Wiedza Prawnicza nr 3/2013 roku

Transkrypt

Wiedza Prawnicza
3/2013
SPIS TREŚCI:
Reklama a prawa konsumenta w aspekcie usług turystycznych…………………………………..……4
Adrianna Szczechowicz, Paweł Kardasz
Ochrona dziennikarzy w międzynarodowym prawie humanitarnym……………………………....14
Agata Kleczkowska
Ochrona godności w świetle art. 352 części wojskowej kodeksu karnego……………………..….25
Beata Marciniak
Dysputy wokół prawnej regulacji związków partnerskich……………………………………………....36
Beata Sadowska
Kryminalistyczne aspekty samobójstw……………………………………………………………………………43
Joanna Paulina Kufel
Wykorzystanie technologii RFID do kontroli pracowników – ocena prawna…………………...55
Karolina Szymorek
Kara grzywny w polskim prawie karnym………………………………………………………………………..66
Magdalena Ewa Rosiak
Środek obezwładniający jako znamię czynności wykonawczej przestępstwa rozboju…...…78
Piotr Bogacki
Zobowiązania prawne Ukrainy w rolnictwie wobec reżimów eksportowych i ochrony
taryfowej w ramach WTO……………………………………………………………………………………………....88
dr Andrij Duchnewycz
Wiedza Prawnicza nr 3/2013
Strona 1
Międzynarodowe standardy w dziedzinie resocjalizacji niepełnoletnich osób płci
żeńskiej……………………………………………………………………………………………………………………….....98
Natalia Karpińska
O polu kryminalizacyjnym przy usiłowaniu nieudolnym z perspektywy braku przedmiotu
nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego………………………………………..…107
Marcin Berent
Umieszczenie i opieka nad osobami psychicznie chorymi w Domach Pomocy Społecznej
w świetle nowych regulacji prawnych…………………………………………………………………………..116
Monika Paczyńska
Strona 2
REDAKCJA I WYDAWNICTWO: 91-015 Łódź, ul. Gandhiego 20/29
REDAKTOR NACZELNY I WYDAWCA: Kamil Łukasz Deptuła
SEKRETARZ REDAKCJI: Mariusz Wiesław Stobiecki (5318887780)
KIEROWNIK SEKCJI PUBLIKACJI: Aleksandra Kwapiszewska
CZŁONKOWIE KOLEGIUM REDAKCYJNEGO: Marcin Berent, Kamil Łukasz Deptuła, Mariusz Wiesław Stobiecki, Marcin Krzemiński, Bogusz Bomanowski
KONSULTANT REDAKCJI ds. PRAWNYCH: Robert Teler
ASYSTENCI MERYTORYCZNI: Szymon Drab, Wojciech Zwoliński, Aneta Sobczyk
MIEJSCE I DATA WYDANIA NUMERU 3/2013: Łódź, 30 czerwca 2013 roku
DRUK: Drukarnia Cyfrowa „PIKTOR” s.c.
NUMER ISSN: 2080-4202
NUMER WPISU DO REJESTRU CZASOPISM:1095
ADRES INTERNETOWY: www.wiedzaprawnicza.pl
ADRES E-MAIL: [email protected]
RADA NAUKOWA: dr Michał Krakowiak, dr Paweł Baranowski, mec. Marcin Krzemiński
Redakcja pragnie serdecznie podziękować za owocną współpracę i życzliwe uwagi
wszystkim tym, którzy przyczynili się do rozwoju naszego czasopisma.
Szczególne podziękowania kierujemy do: prof. dra hab. Mariana Filara,
prof. dra hab. Krzysztofa Indeckiego, prof. dra hab. Zbigniewa Górala,
prof. nadzw. dr hab. Ewy Olejniczak-Szałowskiej, prof. dr hab. Igora Jakusheva,
dra Roberta Dziembowskiego, dra Marcina Kałduńskiego,
dra Tomasza Bekrychta oraz dra Michała Kurowskiego.
Strona 3
Reklama a prawa konsumenta w aspekcie usług turystycznych
Adrianna Szczechowicz, Paweł Kardasz
Uwagi wstępne
W ustawodawstwie polskim brak
jest jednego aktu prawnego, który szczegółowo regulowałby pojęcie reklamy. W doktrynie panuje pogląd, iż reklama jest
to jedna z form marketingowej prezentacji,
odpłatna, a także zgodna z dobrymi obyczajami i prawem, prowadzona w celu zwięk-
nia 2006 r. dotycząca reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej, zgodnie z którą reklama jest to przedstawienie
w dowolnej formie w ramach działalności
rzemieślniczej,
gospodarczej,
handlowej
lub wykonywania wolnych zawodów w celu
wsparcia zbycia towarów lub usług, w tym
praw, zobowiązań oraz nieruchomości3.
szenia lub utrzymania popytu na określone
Odnosząc wyżej wskazane definicje
towary lub usługi, mająca wpływ na decy-
do usług turystycznych, reklamę należy
zję potencjalnych nabywców za pomocą
rozumieć szerzej. Pod pojęciem tym należy
środków masowej komunikacji oraz innych
rozumieć katalogi, foldery, broszury, foldery
środków docierania w sposób zorganizo-
oraz inne informacje pisemne zachęcające
wany w interesie reklamodawcy1.
do uczestnictwa w imprezie turystycznej
Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 26 stycznia 2006 r.
reklamą jest każda wypowiedź skierowana
do potencjalnych konsumentów, odnosząca
się do towarów lub usług, a także przedsiębiorcy oferującego towary lub usługi, mająca na celu skłonienie oraz zachęcenie adresatów do nabywania towarów i korzystania
z usług. Przy czym zachęta może być wyrażona bezpośrednio oraz pośrednio – przez
stworzenie sugestywnego obrazu towarów
lub do skorzystania z niniejszej usługi4.
Powyższe
stanowiska,
dają
możliwość
wyróżnienia dwóch wyznaczników, pozwalających na uznanie określonej wypowiedzi
za reklamę – celu przekazu oraz jego formy.
Dokonanie ustalenia, w jakiej formie i celu
rozpowszechnia się informacje o własnym
przedsiębiorstwie, świadczonych usługach
i produkowanych towarach, pozwala ocenić,
czy możemy zakwalifikować dany przekaz
jako reklamę5.
lub usług2. Pojęcie reklamy definiuje rów-
Natomiast nie każda reklama jest
nież art. 2 dyrektywy 2006/114/WE Parla-
zgodna z prawem i dobrymi obyczajami,
mentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grud-
co zauważono już w XIX wieku. Konwencja
M. Barańska, Reklama i jej ograniczenia, Warszawa 2011, s.24.
2 M. Sieradzka, Reklama aspekty prawne, red.
M. Namysłowska, Warszawa 2012, s.118.
3
1
Ibidem, s.117.
K. Grzybczyk, Prawo reklamy, Warszawa 2008,
s. 195.
5 M. Sieradzka, op.cit., s. 118.
4
Strona 4
paryska z 1883 r. zabraniała czynów, które
w art.16 ust.111 określa otwarty katalog
mogłyby w wszelki sposób spowodować
czynów nieuczciwej konkurencji w zakresie
omyłkę co do produktu, przedsiębiorstwa,
reklamy. Z treści art.16 ust.1 pkt.2 niniejszej
działalności przemysłowej lub handlowej
ustawy można wnioskować, że aby można
konkurenta poprzez – dane lub oznaczenie,
było zarzucić przedsiębiorstwu czyn nieucz-
których użycie w działalności handlowej,
ciwej konkurencji, reklama musi spełniać
może wprowadzać potencjalnych odbior-
łącznie dwie przesłanki. Po pierwsze rekla-
ców w błąd co do cech, rodzaju, sposobu
ma musi wprowadzać w błąd, czyli wywo-
wytwarzania, ilości towaru, bądź nadawania
ływać u konsumenta/klienta niezgodne
się do użytku6. Taki rodzaj fałszywego prze-
ze stanem faktycznym rzeczy wyobrażenie
kazu jest szeroko uregulowany w ustawo-
o towarze. Natomiast drugą z przesłanek
dawstwie polskim. Pojęciem to zostało
jest wpłynięcie reklamy zawierającej błąd
unormowane m.in. w ustawie o zwalczaniu
na decyzję konsumenta/klienta co do kupna
nieuczciwej konkurencji z dnia 16 kwietnia
usługi, bądź usługi12.
1993
23
r.7,
Kodeksie
kwietnia
1964
cywilnym
r.8,
z
dnia
dyrektywach
2006/114/WE9 i 2005/29/WE10 Parlamentu Europejskiego, w licznych wyrokach
sądów oraz doktrynie.
Natomiast zgodnie z uregulowaniami Kodeksu cywilnego, pojęcie błędu,
w odniesieniu do reklamy i decyzji podejmowanych pod jej wpływem przez konsumenta, należy rozpatrywać w kontekście
Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej
wady oświadczenia woli. Takie podejście
konkurencji z dnia 16 kwietnia 1993 r.
do przedstawionego zagadnienia powoduje,
iż złożenie oświadczenia woli pod wpływem
błędu skutkuje sposobnością składającego
K. Grzybczyk, op.cit., Warszawa 2008, s. 64.
ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 nr 153
poz. 1503 z póżń. zm.).
8 ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93 z późń. zm.)
9 dyrektywa 2006/114/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy
porównawczej (Dz. U. L 376 z 27.12.2006, str.
21- 27).
10 dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca
nieuczciwych praktykach handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca
dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy
97/7/WE, 98/27/WE 2002/65/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE)
nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady
(Dz. U. L 149, z 11.06.2005, s. 22 – 39).
