane są produkty pochodne, takie jak np. numeryczne modele terenu – modele wysokościowe. Pomiary obejmują przede wszystkim obszary wyznaczone przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, a które stanowią potencjalne zagrożenie powodzią w Polsce (Kurczyński, Bakuła 2013), jednak biorąc pod uwagę obecny zasięg projektu, można śmiało stwierdzić, że teren pomiarów znacznie wykracza poza wstępnie przyjęte założenia. 15 Ryc. 5. Zasięg przestrzenny opracowania danych geoprzestrzennych w ramach projektu ISOK (Źródło: http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok) – dostęp 01.02.2014 r. Zasób danych tworzony jest w oparciu o określone parametry techniczne w dwóch standardach I i II, co przedstawia poniższe zestawienie tabelaryczne: Tab. 1. Podstawowe parametry ALS w ramach ISOK (Kurczyński, Bakuła 2013). Parametr Standard I Parametr II gęstość chmury punktów (w ≥ 4 pkt/m2 ≥ 12 pkt/ m2 (2 niezależne pojedynczym naloty, każdy o gęstości ≥ 6 pasie obrazowania) równomierność pkt/m2) gęstości stosunek średniej odległości punktów w linii do odległości punktów linii w przedziale 1:1.5÷1.5:1 kąt poprzeczny skanowania ≤ ±25º (dla obszarów ≤ ±25º niezalesionych dopuszcza się ≤ ±30º) pokrycie poprzeczne między ≥ 20% ≥ 20% 16 szeregami minimalna szerokość pasa ≥ 100 m ≥ 100 m pokrycia maksymalna długość ≤ 50 km ≤ 50 km pojedynczego szeregu szeregi poprzeczne w bloku minimum ALS 2 szeregi dwa niezależne poprzeczne poprzeczne naloty, zbędne dodatkowe szeregi poprzeczne dokładność wysokościowa mh ≤ 0,15 m mh ≤ 0,10 m (błąd średni) punktów ALS laserowych po wyrównaniu (na płaskich utwardzonych nawierzchniach) rejestracja wielokrotnych 4 odbicia 4 odbicia odbić (ech sygnału) rejestracja intensywności Tak Tak odbitych sygnałów rejestracja skanowanego pasa synchroniczna terenu ze synchroniczna ze średnioformatową skanowaniem (dopuszcza się skanowaniem kamerą cyfrową rejestrację fotograficzną w innym terminie niż skanowanie ALS) termin wykonania nalotów od połowy października do skanerowych cały rok końca kwietnia Taki zasób danych obecnie jest dostępny dla osób prywatnych jak i dla pomiotów realizujących zadania publiczne za pośrednictwem Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, a także Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK), który gromadzi i udostępnia bazy danych centralnego zasobu geodezyjnego i kartograficznego w Polsce (http://www.codgik.gov.pl/o-codgik.html). 17 Ryc. 6. U góry zdjęcie (po lewej) i numeryczny model terenu (po prawej) obszaru leśnego – widoczne relikty konstrukcji militarnych. Izabelin. woj. wielkopolskie - Lasy Państwowe - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych - Poznań - Nadleśnictwo Koło (Źródło: MGGP Aero / Oprac. R. Zapłata). Udołu wizualizacja okopów z II wojny światowej i przekrój uzyskane na podstawie danych ALS. Pakosław, woj. mazowieckie Lasy Państwowe - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu - Nadleśnictwo Marcule (Oprac. R. Zapłata) Z punktu widzenia potrzeb badawczych i konserwatorskich, zwłaszcza tych ukierunkowanych na zabytki architektoniczne, archeologiczne czy przemysłowe (posiadające własną formę krajobrazową – mikroformę), wykonane prace w ramach projektu ISOK nie zawsze stanowią pomiar, który jest dla danej sytuacji satysfakcjonujący. Obserwujemy zatem słabej jakości pomiary na obszarach np. porośniętych gęstym, młodym lasem. Również skanowanie wykonane w okresie wiosennym, kiedy już zakończył się okres bezlistny, jest przyczyną rzadszej rejestracji odbić od powierzchni terenu, dotyczy to zwłaszcza danych II standardu, które pozyskiwane są przez cały rok. Tego typu sytuacje mogą również powodować konieczność wykonania powtórnych nalotów w przyszłości, w ramach dodatkowych