KOALICJA NA RZECZ ZDROWEGO STARZENIA SIĘ Starzenie się

KOALICJA NA RZECZ ZDROWEGO STARZENIA SIĘ
Starzenie się społeczeństwa to problem wielowymiarowy i dotyka wszystkich aspektów naszego
życia. Odnosi się zarówno do funkcjonowania pojedynczych osób, jak i państw oraz społeczeństw. Nie
unikniemy tego naturalnego etapu życia, możemy jednak zrobić wszystko, aby starość oznaczała
godność i aktywność. Zapewnienie godnej i aktywnej starości stanowi jedno z największych wyzwań
stojących obecnie przed ludzkością.
W lipcu 2012 r. została powołana Koalicja na rzecz Zdrowego Starzenia Się, która jest odpowiedzią na
potrzeby związane z przemianami demograficznymi i ze wzrostem oczekiwań dotyczących jakości
życia w późnym wieku. Już na samym początku działalności Koalicja otrzymała poparcie Ministerstwa
Zdrowia oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz wielu wybitnych osobistości ze sfery
zdrowotnej, społecznej i edukacyjnej.
Głównymi beneficjentami działań Koalicji będą przyszłe pokolenia. Działania, które doprowadzą do
podtrzymywania zdrowia i aktywności zawodowej starszych pokoleń powinny być jednak rozpoczęte
już teraz. Fundamentem tworzonej strategii jest koncepcja Aktywnej i Zdrowej Starości (Active and
Healthy Ageing), którą z powodzeniem promuje Unia Europejska.
Koalicja na rzecz Zdrowego Starzenia Się zabiega o poprawę szeroko rozumianej jakości życia osób
starszych w Polsce. Jej członkami i sympatykami są polscy i zagraniczni eksperci, zwłaszcza ze sfery
medycyny, liderzy opinii publicznej, instytucje oraz organizacje społeczne. W działania Koalicji
zaangażowały się władze rządowe, samorządowe, przedstawiciele parlamentu oraz liczne uczelnie
i organizacje pozarządowe.
Inicjatywa Koalicji na rzecz Zdrowego Starzenia Się została objęta patronatem honorowym Pani
Marszałek Sejmu, Ewy Kopacz oraz patronatami: Rzecznika Praw Obywatelskich, Ireny Lipowicz,
Minister Sportu i Turystyki, Joanny Muchy, Marszałka Województwa Mazowieckiego, Adama
Struzika, Prezydent m. st. Warszawy, Hanny Gronkiewicz-Waltz oraz Instytutu Lecha Wałęsy. Ponadto
wsparcia Koalicji udzielili: Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Ministerstwo Edukacji Narodowej, PhRMA, Warszawski Uniwersytet Medyczny oraz Instytut
Reumatologii w Warszawie.
Publikacja „Białej Księgi na temat Zdrowego Starzenia Się” stanowi ważny element prac Koalicji. W jej
przygotowanie zaangażowały się autorytety z różnych dziedzin nauki, m.in. lekarze neurolodzy,
gerontolodzy, kardiolodzy, rehabilitanci, patolodzy i wielu innych. W publikacji nie zabrakło
materiałów eksperckich przygotowanych przez przedstawicieli rządu, instytucji publicznych
i samorządów jak również socjologów, ekspertów ds. ubezpieczeń i polityki społecznej, ekonomistów.
Artykuły naukowe zawarte w Białej Księdze są nie tylko diagnozą zastałej rzeczywistości, lecz
wybiegając w przyszłość postulują podjęcie właściwych kroków ku poprawie sytuacji osób starszych
oraz budowie zdrowej starości.
Raport ten, choć nie wyczerpuje wszystkich zagadnień, to jednak odnosi się do wielu sfer życia
człowieka: edukacyjnej, społecznej, zawodowej, rodzinnej, a przede wszystkim zdrowotnej. Problemy
wieku senioralnego mają bowiem swój Początek znacznie wcześniej; zgodnie z maksymą polskiej
prezydencji w Radzie Unii Europejskiej „zdrowa starość zależy od zdrowia dzieci”, całożyciowa
dbałość o zdrowie to szansa na aktywną zdrową starość.