6
7
oświadczenie do uchylenia się od jego skutków, poprzez złożenie oświadczenia woli
drugiej stronie na piśmie. Według niniejszego kodeksu o błąd jako wada oświadczenia
woli występuje, gdy:
a. zaistnieje niezgodność między ocenianą obiektywnie rzeczywistością
ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 nr 153
poz. 1503 z póżń. zm.).
12 A. Malarczyk, Konsument a reklama studium
cywilnoprawne, Warszawa 2009, s. 172.
11
Strona 5
a jej odzwierciedleniem w świado-
element świadomości, który już miał miej-
mości człowieka;
sce. Natomiast ustawa ma na celu ochronić
b. zaistnieje
mylne
wyobrażenie
konsumenta przez samym faktem wprowa-
o treści złożonego oświadczenia
dzenia w błąd. Powyższe rozwiązanie praw-
woli13.
ne daje konsumentowi możliwość bezpo-
W związku z powyższym, podstawowym znaczeniem dla oceny oświadczenia
woli konsumenta złożonego pod wpływem
błędu ma fakt, czy złożyłby on oświadczenie
określonej
W
treści,
przypadku
znając
umów
średniej ochrony przed reklamą wprowadzającą w błąd, której nie zawierają przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji15.
Pomocne
rzeczywistość.
konsumenckich
dla
ustalenia
pojęcia
reklamy wprowadzającej w błąd są również
i reklamy można powoływać się na błąd
dyrektywy
co do treści czynności prawnych. Błąd taki
2006/114/WE z dnia 12 grudnia 2006
może obejmować zarówno właściwości
r. oraz 2005/29/WE z dnia 11 maja 2005
przedmiotu umowy, jak i samą jej treść. Do-
r. Pierwsza z nich wskazuje, iż: reklamą któ-
datkowym warunkiem powołania się na taki
ra wprowadza w błąd jest każda reklama,
błąd w odniesieniu do wskazanych umów
która w dowolny sposób, także przez swoją
jest fakt, iż adresat oświadczenia woli:
formę, wprowadza, bądź może wprowadzić
a. błąd wywołał (także bez własnej
winy);
b. wiedział o błędzie, albo;
c. mógł z łatwością błąd dostrzec14.
Parlamentu
Europejskiego,
w błąd osoby, do których dociera lub jest
skierowana, a także reklama która z powodu swojej zwodniczej natury, może wpłynąć
na postępowanie gospodarcze tych osób lub
która, z tych powodów, szkodzi lub może
Podstawową równicą między prze-
szkodzić konkurentowi. W art. 3 niniejszej
pisami Kodeksu cywilnego - które regulują
dyrektywy wskazano, jakie elementy należy
zagadnienie błędu, a przepisami ustawy
mieć na względzie przy określaniu, czy
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji –
reklama wprowadza w błąd16. Na tą dyrek-
dotyczącymi
wprowadzającej
tywę powołał się również w wyroku z dnia
w błąd, zgodnie z poglądami doktryny
14 września 2005 r. Sąd Apelacyjny
prawniczej, jest fakt innego podejścia
w Poznaniu17. Natomiast druga z dyrektyw
do podmiotu przepisów. Kodeks za podmiot
wskazuje
błędu
prawnego
reklamy
przyjmuje
zindywidualizowaną
obszar
-
uregulowania
reklamy
pojęcia
wprowadzającej
osobę, która pod pływem błędu nabyła
usługę lub dobro – dostrzega on w błędzie
Ibidem, s. 171.
M. Sieradzka, op.cit., s. 119.
17 wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia
14 września 2005 r., I ACa 149/05.
15
16
13
14
Ibidem, s. 169.
Ibidem, s. 170.
Strona 6
w błąd. Mianowicie przedstawiona dyrek-
lub niewykonaniem zobowiązania usługi
tywa, swoim zakresem, objęła jedynie prak-
turystycznej.
tyki, które „istotnie” faktycznie lub potencjalnie wyrządzają szkodzę konsumentowi.
W związku z tym położono nacisk na cechę
„istotności” przy ocenianiu reklamy jako
czynu nieuczciwej praktyki rynkowej (identyczna cecha została również zaakcentowana w art.16 u.z.n.k.)18. Natomiast zgodnie
z poglądem doktryny – reklama wprowadza
w błąd, gdy na jej podstawie konsument
nabywa
nieprawdziwe
wyobrażenie
co do towaru lub usługi. Przy czym błędne
informacje przekazywane w reklamie mogą
polegać na ich: nieprawdziwości lub przedstawieniu ich w taki sposób, że mimo swojej
prawdziwości
mogą
one
Kto nie marzy bowiem o pięknych
i kolorowych pejzażach z różnych zakątków
świata,
które
pobudzają
wyobraźnie
i odwieczny instynkt człowieka do odbywania podróży, oderwania się od monotonii
życia codziennego, do zwiedzania i wypoczynku. Nierzadko jednak czarujące „opakowanie” produktu turystycznego nazbyt
odbiega od przedstawionych nam wcześniej
folderów, broszur, katalogów. W związku
z tym rodzi się kwestia prawdziwości
i granic dopuszczalności reklamy usług
turystycznych21.
wywoływać
Znaczenie reklamy w usługach
fałszywe wyobrażenie o usłudze lub towa-
turystycznych
rze19.
Ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 roku
Reasumując powyższe stanowiska,
o usługach turystycznych22 implementowa-
możemy uznać reklamę jako wprowadzają-
no do polskiego systemu prawnego Dyrek-
cą w błąd jeżeli:
tywę 90/314/EWG w sprawie zorganizo-
a. występuje istotność błędu;
b. błąd wpłynął potencjalnie lub realnie na decyzję gospodarczą klienta20.
Powyższe stanowiska prezentowane
w doktrynie i orzecznictwie mają istotny
wanych podróży, wakacji i wycieczek23.
Regulacja ta szczegółowo normuje również
etap przedkontraktowy. Wskazano co powinny zawierać broszury, katalogi, foldery
proponujące imprezy turystyczne lub usługi
turystyczne muszą zawierać informacje:
wpływ wywierają na zagadnienie reklamy,
reklamy wprowadzającej w błąd, jak również odszkodowania lub zadośćuczynienia
związanych z nienależytym wykonaniem
M. Sieradzka, op.cit.,, s. 119.
A. Malarczyk, op.cit., s. 173.
20 M. Sieradzka, op.cit., s. 122.
18
19
M. Nasterowicz, Prawo turystyczne, Warszawa
2012, s.235.
22 ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach
turystycznych (Dz. U. 2004 nr 223 poz. 2268
j.t ze zm.).
23 dyrektywa Rady z dnia 13 czerwca 1990 r.
w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji
i wycieczek (Dz. U. L 158, 23/06/1990, s. 59 –
64).
21
Strona 7
1) cenę imprezy turystycznej lub usługi
turystycznej albo sposób jej ustalenia,
2) miejsce pobytu lub trasę imprezy,
Zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy
o
usługach
turystycznych24
informacje
reklamowe stają się elementem umowy,
jeżeli w treści umowy zawartej między
3) rodzaj, klasę, kategorię lub charaktery-
klientem a organizatorem turystyki lub
stykę środka transportu,
pośrednikiem turystycznym nie zawarto
4) położenie, rodzaj i kategorię obiektu
zakwaterowania, według przepisów kraju
pobytu,
odmiennych postanowień. W związku z tym
treść reklamy nie jest bez znaczenia
dla zawartej umowy i wiąże biuro podróży.
Niedopełnienie
informacji
zawartych
w reklamie będzie nieprawidłowym wyko-
5) ilość i rodzaj posiłków,
6) program zwiedzania i atrakcji turystycznych,
naniem lub niewykonaniem zobowiązania.
Z tego tytułu konsument będzie mógł
dochodzić swoich praw.
7) kwotę lub procentowy udział zaliczki
w cenie imprezy turystycznej lub usługi
turystycznej oraz termin zapłaty całej ceny,
Warto podkreślić, że informacje
reklamowe będą wiążące jedynie wtedy,
kiedy nie zawarto odmiennych postanowień
8) termin powiadomienia klienta na piśmie
w umowie. Dlatego też, porównanie posta-
o ewentualnym odwołaniu imprezy tury-
nowień umowy z informacjami zawartymi
stycznej lub usługi turystycznej z powodu
w reklamie jest bardzo ważne. Niestety jak
niewystarczającej liczby zgłoszeń, jeżeli
wynika z badań przeprowadzonych przez
realizacja usług jest uzależniona od liczby
TNS POLSKA dla Urzędu Ochrony Konku-
zgłoszeń,
rencji i Konsumentów w okresie przedwa-
9) podstawy prawne umowy i konsekwencje prawne wynikające z umowy,
kacyjnym w roku 2012 większość ankietowanych, bo aż 57% nie czyta umów, ani nie
sprawdza czy wszystkie przedstawione
10) ogólne informacje o obowiązujących
warunki są zgodne z prawem. Tylko jedna
przepisach
trzecia twierdzi, że robi to zawsze, zaś 14%
paszportowych,
wizowych
i sanitarnych oraz o wymaganiach zdrowot-
tylko przy zakupie niektórych wycieczek.
nych dotyczących udziału w imprezie
turystycznej.
Ustawodawca podkreślił, że informacje te muszą być podane w sposób
dokładny i zrozumiały oraz nie mogą
wprowadzać klienta w błąd.
ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach
turystycznych (Dz. U. 2004 nr 223 poz. 2268 j.t
ze zm.).