zleceń. Mimo tych drobnych mankamentów, należy wysoko oceniać geodane pozyskane w ramach projektu ISOK, które stanowią porcję zasobów powstałych na bazie lotniczego skanowania laserowego, dzięki którym mamy możliwość pracowania przynajmniej 18 na dwóch rodzajach danych w badaniach archeologicznych: (1) zasobach pozyskanych w oparciu o indywidualne zlecenia oraz (2) zasobach ISOK. Ryc. 7. Woj. wielopolskie - przykład obrazujący możliwość obserwacji terenu zalesionego ze śladami działalności człowieka na bazie danych ALS / NMT (źródło: MGGP Aero) Dodatkowo swego rodzaju punktem wyjścia do prac rozpoznawczych na terenach leśnych może być zasób i forma udostępniania danych ISOK na portalu http://geoportal.gov.pl/. Jakość i dokładność tych danych doceniona już w badaniach zabytków na obszarach leśnych, wyznacza nową i doskonałą formę wstępnej penetracji zasobów kulturowych. 5. Podsumowanie Podsumowując należy stwierdzić, że ALS stanowi istotne narzędzie w badaniu zabytków na obszarach zalesionych, a zasób danych ISOK wyznacza nowe i niespotykane dotąd na taką skalę możliwości analityczno-poznawcze dla archeologów, konserwatorów czy historyków architektury w Polsce. Dodajmy, że również w odniesieniu do 19 prac i badania zasobów leśnych ALS odgrywa istotne znaczenie, umożliwiając m.in. dokładną i nieinwazyjną inwentaryzację terenów zalesionych (Ryc. 7). Przedstawiona sytuacja powoduje, że wskazane są wspólne działania środowisk, działających na rzecz ochrony zabytków i zrównoważonego rozwoju zasobów leśnych, co wynika z zapisów przywoływanych ustaw i dokumentów doktrynalnych. Zarówno w odniesieniu do leśników, jak i specjalistów w zakresie badania i konserwacji zabytków, rozpoznanie zasobów kulturowych, stanowi zbiór informacji i danych, które są znaczące w planach związanych z zagospodarowaniem terenu i polityką gospodarczą leśników. Zainteresowanie zasobami zabytkowymi ze strony zarządców i właścicieli obszarów leśnych, poza potrzebą ochrony dziedzictwa kulturowego, generuje potrzebę budowania strategii działań związanych np. z ruchem turystycznym. Starając się wypracować dobre i użyteczne zasady przyszłych prac na terenach leśnych w związku z rosnącym rozpoznaniem obiektów zabytkowych, warto również sięgnąć po doświadczenia i przykłady wypracowane w innych krajach, gdzie ALS przyczyniło się do rozpoznania licznych, nieznanych dotąd zasobów (Ludemann 2011, Masini i in. 2011). Na zakończenie warto podkreślić, że w odniesieniu do Polski strategia ochrony obiektów zabytkowych na ternach leśnych, winna uwzględniać pomiary ALS i dane ISOK, co gwarantuje obecnie poprawę rozpoznania, oceny i monitorowania dziedzictwa kulturowego. Powyższe rozważania skłaniają do sformułowania kilku wniosków i postulatów dotyczących działań, które mogą usprawnić dotychczas prowadzone prace. Należą do nich: 1. Określenie wspólnej polityki i strategii działań przedstawicieli środowisk związanych z zabytkami i leśnictwem. 2. Budowa zespołów zajmujących się ochroną i zarządzaniem dziedzictwa kulturowego na obszarach leśnych. 3. Modyfikacja i szersze, a zarazem wnikliwsze określenie systemu wartościowania licznych zabytków, które do tej pory nie były w wystarczający sposób badane, inwentaryzowane i chronione (np. pozostałości konstrukcji militarnych, relikty poprzemysłowej gospodarki surowcami leśnymi jak np. mielerze). 4. Podjęcie działań na rzecz upowszechniania i popularyzacji dziedzictwa kulturowego na obszarach leśnych, a zarazem nowych technologii 5. W zakresie prowadzenia szeroko rozumianej edukacji z jednej strony należy zwiększyć świadomość społeczeństwa o znaczeniu i zasobach leśnych, a z drugiej 20 strony o dziedzictwie kulturowym istniejącym na tych terenach i potencjale nowych technologii w ochronie i badaniu dóbr kultury i środowiska. 