„Społeczeństwo winno otwarcie mówić o problemie wieku podeszłego, o zrozumieniu dla
upośledzenia płynącego z dysfunkcji różnych narządów starego organizmu, z ubóstwa tej grupy
społecznej, samotności, strachu przed jutrem i niepokoju lub rezygnacji spowodowanych zbliżaniem
się ostatnich chwil życia. Głośno afirmujmy człowieka przez całe jego życie, również w okresie
zniedołężnienia. Budujmy pozytywny obraz wieku podeszłego. Starość spotka nas wszystkich, myślmy
więc o seniorach tak, jak w przyszłości będziemy chcieli, aby o nas myślano” – mówi Prof. Bolesław
Samoliński, Krajowy Konsultant w dziedzinie Zdrowia Publicznego oraz Przewodniczący Koalicji na
Rzecz Zdrowego Starzenia Się.
ZDROWE STARZENIE SIĘ: BIAŁA KSIĘGA
WNIOSKI I REKOMENDACJE
1. W polityce państwa problem aktywnej, zdrowej starości winien stanowić priorytet na najbliższe
dziesięciolecia, obejmujący edukację prozdrowotną i budowanie systemowych rozwiązań
sprzyjających kształtowaniu postaw prozdrowotnych od najmłodszych lat.
2. Program ten powinien dotyczyć dbałości o sprawność fizyczną, sferę żywieniową i obyczajową
oraz podejmowania walki z nałogami.
3. W okresie wieku średniego polityka ta winna być kontynuowana, rozszerzona jednak na zakłady
pracy z włączeniem pracodawców do polityki prewencji i profilaktyki. Należy rozważyć
zbudowanie instrumentów promujących takie zachowania w zakładach pracy.
4. Dla osób w wieku starszym, poza kontynuowaniem powyższej polityki, konieczne jest:
a) tworzenie innowacyjnych rozwiązań w sferze farmakoterapii i technicznego wsparcia
oraz programów prozdrowotnych i aktywizujących takie osoby;
b) podejmowanie działań niwelujących skutki ubóstwa, poprawa zabezpieczenia socjalnego,
chroniącego przed skutkami niepełnosprawności i inwalidztwa, a także budowanie
właściwych relacji społecznych i więzi pokoleniowych oraz walka z wykluczeniem
społecznym;
c) przygotowanie systemu opieki zdrowotnej do rozwiązań niezbędnych dla wzrastającej w
tej grupie wiekowej wielochorobowości i inwalidztwa, ze szczególnym zwróceniem uwagi
na rozwój geriatrii i wprowadzenie jej do praktyki lekarzy podstawowej opieki
zdrowotnej;
d) wczesne wykrywanie i prewencja chorób przewlekłych dzięki badaniom skriningowym i
programom profilaktycznym.
5. Należy uwzględnić wielosektorowy charakter polityki prozdrowotnej, włączyć do niej wszystkie
resorty, a szczególnie zdrowia, pracy i polityki społecznej, sportu i turystyki, edukacji oraz nauki.
6. W programie nie może zabraknąć samorządów terytorialnych. Konieczne jest wsparcie
merytoryczne, organizacyjne i finansowe samorządowych struktur przez administrację centralną.
7. Do tej polityki należy włączyć jak najszerzej organizacje pozarządowe.
8. Należy rozważyć obowiązkową ocenę aktów legislacyjnych pod kątem ich znaczenia dla zdrowia.
9. Podstawą polityki senioralnej należy uczynić narodowy program zdrowia publicznego, którego
realizacja powinna być oceniana i nadzorowana przez polski parlament minimum dwukrotnie w
czasie każdej kadencji.
10. Wskazane jest stworzenie mapy drogowej polityki senioralnej w Polsce.
STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA - FAKTY
Zmiany demograficzne spowodują istotny spadek liczby osób w wieku produkcyjnym. Główny Urząd
Statystyczny szacuje, że między 2010 a 2035 r. zmniejszy się ona z 25,9 mln do 21,8 mln (GUS 2009).
W tym samym czasie prognozowana liczba mieszkańców Polski zmaleje o ponad 2,1 mln osób – o tyle
mniej będzie więc potencjalnych podatników.
W 2007 r. na 1000 osób w wieku produkcyjnym przypadały średnio 553 osoby w wieku
nieprodukcyjnym, w 2035 r. będzie ich zaś już 736 (GUS 2009).
Według danych statystycznych w 2007 r. średnio cztery osoby w wieku produkcyjnym pracowały
na jedną osobę w wieku emerytalnym, natomiast w 2035 r. jedynie dwie osoby będą finansowały
jednego emeryta.
Prognozuje się, że w 2035 r. nadwyżka zgonów nad urodzeniami wyniesie około 180 tys. Liczba
urodzeń zmniejszy się o ponad 30% - z poziomu 411 tys. w 2011 r. do około 272 tys. w 2035 r.