24
Strona 8
Ochrona praw konsumenta
a. wystąpiło zdarzenia powodującego
szkodę;
Jak wynika z powyższych twierdzeń
b. wystąpiła szkoda;
w razie niedotrzymania przez organizatora
c. istnieje
usługi turystycznej, informacji zawartych
związek
skutkowy
w reklamie, konsument może dochodzić
przyczynowo
między
-
zdarzeniem
a szkodą.
swoich roszczeń na podstawie art.12 ustawy
o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom
Według powszechnie przyjętego poglądu
rynkowym który stanowi, że: „w razie
szkodą jest uszczerbek na mieniu lub
dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej
osobie.
konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać naprawienia
wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych,
w szczególności żądania unieważnienia
umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu
świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu”25.
Podstawowym instrumentem przysługującym poszkodowanemu konsumentowi, w razie powstania szkody majątkowej,
jest odszkodowanie – usankcjonowanie
w art.471 k.c.27 Obejmuje ono zgodnie
z zasadą pełnej kompensacji: straty, jakich
doznał poszkodowany (damnum emergens)
oraz utratę korzyści (lucrum cesans). Orga-
Co ważniejsze, jak wynika z wcze-
nizator usługi turystycznej może jednak
śniej przytoczonego art.12 ust.2 u.u.t.26
zwolnić się z obowiązku odszkodowania
informacje zawarte w reklamie stają się
jeżeli niewykonanie lub nienależyte wyko-
elementem umowy. W związku z tym, kon-
nanie
sument może dochodzić odszkodowania jak
za które nie ponosi on odpowiedzialności.
też zadośćuczynienia za szkodę wyrządzoną
takim nieprawidłowym wykonaniem lub
niewykonaniem zobowiązania.
Jednakże,
aby dochodzić odszkodowania (zadośćuczynienia) poszkodowany konsument musi
udowodnić, zgodnie z zasadą wynikającą
z art. 6 k.c., że:
jest
następstwem
okoliczności,
Sprawą o dużej doniosłości dla
poszkodowanego konsumenta jest również
kwestia
wysokości
odszkodowania28.
Niestety w ustawodawstwie polskim nie
istnieje precyzyjny system jej regulowania.
Zastosowanie w takim przypadku znajduje
art. 322 k.p.c, upoważniający sąd orzekający
w sprawie do zasądzenia odszkodowania
według własnej oceny. Dodatkowo bardzo
ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym
(Dz. U. 2007 nr 171 poz. 1206 ze zm.).
26 ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach
j.t ze zm.).
25
popularną metodą pomocniczą przy obliK. Włodarska – Dziurzyńska, Sankcje w prawie
konsumenckim, Warszawa 2009, s.285.
28 Ibidem, s. 290.
27
Strona 9
czaniu
wysokości
majątkowej
października 2004 r., XVII Amc 91/0331,
są tzw. tabele frankfurckie – określające
w którym uznano za niedozwolone, posta-
procentowo sumy, o jakie należy obniżyć
nowienie, iż: „Organizator nie odpowiada
całkowity koszt wycieczki, w razie nienale-
za szkody moralne” oraz wyrok UOKiK
żytego wykonania lub niewykonania usłu-
z dnia 22 grudnia 2004 r32. Ostateczny
gi turystycznej29.Odpowiedzialność biura
przełom związany z wyżej przedstawionym
podróży spowodowana niewykonaniem lub
zagadnieniem przyniosła natomiast uchwa-
nienależytym wykonaniem usługi tury-
ła Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada
stycznej, nie może być wyłączona, jak też
2010 r., III CZP 79/1033 – w której Sąd
w istotny sposób ograniczona – zastosowa-
stanął na stanowisku, że: „Przepis art. 11a
nie
ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
takiego
szkody
postanowienia
w umowie
stanowi naruszenie art.3853 pkt.2 k.c.
Natomiast kwestia zadośćuczynienia
pieniężnego za doznanie szkody niemajątkowej,
w
związku
z
niewykonaniem
lub nienależytym wykonaniem usługi turystycznej, przez długi okres była w polskim
prawie przemilczana. Początkowo zadośćuczynienia można było dochodzić wyłącznie
na podstawie przepisów art. 445 k.c i 448
k.c w związku z art. 23 k.c. - wyłącznie
w ramach odpowiedzialności deliktowej
i
tylko
w
wypadkach
przewidzianych
w ustawie30. W związku z taką regulacją
sądu
o
powszechnie
oddalały
zadośćuczynienie
roszczenia
poszkodowanych,
co spowodowane było tym, iż ich podstawą
o usługach turystycznych może być podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę niemajątkową klienta w postaci
tzw. zmarnowanego urlopu”. Sąd Najwyższy
w
uzasadnieniu
uchwały
powołał
się
na dyrektywę nr 90/314/EWG34 oraz
orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej, wskazując, że: „skoro Trybunał
Sprawiedliwości
w
przytoczonym
orzeczeniu z dnia 12 marca 2002 r.35 orzekł,
że art. 5 dyrektywy 90/314 powinien być
wykładany w sposób obejmujący pojęciem
szkody także uszczerbek niemajątkowy
w postaci "zmarnowanego urlopu", to art.
11a u.u.t., przenoszący art. 5 dyrektywy
Ibidem, s. 292.
M. Nasterowicz, op.cit., s. 101.
wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 20 października 2004 r., XVII
Amc 91/03.
32 wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 22 grudnia 2004 r., XVII Amc
115/03.
33 uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada
2010 r., III CZP 79/10.
34 dyrektywa Rady z dnia 13 czerwca 1990 r.
w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji
i wycieczek (Dz. U. L 158, 23/06/1990, s. 59 –
64).
35 wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 12 marca 2002 r., nr C-168/00
(S. Leitner v. TUI Deutschland GmbH & KG).
Strona 10
nie był delikt.
Pierwszym wyłomem w takim regulowaniu kwestii zadośćuczynienia za zmarnowany urlop był wyrok Sądu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów z dnia 20
29
30
31
do polskiego porządku prawnego, musi być
turystycznych może być ograniczona tylko
wykładany w ten sam sposób. Taka wykład-
wówczas, gdy określa to umowa międzyna-
nia, mająca zarazem charakter scalający,
rodowa, której stroną jest Rzeczpospolita
pozwala również na wniosek, że rozwiąza-
Polska”.
nie zastosowane w prawie krajowym jest
Reklamacja
zgodne z dyrektywą.” Sąd Najwyższy podkreślił również, iż art. 11 u.u.t. stanowi
Postępowanie związane z reklama-
przepis szczególny w stosunku do art. 471
cją usługi turystycznej, nie zostało oddziel-
k.c. Ponadto wskazał że: „ustawodawca nie
nie uregulowane ani w ustawie o usługach
zdecydował się na wprowadzenie umowy
turystycznych, ani w dyrektywie Rady
o podróż (o imprezę turystyczną) do kodek-
90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990
su cywilnego, co byłoby naturalne i ściśle
r. w sprawie zorganizowanych podróży,
związałoby skutki niewykonania tej umowy
wakacji i wycieczek (w dzisiejszych realiach
z kodeksowym reżimem odpowiedzialności
nie spełnia już tak efektywnie swoich
ex contractu, lecz stworzył samodzielną,
zadań)36. Dopiero całokształt powołanego
autonomiczną podstawę odpowiedzialności
wyżej ustawodawstwa wyłania uregulowa-
umownej, zakorzenioną w regulacji prawa
nie postępowania reklamacyjnego w sto-
unijnego.
sunku do usługi turystycznej, co jest spowo-
Wysokość odszkodowania za szkodę
niemajątkową, oblicza się stosując analogiczne metody jak przy wyliczaniu wysokości szkody majątkowej. Jednak przy jej wyli-
dowane faktem, iż powyżej wymieniona
dyrektywa została implementowana do treści
ustawy
o
usługach
turystycznych
z dnia 29 sierpnia 1997 r37.
czaniu należy pamiętać, że nie mają tutaj
Kwestie związane z postępowaniem
zastosowania uregulowania art. 361 k.c.,
reklamacyjnym uregulowane są w art.5
co do utraconych korzyści.
i art.6 wyżej wymienionej dyrektywy.
Natomiast zgodnie z art. 3853 pkt.1
k.c - ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności organizatora usługi turystycznej
za szkody na osobie jest niedozwolonym
postanowieniem
umownym.
Jedynym
odstępstwem od wskazanej regulacji jest
art.11b ust.2 u.u.t., który stanowi, iż: „odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną klientowi wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług
Natomiast podobne rozwiązania uregulowane uprzednio w powyższej dyrektywie,
zostały
implementowane
na
gruncie
rozdziału 3 ustawy o usługach turystycznych, która nowelizowana została ustawą
z 29 kwietnia 2010 r.38 W niniejszym
M. Nasterowicz, op.cit., s. 104.
ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach
j.t ze zm.).
38 ustawa z dnia 29 kwietnia 2010 r. o zmianie
ustawy o usługach turystycznych oraz o zmianie
36
37
Strona 11
rozdziale możemy znaleźć szereg przepisów
ra imprezy bez zbędnej zwłoki, a inne
chroniących klienta usługi turystycznej,
dopiero po zakończeniu imprezy turystycz-
stanowiących uregulowanie lex specialis
nej – dotyczy to głównie żądania obniżenia
w stosunku do przepisów postępowania
ceny
cywilnego. Z treści art. 11a u.u.t wynika,
nia/zadośćuczynienia za nieudaną wyciecz-
iż:
kę40.
"Organizator
turystyki
odpowiada
imprezy
za niewykonanie lub nienależyte wykonanie
umowy o świadczenie usług turystycznych
[...]”.