6. Wybrana literatura i dokumenty Bakuła K., Ostrowski W., Zapłata R., [w druku] Automatyczna detekcja obiektów archeologicznych z danych ALS, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. XIX. Bałazy R., 2013, Numeryczny Model Terenu w praktyce leśnej, [w:] Geomatyka w Lasach Państwowych. Część II. Poradnik praktyczny, red. K. Okła, Warszawa 2013, s. 123138. Bałazy R., Zapłata R., 2014, Leśna archeologia laserowa, „Las Polski”, 6/2014, s. 20-21. Banaszek Ł, Rączkowski W., 2010, Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko), [w] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. X: Miasto i gmina Polanów, red. Rączkowski W., Sikora J., Sławno–Polanów, s. 117131. Bewley R., Crutchley S., Shell C, 2005, New light on an ancient landscape: lidar survey in the Stonehenge World Heritage Site, „Antiquity”, vol. 79, no. 305, pp. 636–647. Challis K., Forlin P., Kincey M., 2011, A generic toolkit for the visualization of archaeological features on airborne LiDAR elevation data, „Archaeological Prospection”, vol. 18, issue 4, pp. 279-289. Crutchle S., Crow P., 2010, The Light Fantastic. Using airborne lidar in archaeological survey, „IAPRS”, vol. XXXVIII, part 7B: ISPRS TC VII Symposium – 100 Years ISPRS, Vienna, Austria, July 5-7, 2010, ed. by Wagner W., Székely, B., – http://www.isprs.org/proceedings/XXXVIII/part7/b/pdf/160_XXXVIII-part7B.pdf. [dostęp 31.01.2014] Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, L 288/27, 2007. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, Rozporządzenie Ministra Środowiska, Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie opracowywania map zagrożenia powodziowego oraz map ryzyka, Warsaw, Polska, 22 January 2013 r., poz. 104. Forests Gil in W., Poland, 2012, ed. by W. Milewski, Warsaw, 2012 http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/in_english/files/forests-in-poland-2012/ [access 31.01.2014] 2010, Sadzimy las. Jak przygotować teren? http://www.lasy.gov.pl/dzialalnosc_spoleczna/lasy_prywatne/sadzimy-las 31.01.2014] [dostęp Haze M., (red.), 2011, Zasady hodowli lasu - załącznik do Zarządzenia nr 53 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie wprowadzenia "Zasad hodowli lasu" w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe (ZH-710- 21 56/11), Warszawa http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/gospodarkalesna/hodowla/zasady-hodowli-lasu-dokument-w-opracowaniu/view [dostęp 31.01.2014] Hesse R., 2010, Extraction of archaeological features from high-resolution LIDAR data, [in:] 14th International Congress „Cultural Heritage and New Technologies“ Vienna, 2009, Vienna, pp. 636-642 – http://www.academia.edu/1045403/Extraction_of_archaeological_features_from_hig h-resolution_LIDAR_data. [dostęp 31.01.2014] Jaskanis D.(red.), 1996, Archeologiczne Zdjęcie Polski – metoda i doświadczenia. Próba oceny, Warszawa. Kędzierski M., Zapłata R., Fryśkowska A., Wilińska M., Deliś P., [2012], Metody teledetekcyjne i fotogrametryczne w ochronie, konserwacji i inwentaryzacji zamków w ruinie, (w:) Zamki w ruinie - zasady postępowania konserwatorskiego, (red.) B. Szmygin, P. Molski, Warszawa-Lublin, s. 139-146. Konopka M., (red.), 1981, Zdjęcie archeologiczne Polski, Warszawa. Kozieł M., 2010, Ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych na pograniczu polsko-białoruskim na przykładzie Puszczy Białowieskie, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. XXVI, pp. 271-284 - http://www.paek.ukw.edu.pl/wydaw/vol26/pek_tom_26_2010_koziel.pdf [dostęp 31.01.2014] Kurczyński Z., Bakuła K., 2013, The selection of aerial laser scanning parameters for countrywide digital elevation model creation. [in:] Informatics, Geoinformatics