W chwili obecnej współczynnik dzietności dla Polski szacuje się na około 1,36. Jednak aby
zapewnić zastępowalność pokoleń musiałby się zwiększyć o ok. 50% i powinien wynosić ok. 2,1.
W Polsce przeciętny czas trwania życia systematycznie się wydłuża. Do 2035 r. przeciętny czas
trwania życia mężczyzny wydłuży się o 6 lat (do poziomu 77 lat), a w przypadku kobiet o 3 lata
(do poziomu 83 lat).
Istotnie zwiększy się udział w populacji osób w wieku później starości (80 lat i więcej) z około
3,5% populacji obecnie do ponad 7,2%. W roku 2035 takich osób będzie w Polsce ponad 2,5 mln.
Szacuje się, iż w 2030 r. 53,3 % gospodarstw jednoosobowych będzie prowadzonych przez osoby
w wieku co najmniej 65 lat (w tym 17,3 % przez osoby w wieku 80 lat i więcej). Oznacza to 2,7
mln jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez osoby starsze. Zwiększeniu
ulegnie również udział gospodarstw bez dzieci z 67,6% do 75,8%. Następstwem wspomnianych
zmian będzie spadek potencjału opiekuńczego rodzin do świadczenia opieki i pomocy starym
i niepełnosprawnym jej członkom.
NASTĘPSTWA STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA
a. Ekonomiczne i gospodarcze
Proces starzenia się społeczeństwa przekłada się w sposób bezpośredni i pośredni na funkcjonowanie
gospodarki danego państwa. Zjawisko to jest wielowymiarowe i dotyczy między innymi kwestii
zabezpieczeń społecznych (emerytury, ochrony zdrowia, świadczeń opiekuńczych), rynku pracy, a
także konsumpcji dóbr i usług. Wymiar ekonomiczny jest niezwykle istotny, gdyż to właśnie od
zasobu pieniądza zależeć będzie w dużym stopniu stan zdrowia każdego człowieka, a także
funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej.
W następstwie starzenia się ludności w Polsce dojdzie do obniżenia liczby osób w wieku
produkcyjnym. Według prognoz w roku 2035 liczba ta wyniesie 21,8 mln i będzie o 4,1 mln niższa niż
w 2010 r. Oznacza to ograniczenie dostępność wolnych zasobów pracy. Co więcej, negatywnie
zmienią się proporcje między liczbą osób w wieku poprodukcyjnym a liczbą osób w wieku
produkcyjnym (współczynnik obciążenia demograficznego). W 2010 roku na 26 osób w wieku
poprodukcyjnym przypadało 100 osób w wieku produkcyjnym. W 2035 będzie to już 46 na 100.
W Polsce poważny problem stanowi niski poziom aktywności zawodowej wśród osób powyżej 55.
roku życia, wynosi on bowiem obecnie około 34-35%. Dla porównania średnia dla Unii Europejskiej
jest o ponad 10 pkt. % wyższy i wynosi 46,3%. Częściowo wynika to z faktu, iż rzeczywisty wiek
przejścia na emeryturę jest istotnie niższy of oficjalnego wieku emerytalnego. Ma to związek
z nabyciem przez różne grupy zawodowe prawa do wcześniejszych świadczeń emerytalnych. Należy
jednak zauważyć, iż w ostatnich latach rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę zwiększył się z 56,6
lat w 2001 do 59,3 lat w 2007.
Kluczowe znaczenie dla sytuacji ekonomicznej Państwa ma tempo wzrostu produktu krajowego
brutto (PKB). Według prognoz Komisji Europejskiej nastąpi obniżenie tempa wzrostu gospodarczego
jako następstwo kryzysu demograficznego. Zwiększanie wieku emerytalnego i działania mające na
celu utrzymanie na rynku pracy osób starszych nie będą w stanie w pełni zniwelować tego zjawiska.
Przyczyną tego jest prognozowany spadek całkowitej liczby ludności w Polsce oraz problem
niepełnosprawności u osób starszych. Z tego względu niezwykle istotne są wszelkie działania mające
na celu wydłużenie liczby lat przeżytych w zdrowiu.
Starzenie się ludności stanowi również wyzwanie dla współczesnych systemów emerytalnych.
W efekcie procesów demograficznych zmniejsza się populacja osób czynnych zawodowo.