Odpowiedzialność
ta
opiera
się
na zasadzie ryzyka, co bez wątpienia jest
korzystne dla konsumentów usługi turystycznej. Z zasady tej wynika również,
iż to na organizatorze usługi turystycznej
ciąży obowiązek udowodnienia, że do niewykonania lub nienależytego wykonania
umowy doszło na skutek działań osób trzecich niezwiązanych z umową (jeżeli tych
działań nie można było uniknąć ani przewidzieć), winy klienta lub z powodu siły wyższej (art.11a ust.1 zd.2)39. Reklamację klientów w wielu przypadkach dotyczą głównie:
umiejscowienia pokoju (np. brak widoku
na morze, jak przewidywała oferta), wyżywienia (np. brak opcji All Inclusive), standardów sanitarnych, położenia i kategorii
zakwaterowania
(np.
niezgadzający
się
standard hotelu, czy brak pokoju z widokiem na morze, jak przewidywała umowa).
W związku z powyższym niektóre reklamację mogą być rozpatrzone przez organizato-
czy
odszkodowa-
W związku z powyższym rodzi się
pytania - czy zawiadomienie organizatora
usługi turystycznej o niewykonaniu lub
nienależytym jej wykonaniu, jest warunkiem sine qua non do ewentualnego
późniejszego dochodzenia przez poszkodowanego
konsumenta
odszkodowania
lub/i zadośćuczynienia oraz w jakim terminie należałoby takiego zgłoszenia dokonać?
W doktrynie wskazuje się, że brak reklamacji nie jest równoznaczny z absolutnym
wygaśnięciem roszczenia. Jednak niedopełnienie tego obowiązku może skutkować
ograniczeniem roszczenia, gdy organizator
usługi
turystycznej
wykaże,
że
byłby
on w stanie usunąć wynikłe nieprawidłowości
i
zmniejszyć
po
stronie
tym
samym
konsumenta41.
szkodę
Dodatkowo
nieokreślenie takiego obowiązku po stronie
konsumenta w umowie o usługę turystyczną
powoduje, iż nie można wymagać on niego,
aby ów obowiązek zrealizował (art.16b
ust.2 u.u.t.)42.
Wymagania formalne, jakim powin-
ustawy -- Kodeks wykroczeń (Dz. U. 2010 nr 106
poz. 672).
39 L. Baran-Ćwirta, Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych w usługach turystycznych [online],
Biuletyn Rzecznikó1) Konsumentów 2011, nr 2,
dostęp: 11.02.2013 <http://www.rzecznicy.
konsumentow.eu/biuletyny/Biuletyn
_rzecznikow_UOKiK_2011nr2.pdf>, s. 4.
na sprostać każda reklamacja usługi turystycznej, zostały uregulowane w art.16b
M. Nasterowicz, op.cit., Warszawa 2012, s. 104.
Włodarska – Dziurzyńska, op.cit., s. 330.
42 Ibidem, s. 332.
40
41
Strona 12
ust.3 u.u.t. Zgodnie z ust. 3 wspomnianego
stycznych oraz wykładni art. 11a tejże
przepisu: „Niezależnie od zawiadomienia -
ustawy dokonanej przez Sąd Najwyższy
złożonego
zyskują skuteczny oręż w walce przeciwko
niezwłocznie,
stwierdzającego
przez
wadliwe
klienta
wykonanie
niesolidnym
biurom
podróży.
Urlop
umowy, wykonawcy lub organizatorowi
to zazwyczaj okres przez wszystkich długo
usługi turystycznej, klient może złożyć
wyczekiwany i ze względu na to powinien
organizatorowi turystyki reklamację zawie-
być zgodny z tym co nam zaoferowano.
rającą wskazanie uchybienia w sposobie
To czas relaksu będącego przerwą w aktyw-
wykonania umowy oraz określenie swojego
nym życiu zawodowym a nie rozczarowanie
żądania, w terminie nie dłuższym niż 30 dni
i walka o świadczenia, którymi wcześniej
od dnia zakończenia imprezy. W ciągu
mamił nas organizator44.
30 dni od daty złożenia reklamacji, organizator usługi turystycznej ma obowiązek
ustosunkować się do niej na piśmie. W razie
odmowy uwzględnienia reklamacji złożonej
przez klienta, organizator turystyki jest
obowiązany
szczegółowo
uzasadnić
na piśmie przyczyny odmowy. Natomiast
brak
ustosunkowania
się
organizatora
usługi turystycznej do reklamacji spełniającej wymogi formalne zgodne z art.16b. Ust.3
u.u.t, powoduje automatycznie, uznanie
roszczenia klienta. Dodatkowo jeżeli reklamacja została złożona w czasie trwania
usługi – termin 30 dniowy na ustosunkowanie się organizatora wycieczki do pisma,
biegnie od chwili złożenia reklamacji43.
Dyrektywy muszą być implemento-
Biografia:
M. Barańska, Reklama i jej ograniczenia,
Warszawa 2011.
K. Grzybczyk, Prawo reklamy, Warszawa
2008.
A. Malarczyk, Konsument a reklama studium
cywilnoprawne, Warszawa 2009.
M. Nasterowicz, Prawo turystyczne, Warszawa 2012.
M. Sieradzka, Reklama aspekty prawne, red.
M. Namysłowska, Warszawa 2012.
K. Włodarska – Dziurzyńska, Sankcje
w prawie konsumenckim, Warszawa 2009.
wane do prawa krajowego zgodnie z zasadą
efektywności. Niewątpliwie nasi konsumenci dzięki art. 12 ustawy o usługach turyL. Baran-Ćwirta, Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych w usługach turystycznych [online],
Biuletyn Rzeczników Konsumentów 2011, nr 2,
dostęp: 11.02.2013 <http://www.rzecznicy.
konsumentow.eu/biuletyny/Biuletyn
_rzecznikow_UOKiK_2011nr2.pdf>, s. 4.
43
44
Ibidem, s.6.
Strona 13
Ochrona dziennikarzy w międzynarodowym prawie humanitarnym
Agata Kleczkowska
Uwagi wstępne
Biorąc pod uwagę obecną rolę
Międzynarodowe prawo humanitarne zawiera normy udzielające ochrony
zarówno osobom
podejmującym
walkę
w czasie konfliktu zbrojnego, jak i cywilom,
którzy znaleźli się na obszarze objętym
działaniami wojennymi. Wśród cywilów,
międzynarodowe
prawo
humanitarne
wyodrębnia pewne grupy, które podlegają
szczególnej ochronie. Są to m.in. służby
medyczne, osoby pełniące posługę religijną,
członkowie personelu akcji humanitarnych
oraz dziennikarze. Spośród tych grup, biorąc
pod uwagę ich znaczenie i skalę działania,
międzynarodowe
prawo
humanitarne
poświęca najmniej uwagi dziennikarzom.
Z wiążących aktów prawa międzynarodowego, dziennikarze wyraźnie wymienieni
są tylko w art. 4 III Konwencji Genewskiej
z 1949 r. oraz w art. 79 Protokołu I do Konwencji
Genewskich.
Uznaje
się
także,
że w przedmiocie ochrony dziennikarzy
wytworzyła się norma prawa zwyczajowego1. Jeżeli jednak egzekwuje się jakiekolwiek
normy dotyczące bezpieczeństwa dziennikarzy, to korzysta się w takim wypadku
z ogólnych reguł dotyczących ochrony cywili.
mediów w relacjonowaniu najważniejszych
wydarzeń na świecie, należy stwierdzić,
że
ochrona
dziennikarzy
przewidziana
w międzynarodowym prawie humanitarnym jest niewystarczająca. Celem niniejszej
pracy jest wskazanie na potrzebę i sposoby
zwiększenia
ochrony
dziennikarzy
za pomocą norm prawa międzynarodowego
publicznego.
Po pierwsze, należy poczynić uwagi
terminologiczne w odniesieniu do dziennikarzy pracujących w trakcie konfliktów
zbrojnych. Po drugie, koniecznym jest
przedstawienie
istniejących
uregulowań
prawnych, które odnoszą się do ochrony
dziennikarzy. W następnej kolejności zostaną wskazane argumenty przemawiające
za
zwiększeniem
ochrony
reporterów.
W końcu, pozostanie wskazać postulaty
de lege ferenda, zwiększające bezpieczeństwo dziennikarzy w czasie konfliktów
zbrojnych, w tym propozycje pochodzące
od organizacji pozarządowych zrzeszających dziennikarzy.
Zagadnienia terminologiczne
Na wstępie należy poczynić kilka
uwag terminologicznych. Słowo „dziennikarz” w dokumentach międzynarodowych
J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, Customary
International Law Volume I: Rules, Cambridge
2005, s. 115.
1
i literaturze jest zastępowane często pojęciami korespondent wojenny (ang. war corStrona 14
respondent),
embedded
journalist
niem”
do
danej
jednostki
wojskowej
(w wolnym tłumaczeniu: dziennikarz, który
w zamian za udzielenie mu ochrony5. Można
przyłączył się do danej jednostki militarnej)
więc powiedzieć, że embedded journalist,
oraz unilateral reporter (dosłownie: jedno-
który uzyskał akredytację sił zbrojnych,
stronny reporter; reporter, który działa
zyskuje status korespondenta wojennego6.
całkowicie samodzielnie).
Podstawową konsekwencją nieposiadania
Pod
pojęciem
korespondenta
wojennego rozumie się reportera, który
spełnia kilka wymogów. Przede wszystkim,
co oczywiste, korespondent wojenny przekazuje
przez
pewien
czas
informacje
z terenu objętego działaniami zbrojnymi
na tematy związane z konfliktem2 oraz,
co najważniejsze, posiada zezwolenie sił
zbrojnych
jednej
ze
stron
wojujących
na towarzyszenie oddziałom3. Korespondenci wojenni podlegają ogólnym zasadom
ochrony
przewidzianym
dla
cywili,
ale w przypadku pojmania przez stronę
wojującą zyskują status jeńców wojennych.