and Remote Sensing Conference Proceedings vol. II, Geodesy and Mine Surveying, Photogrammetry and Remote Sensing, 13th International Multidisciplinary Scientific Geoconference SGEM 2013, 17-21th June, Albena, Bulgaria, pp. 695-702. Ludemann T., 2011, Scanning the historical and scientific significance of charcoal production – local scale, high resolution kiln site anthracology at the landscape level, SAGVNTVM EXTRA 11: 23–24 - http://ojs.uv.es/index.php/saguntumextra/article/view/1546/920 [dostęp 31.01.2014] Masini N., Coluzzi R., Lasaponara R., 2011, On the airborne lidar contribution in archaeology: from site identification to landscape investigation, [in:] Laser scanning, theory and applications, ed. by Wang Ch.-Ch., pp. 263-290 – http://www.intechopen.com/books/laser-scanning-theory-and-applications/on-theairborne-lidar-contribution-in-archaeology-from-site-identification-to-landscapeinvestigatio [dostęp 31.01.2014] Raport o stanie lasów w Polsce, Warsaw, 2013. Sławik Ł., Zapłata R., 2011, LIDAR w archeologii – zagadnienia wprowadzające, 2011, (w:) Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego - wybrane zagadnienia, (red.) R. Zapłata, Lublin, s. 207-232. The State Forests in Fugures, 2012, Warsaw - http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/in_english/files/thestate-forests-in-figures-2012/ [dostęp 31.01.2014] Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. 1991 Nr 101 poz. 444) – The Act of 28 September 1991 on forests (Dz. U. of 2005, No. 45, item 435 as amended). 22 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568) – The Act of 23 July 2003 on the protection and conservation of monuments. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880) - Nature Conservation Act of 16 April 2004 (Dz. U. 2004 No. 92 item 880). Wiśniewski J., Kiełczewski B., 1996, Kulturotwórcza rola lasów, Poznań. Zeidler K., Trzciński M., 2009, Wykłady prawa dla archeologów, Warszawa. Zapłata R., 2013a, Obszary chronione a dziedzictwo kulturowe - geoinformacja i zabytki, [w:] Systemy Informacji Geograficznej w zarządzaniu obszarami chronionymi – od teorii do praktyki, red. M. Kunz, A. Nienartowicz, Tuchola-Toruń, s. 225-236. Zapłata R., 2013b, Nieinwazyjne metody w badaniu i dokumentacji dziedzictwa kulturowego – aspekty skanowania laserowego w badaniach archeologicznych i architektonicznych, Warszawa. Zapłata R., 2013c, Optymalizacja działań na rzecz ochrony zasobów zabytkowych na terenach leśnych przy zastosowaniu danych lotniczego skanowania laserowego, Warszawa, [maszynopis i wersja elektroniczna w archiwum UKSW]. Zapłata R., [w druku] Between Archaeology and Forestry – Selected Aspects of Airborne Laser Scanning (ALS) and ISOK (IT System of the Country's Protection against Extreme Hazards) Data, [in] Archaeological Sites in Forests – Strategies for their Protection “Schriftenreihe des Bayerischen Landesamtes für Denkmalpflege”, Eds. Walter Irlinger and Grietje Suhr. Zapłata R., Borowski M., 2013, GIS w archeologii – przykład prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysłowego, „Roczniki Geomatyki”, 103-112. Zapłata R., Sławik Ł., 2010, LIDAR zmienia archeologię, "Geodeta", 10 (185), s. 42-44. Zarządzenie nr 50 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 18 maja 1994 r. w sprawie nadania statutu Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe, Warsaw, 1994. Zarządzenie nr 53 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie wprowadzenia "Zasad hodowli lasu" w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe (ZH-710-56/11), Warsaw, 2011. Zawiła-Niedźwiecki, T., K. Stereńczak, R. Bałazy, A. Wencel, P. Strzeliński i M. Zasada, 2008, LIDAR w leśnictwie, „Teledetekcja Środowiska” 39, s. 59-66. 23