Przykładowo w 2050 r. w Stanach Zjednoczonych na jednego emeryta przypadać będzie 2,5
pracownika, we Francji 1,9, a w Niemczech 1,6. Najczęściej stosowanym rozwiązaniem jest
podnoszenie wieku emerytalnego, jednak powyżej granicy 70 lat stają się to nieefektywne. Prognozy
demograficzne skłaniają zatem do poszukiwania nowych możliwości zabezpieczenia emerytalnego
(np. rozwiązania ubezpieczeniowe tzw. trzeciofilarowe).
b. Zdrowotne
Stałe wydłużenie średniego trwania życia jest świadectwem postępu cywilizacyjnego, poprawy
warunków bytowych oraz rozwoju technologii medycznych. Jednak, z punktu widzenia dyskusji na
temat zdrowego i aktywnego starzenia się, kluczowym czynnikiem jest zachowanie jak najdłużej
zdrowia. To właśnie jest obecnie największym wyzwaniem stojącym przed systemem opieki
zdrowotnej nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Jak wynika z badań Centrum Badania Opinii
Społecznej (CBOS) 90% osób powyżej 75. roku życia źle ocenia swój stan zdrowia. Dla porównania
w grupie w wieku 60-74 lat jest to 34%. Dotychczas w dyskusji najwięcej miejsca poświęcano
chorobom serca, nowotworom, chorobom układu oddechowego, czy udarom i wypadkom, które były
główną przyczyną zgonów. Jednak obecnie coraz większe znaczenie zaczyna mieć problem
niedołęstwa
spowodowanego
niepełnosprawnością,
otępienia,
czy
innych
chorób
neurodegeneracyjnych. Coraz częściej mówi się o tym zjawisku w kategoriach współczesnej epidemii.
Obecnie obserwuje się zjawisko narastania liczby osób z chorobami przewlekłymi oraz umiarkowaną
niepełnosprawnością będącą ich następstwem. Jest to efekt poprawy skuteczności leczenia
i ograniczenia poważnych następstw chorób przewlekłych. Dostęp do nowoczesnych technologii
medycznych wpływa także na poprawę jakości życia i utrzymanie aktywności społecznej chorych,
jednak koszty generowane z tego tytułu systematycznie rosną.
Zapewnienie opieki zdrowotnej populacji osób starszych jest średnio 3-5 razy bardziej kosztowne niż
w przypadku ludzi młodych. Należy jednak zauważyć, iż koszty leczenia wyraźnie rosną w ostatnim
roku życia, a w szczególności w okresie ostatnich tygodni. Co więcej, wzrost ten jest istotnie wyższy
w przypadku osób umierających w wieku 45 lat niż w wieku 65 lat i więcej. Oznacza to, że wydłużanie
się ludzkiego życia niekoniecznie powoduje wzrost nakładów, o ile towarzyszy mu równocześnie
wydłużanie liczby lat przeżytych w zdrowiu. By osiągnąć ten cel niezbędne jest wprowadzanie
systemów promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej.
Starzenie się społeczeństwa generuje również istotny wzrost zapotrzebowania na opiekę
długoterminową, świadczenia rehabilitacyjne oraz opiekuńcze. Według prognoz liczba osób
niesamodzielnych w Polsce do roku 2050 wzrośnie o 100-140%. Oznacza to konieczność zapewnienia
domowej oraz zinstytucjonalizowanej opieki tej grupie. Szacuje się, że koszt ten wyniesie dodatkowe
1,2% PKB. By sprostać temu wyzwaniu należy niezwłocznie podjąć działania mające na celu
dostosowanie struktur świadczeń sektora ochrony zdrowia, opieki zdrowotnej i zabezpieczenia
społecznego do nowych warunków.
W Polsce istotny problem stanowi również niedobór łóżek geriatrycznych oraz samych geriatrów.
Dzięki kompleksowemu spojrzeniu na pacjenta w starszym wieku geriatra jest w stanie
zoptymalizować wybór sposobu diagnozowania i leczenia, przyczyniając się tym samym do
zracjonalizowania kosztów. Według danych GUS w naszym kraju znajduje się łącznie 569 łóżek
geriatrycznych (wobec 26032 internistycznych). Gdyby kierować się zaleceniami WHO, winno to być
7500 łóżek szpitalnych oraz 300 poradni geriatrycznych. Problem stanowi również wycena przez
Narodowy Fundusz Zdrowia świadczeń geriatrycznych. W konsekwencji tego Polska należy do krajów
o najniższej dostępności do opieki geriatrycznej.
c. Psychologiczne i społeczne
Starzeniu towarzyszy szereg zmian psychologicznych. Dotyczy to między innymi zmian w zakresie
procesów poznawczych – obniżeniu ulega sprawności procesów zapamiętywania i przechowywania
śladów pamięciowych, przede wszystkim w odniesieniu do pamięci bezpośredniej oraz mechanicznej.