Embedded journalist to z kolei
reporter, który przemieszcza się razem
z oddziałami wojska, bez wyraźnego zezwolenia ze strony dowództwa sił zbrojnych4.
Strony wojujące mogą, ale nie muszą przy-
zezwolenia
sił
zbrojnych
na
pracę,
a co za tym idzie nieposiadania statusu
korespondenta wojennego, jest brak ochrony przewidzianej dla jeńców wojennych
(zawsze jednak embedded journalist korzysta z ochrony jak każdy cywil).
Unilateral journalists to reporterzy,
którzy działają samodzielnie, bez zgody
i ochrony sił zbrojnych7. W związku z tym,
korzystają oni często z pomocy wynajętych
ochroniarzy, co stwarza dodatkowe niebezpieczeństwo dla wszystkich reporterów8.
W stosunku do nich rozważa się tylko status
cywili9. Niekiedy nie odróżnia się embedded
journalitsts od unilateral journalists.
Przedmiotem niniejszej pracy jest
ochrona wyłącznie korespondentów wojennych, tak jak zostali oni zdefiniowani powyżej10.
znać mu status podobny do korespondenta
wojennego. Stanie się to np. poprzez podporządkowanie się przez reportera podstawowym zasadom związanym z „przypisa-
The Prosecutor v. Radoslav Brdjanin & Momir
Talic, Decision on Interlocutory Appeal,
11.11.2002 r., Case No. IT-99-36-AR73.8, par. 29
(dalej: Randal Case).
3 A. Balguy-Gallois, The protection of journalists
and news media personnel in armed conflict,
International Review of the Red Cross, Zeszyt 86
Nr 853 (2004), s. 2.
4 Ibidem, s. 4-5.
2
Ibidem.
How does international humanitarian law protect
journalists in armed-conflict situations? – interview
with Robin Geiss, http://www.icrc.org/eng
/resources/documents/interview/protectionjournalists-interview-270710.htm
(31.02.20113 r.).
7 Ibidem, s. 5.
8 Ibidem, s. 5.
9 Ibidem.
10 Autorka traktuje jako synonimy nazwy dziennikarz i reporter, bez różnicy dla omówionych
powyżej kategorii.
5
6
Strona 15
Normy prawa międzynarodowego
wypadku traktować taką osobę humanitar-
odnoszące się do dziennikarzy
nie i zapewnić jej sprawiedliwy proces).
Korespondenci wojenni korzystają
Międzynarodowe prawo humanitar-
przede wszystkim z ochrony przewidzianej
ne zawiera także nieliczne postanowienia
w międzynarodowym prawie humanitar-
odnoszące się wprost do sytuacji reporte-
nym dla cywili. Dotyczą ich więc postano-
rów pracujących w czasie konfliktu zbrojne-
wienia m.in. IV Konwencji Genewskiej
go. Na ich szczególny status składa się
o ochronie osób cywilnych podczas wojny,
przede wszystkim fakt, iż mimo że są oni
Protokołów dodatkowych do Konwencji
traktowani jako cywile, nie jako członkowie
Genewskich
haskiego
sił zbrojnych, w przypadku pojmania zysku-
z 1907 r.11. Korespondenci wojenni muszą
ją status jeńców wojennych. Mówi o tym
więc być traktowani zawsze w sposób
wprost art. 4 (A) (4) III Konwencji Genew-
humanitarny, bez względu na ich rasę,
skiej. Zgodnie z nim, „Jeńcami wojennymi,
religię,
w
na
czy
płeć;
ich
życie
Regulaminu
zabrania
brania
nastawania
rozumieniu
niniejszej
Konwencji
zakładników;
są osoby, które znalazły się we władzy nie-
w przypadku konieczności przeprowadze-
przyjaciela, należą do jednej z następujących
nia procesu musi on spełniać wszystkie
kategorii: (…) osoby towarzyszące siłom
gwarancje uznane za konieczne dla spra-
zbrojnym, jakkolwiek nie należą do nich
wiedliwego sądu; ranni i chorzy powinni
bezpośrednio, jak na przykład (…) kore-
być poddani szczególnej ochronie; zabrania
spondenci wojenni (…)”13. Podstawową
się stosowania kar zbiorowych oraz przy-
zasadą, na jakiej opiera się III Konwencja
musu fizycznego i psychicznego, zwłaszcza
Genewska jest przeświadczenie, że pojma-
dla uzyskania informacji12; korespondenci
nie i zatrzymanie jeńców nie jest karą czy
nie mogą być celami ataków zbrojnych etc.
rewanżem
Art. 51 (3) I Protokołu oraz art. 5 IV
ale ma na celu jedynie powstrzymać jeńców
Konwencji Genewskiej stanowią, że cywile
od dalszego udziału w zmaganiach wojen-
korzystają
nych14.
z
i
się
ochrony pod
warunkiem
jednej
Konwencja
ze
stron
określa
konfliktu,
warunki,
i tak długo, jak nie angażują się sami bezpo-
w jakich mają znajdować się jeńcy, ich ubiór,
średnio w działania wojenne (niemniej
opiekę medyczną, wolność wypełniania
jednak, Konwencja nakazuje w każdym
nakazów ich wiary, możliwość wykonywania pracy i wiele innych aspektów związa-
J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe
publiczne. Zarys wykładu, Toruń 2007, s. 446447.
12 M.in. art. 3, 16, 31, 33, 34 IV Konwencji
Genewskiej oraz Część IV I Protokołu do Konwencji Genewskich.
11
K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów
do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław
1976, s. 387.
14 J. L. Kunz, Treatment of Prisoners of War,
American Society of International Law Proceedings, Nr 47 (1953), s. 101.
13
Strona 16
nych z zatrzymaniem przez wrogie siły
nieniach wynikających z III Konwencji
zbrojne.
Genewskiej. Jednocześnie podkreśla się,
Artykuł 4 (A) (4) określa sytuację
że działania podejmowane przez reporte-
kategorii osób „które znalazły się we władzy
rów nie mogą pozostawać w sprzeczności
nieprzyjaciela” (ang. who have fallen into
z nadanym im statusem cywili (a więc,
the power of the enemy). Przez „nieprzyja-
o czym była już mowa, reporterzy nie mogą
ciół” należy w tym przypadku rozumieć siły
angażować się w bezpośrednią walkę).
zbrojne przeciwne do tych, które udzieliły
Paragraf 3 rekomenduje posiadanie przez
reporterowi ochrony i akredytacji przy nich.
korespondenta karty wskazującej na tożsa-
Początkowo, projektując Konwencję
mość dziennikarza.
z 1949 r., zastanawiano się nad zachowa-
Regulacje dotyczące statusu dzien-
niem dotychczasowej praktyki, przyjętej
nikarzy uważane są za normy prawa zwy-
jeszcze na gruncie Konwencji Genewskiej
czajowego, zarówno w odniesieniu do kon-
z 1929 r., zgodnie z którą przyznanie statu-
fliktów
su jeńca wojennego osobie z kategorii
jak
„osoby towarzyszące siłom zbrojnym, jak-
na dziennikarzy zawsze spotykają z potę-
kolwiek nie należące do nich bezpośrednio”
pieniem ze strony ONZ i innych organizacji
uzależniano od posiadania karty, wskazują-
międzynarodowych18.
cej
na
tożsamość
zatrzymanej
zbrojnych
i
międzynarodowych,
wewnętrznych17.
Celowe
ataki
osoby
(zgubienie karty oznaczało wówczas utratę
Dlaczego korespondenci wojenni
statusu jeńca wojennego)15. Ostatecznie,
powinni
na gruncie Konwencji z 1949 r., zrezygno-
ochronie?
wano z tak sztywnej regulacji i zdecydowano się położyć silniejszy nacisk na samo
zezwolenie sił zbrojnych na towarzyszenie
oddziałom, dzięki czemu karta stała się
podlegać
szczególnej
Można wskazać na przynajmniej trzy
powody, dla których ochrona korespondentów wojennych powinna być rozszerzona.
tylko dowodem, a nie warunkiem skorzystania ze statusu jeńca16.
Niejako
potwierdzeniem
1.
statusu
graf 1 potwierdza status reporterów jako
cywilów w czasie konfliktu zbrojnego, przy
czym paragraf 2 przypomina też o upraw-
wolności
mediów
w czasie konfliktu zbrojnego
korespondentów wojennych jest art. 79 I
Protokołu do Konwencji Genewskich. Para-
Ochrona
Wolność
mediów
jest
dzisiaj
powszechnie uznaną gwarancją, związaną
z jednej strony, z możliwością swobodnego
przekazywania informacji przez przedstaJ.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, op. cit.,
s. 115.
18 Ibidem, s. 116.
17
Ibidem.
16 Ibidem, s. 65.
15
Strona 17
wicieli mediów, skorelowaną z drugiej
lub porażce kolejnych działań militarnych,
strony
publicznej
nie wspominając już o prawie społeczności
do otrzymywania prawdziwych i rzetelnych
międzynarodowej do poznania pewnych
informacji19. Akty międzynarodowe związa-
faktów związanych z wydarzeniami wojen-
ne z prawami człowieka ustanawiają prawo
nymi. Sytuacja konfliktu zbrojnego stwarza
dostępu do informacji jedną z chronionych
ponadto
wolności przynależnych każdemu człowie-
wolności
kowi. Artykuł 19 Powszechnej Deklaracji
czy zastraszenia dziennikarzy, tym bardziej
Praw
pożądane jest jasne wskazanie na przysłu-
z
prawem
Człowieka
opinii
stanowi,
że
„Każdy
człowiek ma prawo wolności opinii i wyra-
wiele
okazji
mediów,
do
pogwałcenia
prób
wymuszenia
gujące korespondentom wojennym prawa.
żania jej; prawo to obejmuje swobodę
Bardzo ciekawym aspektem wolno-
posiadania niezależnej opinii, poszukiwania,
ści działania mediów w czasie konfliktu
otrzymywania i rozpowszechniania infor-
zbrojnego zajmował się swojego czasu
macji i poglądów wszelkimi środkami, bez
Międzynarodowy Trybunał Karny do spraw
względu na granice”. Podobne uregulowanie
byłej Jugosławii w sprawie Prokurator
znajduje się w art. 19 ustęp 2 Międzynaro-
v. Radoslav Brdjanin i Momir Talic21. Kore-
dowego Paktu Praw Obywatelskich i Poli-
spondent The Washington Post, Jonathan
tycznych. W raporcie Specjalnego Sprawoz-
Randal został wezwany na przesłuchanie
dawcy Franka La Rue dla Rady Praw
przed Trybunał w związku z artykułem
Człowieka ONZ na temat promocji i ochrony
dotyczącym Radoslava Brdjanina, który
wolności
zauważono,
zawierał rzekome wypowiedzi Brdjanina
że bez wolności mediów nie można stwo-
mówiącego o dokonywanych czystkach
rzyć
obywatelskiego,
etnicznych. Randal odmówił stawienia się
a atak na dziennikarzy jest jednocześnie
na przesłuchanie. Sprawa trafiła do Izby
atakiem na zasadę przejrzystości i odpo-
Odwoławczej Trybunału, która rozpatrując
wiedzialności.20
zażalenie Randala musiała odpowiedzieć
wyrażania
społeczeństwa
opinii
Ochrona wolności słowa nabiera
szczególnego znaczenia w czasie konfliktu
zbrojnego, kiedy to informacja lub dezinformacja mogą zadecydować o powodzeniu
R. Mizerski, Wolność ekspresji [w:] M. Balcerzak, B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona,
Toruń 2005, s. 336-337.
20 Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of
opinion and expression, Frank La Rue,
A/HRC/20/17 (2012), s. 10.
19
również na pytania dotyczące roli korespondenta w czasie konfliktu zbrojnego.
Trybunał uznał, że istnieje interes publiczny
w
pracy
korespondenta
a
dopuszczenie
do
wojennego,
przesłuchania
go w związku ze zbieranymi przez niego
informacjami, nawet jeśli przesłuchanie
nie dotyczy danych poufnych, może sprowadzić na korespondenta niebezpieczeń21
Randal Case.
Strona 18
stwo i wpłynąć negatywnie na jego pracę22.
ści nie jako reporter, ale jako agent amery-
Pozwolenie prokuratorowi na traktowanie
kańskiego rządu. Pelton odmówił stawienia
dziennikarzy jako potencjalnych świadków
się na przesłuchanie, wskazując na Pierwszą
w sprawie może w przyszłości spowodować
Poprawkę do Konstytucji USA, która pozwa-
ograniczenie
dostępie
la dziennikarzowi nie ujawniać informacji
do źródeł informacji i miejsc konfliktu.
uzyskanych w czasie zbierania materiałów.
Trybunał podkreślił także rolę korespon-
Amerykański sąd po raz pierwszy musiał
dentów
przekazywaniem
ocenić możliwość zastosowania Pierwszej
wiadomości o wydarzeniach ze strefy
Poprawki w odniesieniu do pracy kore-
wojny23.
się,
spondenta wojennego. Mimo tego iż prawa
że swoimi uwagami Trybunał doprowadził
wynikające dla dziennikarzy z tej regulacji
do powstania kwalifikowanego przywileju
są powszechnie uznawane, sąd doszedł
korespondentów
związanego
do wniosku, że w tym konkretnym przypad-
z możliwością (a raczej ograniczeniem
ku ochrona korespondenta nie jest najważ-
możliwości) ich przesłuchiwania24.
niejsza. Większe znaczenie sąd przypisał
reporterów
związaną
W
z
literaturze
w
wskazuje
wojennych
Podobnym problemem musiał zająć
możliwości
pełnego
przygotowania
się
się sąd stanu Virginia w 2002 r. w sprawie
do obrony przez oskarżonego, który wnio-
United States v. Lindh25, ale decyzje w tej
skował o przesłuchanie Peltona, zwłaszcza,
sprawie różnią się znacznie od konkluzji
że spodziewano się, iż przesłuchanie dzien-
Trybunału. John Lindh był obywatelem
nikarza może wnieść do sprawy nowe waż-
amerykańskim oskarżonym o terroryzm.
ne fakty, związane nie tylko z samym mate-
Robert Pelton jako korespondent wojenny
riałem
przebywał w 2002 r. w Afganistanie, gdzie
ale także z okolicznościami powstania
podczas pobytu oskarżonego w szpitalu
wywiadu.
przygotowanym
przez
Peltona,
przeprowadził z nim wywiad wyemitowany
Przykład ten ilustruje po pierwsze,
później w telewizji CNN. Pelton został
problemy związane z oceną roli korespon-
wezwany
ponieważ
denta na gruncie prawa i możliwością ogra-
oskarżony twierdził, że przeprowadzając
niczenia w pewnych sytuacjach wolności
z nim wywiad Pelton działał w rzeczywisto-
mediów (możliwość ograniczenia przewidu-
na
przesłuchanie,
Ibidem, par. 40-43.
23 Ibidem.
24 M. A. Fairlie, Evidentiary privilege of journalists reporting in areas of armed conflict - evidence in war crimes trials - rule-making process
of ICTY, American Journal of International Law,
Nr 98 (2004), s. 805-806.
25 United States of America v. John Phillip Walker
Lindh, No. CR. 02-37-A, United States District
Court, E.D. Virginia. July 12, 2002, 210 F. Supp.
2d 780 (2002).
22
je już choćby art. 19 ustęp 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych), po drugie - niebezpieczeństwo związane z wypaczeniem właściwego celu pracy
korespondenta wojennego i uznania go np.
za agenta rządu.
Strona 19
2. Niebezpieczeństwo związane
Press np. na samochodzie. Podręcznik
z pracą korespondenta wojennego
zawiera też opisy bomb-pułapek, które
Mając na uwadze definicję korespondenta
wojennego
przedstawioną
w punkcie 2.1., należy przede wszystkim
podkreślić ten jej element, który wskazuje,
że korespondent przemieszcza się razem
z oddziałami wojska. Wynika z tego szereg
konsekwencji nie tylko dla techniki pracy
reportera, ale również dla jego bezpieczeństwa. Poza tym trzeba założyć, że korespondent nie będzie cały czas przebywać tylko
i wyłącznie z oddziałami, od których uzyskał
akredytację, ale będzie chciał również niezależnie od nich zbierać materiały do pracy.
W takich przypadkach koresponden-
mogą stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia, wskazówki dotyczące podróżowania
i przemieszczania się pieszo oraz wiele
innych, cennych uwag z punktu widzenia
osoby znajdującej się w stanie zagrożenia.
Potrzeba szczegółowego regulowania kwestii bezpieczeństwa korespondentów wojennych bierze się z faktu, iż w przeciwieństwie do cywili, korespondenci nie
starają się jak najszybciej opuścić terenu
działań wojennych, a wręcz przeciwnie często dla zdobycia informacji podążają
w głąb terenu ogarniętego konfliktem.
Dlatego
że
z
jednej
potrzebują
strony,
tych
mimo
samych
tego
gwarancji
tom przedstawia się pewne porady, mające
co cywile, muszą istnieć akty prawa, które
zwiększyć ich bezpieczeństwo. Organizacja
będą podkreślać specyfikę pracy reporte-
Reporterzy bez Granic w „Podręczniku dla
rów, z drugiej strony - wymagają ochrony
dziennikarzy”26
przeznaczonej
wszystkim
proponuje,
przestrzegać
aby
przede
narzuconych
dla
jeńców
wojennych
w przypadku pojmania.
procedur bezpieczeństwa, ale też np. informować osoby ze swojego otoczenia o zmia-
3. Przykłady ochrony innych grup
nie miejsca pobytu i nie udawać się samot-
w
nie na poszukiwanie materiałów. Zawsze
humanitarnym
trzeba sprawiać wrażenie osoby, która zna
dobrze teren po którym się porusza, zwłaszcza jeśli tak nie jest27. Odradza się noszenie
jakichkolwiek części ubioru lub przedmiotów sugerujących przynależność do sił
zbrojnych, takich jak broń, odzież kamuflująca itd.28, a zaleca się posiadanie napisu
międzynarodowym
prawie
Międzynarodowe prawo humanitarne roztacza szczególną opiekę nad co najmniej kilkoma grupami osób, które w czasie
konfliktu zbrojnego wypełniają zadania
związane ze swoją pracą.
Ochrona
personelu
medycznego
i pełniącego posługę religijną jest przewiReporters Without Borders,
for Journalists, Paris 2005.
27 Ibidem, s. 22-23.
28 Ibidem, s. 22, 26.
26
Handbook
dziana w art. 24-26 I Konwencji Genew-
Strona 20
skiej29, art. 36 II Konwencji Genewskiej30
w pomoc humanitarną, stanowi zgodnie
oraz art. 20 IV Konwencji Genewskiej,
z art. 8 (2) (b) (iii) Statutu Międzynarodo-
a ponadto w art. 15 I Protokołu i art. 9 II
wego Trybunału Karnego33 zbrodnię wojen-
Protokołu oraz we wspólnym dla Konwencji
ną.