Dodatkowo, następuje wyraźny spadek sprawności myślenia indukcyjnego, wyobraźni przestrzennej
oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Zmiany te wpływają na pogorszenie funkcjonowania osób
starszych zarówno w życiu prywatnym jak i społecznym.
Nasilenie się procesu starzenia ludności przypadło na okres dynamicznych przemian społecznych
i gospodarczych związanych z rozwojem technologii. W przeciągu ostatnich kilkunastu lat drastycznie
zmienił się sposób komunikowania, nastąpiła elektronizacja gospodarski i rozwój e-społeczeństwa.
Tempo wspomnianych zmian jest bardzo wysokie, co stanowi poważne wyzwanie dla osób starszych.
Zachodzące zmiany wpływają na sytuację życiową seniorów oraz ich pozycję społeczną.
Równocześnie transformacji ulegają systemy wartości oraz formy życia rodzinnego, co utrudnia
osobom starszym odnalezienie się w nowych warunkach. Przemiany społeczne, niski poziom
dochodów, jak również niski standard życia mogą prowadzić do wykluczenia tej grupy społecznej.
Jednakże, czynnikiem, który w największym stopniu wpływa na ryzyko wykluczenia wśród seniorów,
jest przede wszystkim ograniczony poziom samodzielności wynikający ze złego stanu zdrowia.
Obecnie w okres starości zaczynają wkraczać roczniki osób coraz lepiej wykształconych, którym
łatwiej jest dostosować się do zachodzących zmian. Co więcej, grupa ta jest nie tylko lepiej
przygotowana do pełnienia nowych ról społecznych, ale również cechuje się lepszym stanem zdrowia
i wyższym poziomem sprawności w porównaniu do ich rówieśników kilkanaście lat temu.
ZDROWE I AKTYWNE STARZENIE SIĘ
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje aktywne starzenie (Active Ageing) jako proces
optymalizacji szans związanych ze zdrowiem, uczestnictwem i bezpieczeństwem w celu poprawy
jakości życia osób starszych. Aktywne starzenie pozwala ludziom na realizację ich potencjału dla
uzyskania fizycznego, społecznego i psychicznego dobrostanu przez całe życie. Zakłada również
uczestnictwo w życiu społecznym, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej ochrony,
bezpieczeństwa i opieki w momentach, gdy zachodzi taka potrzeba. Pod pojęciem „aktywne” mieści
się nie tylko pozostawanie aktywnym fizycznie oraz pozostawanie na ryku pracy, ale również dalsze
uczestnictwo w sprawach społecznych, gospodarczych, kulturalnych, duchowych i obywatelskich.
Aktywne starzenie się przyczynia się do wydłużenia liczby lat przeżytych w zdrowiu oraz do
podniesienia jakości życia.
Dla realizacji postulatów aktywnej i zdrowej starości niezmiernie istotne znaczenie ma intensyfikacja
działań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zdrowotnej. Poprawa ogólnego zdrowia populacji
osób starzejących się daje szansę na odsunięcie o kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat granicy
pojawiania się cech biologicznej starości. Dodatkową korzyścią płynącą z tych działań jest poprawa
kondycji zdrowotnej osób starszych oraz opóźnienie rozwoju chorób przewlekłych.
W dyskusji na temat aktywnego starzenia nie może zabraknąć kwestii włączania osób starszych
w system edukacji obejmującej uczenie się przez całe życie. Edukacja w tym przypadku to
wielowymiarowy proces, nadający sens życiu, a także pomoc w rozumieniu zmieniającej się
rzeczywistości. To również łatwiejsze dostosowywanie do zachodzących przemian cywilizacyjnych,
społecznych i kulturowych. Niezwykle ważną rolę w edukacji osób starszych pełnią obecnie
Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), których w Polsce jest blisko 110. Zrzeszają one łącznie około 25
tys. słuchaczy. Ich powstanie i rozwój należy traktować jako część programu społecznego
dotyczącego ludzi starszych.
Zdrowe i aktywne starzenie to nie tylko korzyść dla samej jednostki, ale również dla państwa
i gospodarki. W odpowiednich warunkach osoby starsze stanowią zasób siły roboczej i kapitału
ludzkiego i mogą mieć istotny udział w tworzeniu PKB i wzroście gospodarczym. Z tego względu
realizację postulatów Active and Healthy Ageing należy traktować jako swego rodzaju inwestycję
w przyszłość.