Genewskich art. 331. Regulacje te nakazują
Personel misji pokojowych, mimo,
ochronę personelu i udzielenie mu wszelkiej
iż często złożony z zawodowych żołnierzy,
możliwej pomocy. Żadna ze stron konfliktu
jest w międzynarodowym prawie humani-
nie może wymagać od personelu medyczne-
tarnym chroniony jak cywile, z tego wzglę-
go priorytetowego potraktowania kogokol-
du, że nie uczestniczy w bezpośrednich
wiek na innej podstawie niż wskazania
zmaganiach
medyczne. Personel medyczny nie może być
w przypadku personelu misji humanitar-
zmuszony do wykonywania zadań innych
nych, przemoc skierowana wobec osób
niż związane z jego misją. Każda ze stron
należących do tej grupy jest traktowana jako
konfliktu, ewentualnie pod koniecznym
zbrodnia wojenna i została uznana za taką
nadzorem i środkami bezpieczeństwa, musi
nie tylko przez Statut Międzynarodowego
zapewnić dostęp do wszystkich miejsc,
Trybunału Karnego, ale także inne trybuna-
gdzie mogą znajdować się osoby wymagają-
ły karne34.
ce udzielenia pomocy medycznej. Normy
określają
również
sposoby
wskazania
tożsamości osób należących do tej grupy.
Personel misji humanitarnych jest
militarnych.
Podobnie
jak
Powyższe przykłady mają na celu
pokazać jak bardzo międzynarodowe prawo
humanitarne może zostać dostosowane
do potrzeb przypadku konkretnej grupy
chroniony na podstawie art. 71 I Protokołu
zaangażowanej
do Konwencji Genewskich, który zakłada,
w konflikt zbrojny. Dlaczego więc nie miała-
że jest on, po wyrażeniu zgody przez stronę
by zostać również zauważona rola i sytuacja
sporu (choć w praktyce nie stawia się takie-
korespondentów wojennych? Podobnie jak
go wymogu32), na terenie której personel
przedstawiciele trzech wymienionych wyżej
działa,
Należy
grup, korespondenci wojenni wykonując
mu w każdy dostępny sposób pomóc.
swoją pracę narażają życie i zdrowie, aby
Ograniczenie działa misji humanitarnych
zapewnić
jest dozwolone tylko gdy zachodzi ważna
społeczności międzynarodowej.
uznany
i
chroniony.
w
dostęp
specyficzny
do
sposób
informacji
całej
przyczyna. Celowe skierowanie ataku przeciwko
personelowi
zaangażowanemu
K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 367-368.
Ibidem, s. 368.
31 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, op. cit.,
s. 79 - 80.
32 Ibidem, s. 109.
29
30
Statut Rzymski Międzynarodowego Trybunału
Karnego, U.N. Doc. A/CONF.183/9.
34 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, op. cit., s.
112-113.
33
Strona 21
Sposoby
zwiększenia
ochrony
dziennikarzy
Propozycje
wzmocnienia
pozycji
reporterów pojawiły się również ze strony
1. Propozycje zwiększania ochrony dziennikarzy
Press Emblem Campaign (PEC). Jest to pozarządowa organizacja zrzeszająca dziennikarzy z kilkunastu krajów, która posiada
już
status organizacji konsultacyjnej przy ONZ.
w 1975 r. przyjęło projekt Artykułów35
Stawia sobie ona za cel wzmocnienie ochro-
odnoszących się do ochrony dziennikarzy
ny prawnej dziennikarzy i zwiększenie
zaangażowanych w niebezpieczne misje
ich bezpieczeństwa w strefach konfliktu
na obszarach konfliktów zbrojnych. Propo-
i podczas niebezpiecznych misji. W 2004 r.
nowana regulacja zawierała dosyć szerokie
została wydana Geneva Declaration on Ac-
definicje: dziennikarza (obejmującą nie
tions to Promote Safety and Security of
tylko korespondentów, ale też fotografów
Journalists and Media in Dangerous Situa-
i asystentów technicznych) oraz konfliktu
tions37. Została ona podpisana przez 14
zbrojnego. Główną część Artykułów stanowi
różnych organizacji związanych z mediami,
projekt
International
a PEC był jednym z organizatorów spotka-
Professional Committee, składającego się
nia, którego wynikiem była deklaracja.
z przedstawicieli różnych rodzajów mediów
W akcie tym wskazano cztery cele kampanii
i delegata Sekretarza Generalnego ONZ.
promującej ochronę praw dziennikarzy:
Komitet, według planów, miał za zadanie
natychmiastowe działania mające na celu
podejmować decyzje w sprawie specjalnej
zmniejszenie ryzyka ponoszonego przez
karty potwierdzającej status dziennikarza36.
reporterów na obszarach konfliktu zbrojne-
Karta miała być wydawana reporterom pra-
go; ponowne skierowanie żądań do rządów,
cującym na obszarach objętych konfliktem
aby zapewnić
zbrojnym. Artykuły wprowadzały także
względem
emblemat, którym mieliby posługiwać się
prawem
dziennikarze - czarną literę „P” na złotym
transparentne i rozległe śledztwa dotyczące
tle. Strony Artykułów miałyby w związku
niewyjaśnionych śmierci i zaginięć dzienni-
z tym zadanie zapewnienia maksymalnej
karzy; promocja i podtrzymywanie dialogu
możliwej ochrony dziennikarzom posiada-
między dziennikarzami oraz rządowymi
jącym kartę lub noszącym emblemat. Arty-
i pozarządowymi organizacjami dla podjęcia
kuły nigdy nie weszły jednak w życie.
kroków, mających na celu zredukować
Zgromadzenie
Ogólne
ustanowienia
ONZ
i
uszanować
dziennikarzy
obowiązki
przewidziane
międzynarodowym;
niezależne,
ryzyko pracy korespondentów.
Nota Sekretarza Generalnego ONZ A/10147
(1975), Annex 1.
36 Ibidem, projekt karty - aneks IV, s. 2.
35
http://www.ifj.org/assets/docs/248/107
/526ddf8-ce1186b.pdf (2.02.2013 r.).
37
Strona 22
Z kolei w 2007 r. PEC wydał Draft
Jeśli chodzi o zakres ochrony przy-
proposals for an International Convention
znanej reporterom, na pewno nie może być
to strengthen the protection of journalists in
on węższy od ochrony przewidzianej przez
armed conflicts and other situations includ-
Konwencje Genewskie. Prawa i wolności
ing civil unrest and target killings38. Zabra-
reporterów oraz skorelowane z nimi odpo-
nia się w nim nastawania w jakikolwiek
wiednio obowiązki stron konfliktu powinny
sposób na życie dziennikarzy, niezależnie
podkreślać specyfikę pracy korespondenta
od tego czy mają oni status korespondentów
wojennego. Postanowienia konwencji więc
wojennych czy należą do kategorii embed-
mogą zawierać np. zapewnienie, że strony
ded journalists. Projekt postuluje utworze-
konfliktu nie będą wymuszać przemocą
nia „korytarzy” dla mediów, podobnych
na
do tych tworzonych dla przedstawicieli
przekazywania informacji, zapewnią dostęp
misji humanitarnych. Wprowadza także
do wszelkich źródeł niezbędnych korespon-
emblemat przeznaczony dla koresponden-
dentom do pracy, udzielenie akredytacji
tów, składający się ze słowa PRESS w czerni
oznacza
na pomarańczowym tle.
do ochrony korespondenta w sposób nieza-
dziennikarzach
rodzaju
jednocześnie
i
sposobu
zobowiązanie
grażający bezpieczeństwu oddziałów itd.
2. Kształt przyszłej konwencji
W związku z wymogiem akredytacji
Wszystkie przedstawione powyżej
regulacje zawierają elementy, które niewątpliwie powinny znaleźć się w przyszłej
konwencji chroniącej reporterów wojennych.
przy siłach zbrojnych, za właściwe należy
uznać postulaty formułowane w powyższych propozycjach aktów, dotyczące ustanowienia emblematu i specjalnego dokumentu potwierdzającego tożsamość i zawód
korespondenta. Kwestia, którą należałoby
się,
rozwiązać dotyczy organu odpowiedzialne-
że jeżeli ma nastąpić formalizacja ochrony
go za wydawanie takich kart; mógłby mieć
dziennikarzy, koniecznym stanie się skon-
on taki kształt jak organ zaproponowany
struowanie ścisłej definicji korespondenta
w Artykułach przedstawionych przez Zgro-
wojennego. Biorąc pod uwagę konieczność
madzenie Ogólne ONZ.
Przede
zapewnienia
wszystkim
reporterom
wydaje
jak
najlepszej
Uwagi podsumowujące
ochrony, pojęcie korespondenta powinno
obejmować tylko tych dziennikarzy, których
udział w konflikcie podlega jakiejkolwiek
ewidencji ze strony organów wojskowych.
http://www.pressemblem.ch/4983.html
(2.02.2013 r.).
38
Praca korespondenta wojennego jest
ważna zarówno z punktu widzenia realizacji
postulatu
wolności
mediów,
jak
też
z perspektywy globalnego, ciągłego dostępu
do
informacji.
Międzynarodowe
prawo
Strona 23
humanitarne
nie
pozostaje
obojętnym
na problemy związane z pracą korespon-
udzielenie
prawnego
„wsparcia”
pracy
korespondentów wojennych.
dentów wojennych, ale ochrona, którą
im zapewnia jest za mało zindywidualizowana, nie do końca związana ze specyfiką
pracy reporterów w czasie wojny. Regulacje
Agata Kleczkowska – studentka IV roku
III Konwencji Genewskiej oraz I Protokołu
prawa. Zainteresowania badawcze koncen-
do Konwencji Genewskich są na pewno
truje wokół prawa międzynarodowego pu-
potrzebne, ale niewystarczające. Dlatego
blicznego, w tym zagadnień państwowości
koniecznym jest stworzenie nowej regulacji,
i międzynarodowego prawa humanitarnego.
która dotyczyłaby tylko tej szczególnej
grupy osób i jej potrzeb. Jeżeli możliwe było
stworzenie
niestandardowych
Abstrakt
norm
na potrzeby funkcjonowania np. personelu
Międzynarodowe
medycznego, wzmocnienie ochrony kore-
nie chroni w wystarczający sposób kore-
spondentów wojennych również powinno
spondentów wojennych. Do tej pory poja-
zostać przeprowadzone.
wiały się różne propozycje rozszerzenia
Zwiększa się ilość konfliktów zbrojnych oraz wartość posiadania aktualnych,
rzetelnych informacji; z drugiej strony
rozwój międzynarodowego prawa praw
człowieka
przyniósł
rozkwit
wolności
mediów oraz prawa do dzielenia się informacjami. Mając to wszystko na uwadze,
trzeba stwierdzić, że współcześnie bardziej
niż kiedykolwiek wcześniej, potrzebne jest
prawo
humanitarne
tej ochrony, ale jak dotąd żaden dokument
w tej sprawie nie stał się wiążącym aktem
prawnym.
International humanitarian law does not
protect sufficiently war correspondents.
Until now, there were different propositions
how to expend this protection but as far
none of them has become the binding legal
instrument.
Strona 24
Ochrona godności w świetle art. 352 części wojskowej
kodeksu karnego
Beata Marciniak
Szczególne okoliczności, jakie kształ-
publicznym, zgodnie z którą prawa człowie-
tują warunki służby wojskowej mogą skut-
ka określa się jako wolności, środki ochrony
kować naruszaniem jednej z fundamental-
oraz świadczenia, których respektowania,
nych wartości. Ową wartością jest godność
właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie
osobista każdego człowieka, a więc także
akceptowanymi
podwładnego
się,
ludzie powinni móc domagać się od społe-
że najbardziej uderza w nią przestępstwo
czeństwa, w którym żyją. W tym znaczeniu
znęcania się, określone w art. 352 części
owe prawa mają charakter niezbywa-
wojskowej polskiego kodeksu karnego1.
lnych praw moralnych o podstawowym
żołnierza.
Literatura
Wydaje
przedmiotu
wskazuje,
wolnościami,
wszyscy
i powszechnym charakterze2. Biorąc pod
że nie da się sformułować żadnej precyzyj-
uwagę
nej definicji godności, ale możliwe jest
godności człowieka stanowi źródło tychże
wskazanie kilku podstawowych elementów
praw.
tej wartości, traktowanych powszechnie
jako konieczne dla jej realizacji.
powszechność
Należałoby
odwołań,
także
pojęcie
odwołać
się
do filozoficznej podstawy godności ludzkiej,
Przede wszystkim należy wskazać
którą podjął Immanuel Kant, twierdząc,
na podstawy istnienia pewnego katalogu
że „czynnik” godności wywodzi się z ludz-
uprawnień, który przysługuje każdej istocie
kiej
ludzkiej, a który miałby charakter praw nie-
moralnych. Według jego filozofii człowiek,
zbywalnych, określających godność jako
jako istota wolna i rozumna zasługuje
cechę
człowieka.
na miano osoby, a jako osobę należy go trak-
podmiotów
tować jako cel sam w sobie, a nigdy wyłącz-
przyrodzoną
Podstawowymi
każdego
wartościami
społecznych są życie, wolność oraz godność.
zdolności
dokonywania
wyborów
nie jako środek do tego celu3.
Wolność zapewnia nam wybór, a życie moż-
Godność stanowi więc kwintesencję
liwość jego realizacji. Godność natomiast
osoby ludzkiej, to znaczy, że jest ona niero-
jest wartością „stojącą” ponad innymi
zerwalnie związana z każdym człowiekiem
uprawnieniami,
bez względu na to, kim jest, jak i gdzie żyje.
będącą
wyznacznikiem
dla pozostałych praw człowieka.
Ponadto jest wartością przyrodzoną (nie-
Przekonująca jest definicja funkcjonująca
w
międzynarodowym
prawie
zbywalną), a więc stanowi także wartość
B. Wojciechowski, Interkulturowe prawo karne,
Toruń 2009, s. 88-89.
3 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności,
Kęty 2001, s. 46 i 51.
2
Kodeks karny z wprowadzeniem, Warszawa
2006, s. 134.
1
Strona 25
samoistną,
podstawowąi
uniwersalną
-
nowania tych wartości i konsekwentnie
posiada ją każdy człowiek niezależnie
je upowszechniając, prawo tym samym daje
od własnych cech indywidualnych, rasy,
wyraz swej godności5.
wyznania, narodowości, uzdolnienia bądź
pochodzenia.
Wśród przepisów prawnomiędzynarodowych podstawowe miejsce zajmują
Uniwersalne pojęcie godności zakła-
te, które bezpośrednio dotyczą właśnie
da, że wszyscy ludzie zasługują na to, aby
ochrony godności człowieka. W preambule
traktować ich z respektem i szacunkiem.
do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
Godność stanowi więc kryterium pozwala-
z 1948 roku czytamy, że konieczne uznanie
jące stwierdzić, czy określone prawo jest
jest
sprawiedliwe, albowiem tylko sprawiedliwe
członków istoty ludzkiej, a samo pojęcie
prawo chroni godność, a naruszenie takiego
godności obejmuje zakaz tortur (a więc tak-
prawa pozostaje w sprzeczności z przyro-
że zakaz znęcania się fizycznego) oraz zakaz
dzoną godnością4. Trafne jest zatem stwier-
okrutnego, poniżającego lub nieludzkiego
dzenie, że nie wolno traktować nikogo
traktowania6. W Międzynarodowym Pakcie
za moralnie gorszego na podstawie takich
Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966
cech fizycznych, rasowych czy innych,
roku odnajdujemy stwierdzenie, że prawa
na których posiadanie nie ma on żadnego
te wynikają z przyrodzonej godności czło-
wpływu. Godność człowieka jako osoby
wieka oraz, że uznanie przyrodzonej godno-
polega na jego zdolności rozumnego, wolne-
ści oraz równych i niezbywalnych praw
go i moralnego działania.
wszystkich członków wspólnoty ludzkiej
przyrodzonej
godności
wszystkich
Z powyższych rozważań wynika,
stanowi podstawę wolności, sprawiedliwo-
że idea osoby ludzkiej i jej godność stanowią
ści i pokoju na świecie7. Z kolei art. 1 Karty
konieczny element wewnętrznej struktury
Praw
prawa. Powszechnie uznaje się, że podsta-
z 2000 roku stanowi, że wszystkie istoty
wową wartością, na której opierają się
ludzkie rodzą się wolne i równe w godności
prawa człowieka jest właśnie godność czło-
i prawach, a także, że są one obdarzone
wieka. Godność ugruntowuje traktowanie
rozumem i sumieniem oraz powinny postę-
wszystkich ludzi jako wolnych i równych,
pować wobec siebie po bratersku.
Podstawowych
Unii
Europejskiej
co wystarcza do formułowania podstawowych, uniwersalnych praw człowieka, opierających się właśnie na tych wartościach.
Stojąc na straży życia, zdrowia, wolności
i godności człowieka, wdrażając do poszaB. Wojciechowski, Interkulturowe prawo...,
s. 99.
4
A. Kojder, Godność i siła praw, Warszawa 2001,
s. 16.
6 J. Zajadło (red.), Prawa człowieka wczoraj – dziś
– jutro, Gdańskie Studia Prawnicze 2005, t. XIII,
s.13.
7 Idem, Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, RPEiS 1989, nr 2,
s. 103 – 117.
5
Strona 26
W prawie krajowym podstawowe
każdego człowieka, a więc istniejącą nieza-
znaczenie należy przypisać zasadzie godno-
leżnie od tego, czy prawo pozytywne zamie-
ści
Wstępie
ści ją w swoich tekstach, nadają zasadzie
do Konstytucji RP, nakazującej wszystkim
godności człowieka rangę ponad konstytu-
dbałość o zachowanie przyrodzonej godno-
cyjną, gdyż wszelkie unormowania prawa
ści
pozytywnego (łącznie z konstytucją) muszą
człowieka
człowieka
wyrażonej
w
procesie
we
stosowania
Konstytucji, a także w art. 30, który:
szanować tę zasadę, a jeśli popadają z nią
a. określa godność jako przyrodzoną
kolizję, to tracą przymiot legitymizmu.
i niezbywalną cechę człowieka,
Godności człowieka nie można trak-
b. określa ją jako źródło wolności
i praw człowieka i obywatela,
czy wolności jednostki. Jest to bowiem ogól-
c. nadaje godności przymiot nienaruszalności,
na wartość konstytucyjna, stanowiąca źródło, fundament i zasadę całego porządku
d. ustanawia po stronie wszystkich
władz
tować tylko jako jednego z wielu praw
publicznych
konstytucyjnego – jest więc normą podsta-
obowiązek
wową. Nie tylko pozostałe zasady systemu
poszanowania i ochrony godności
praw i wolności jednostki czy poszczególne,
człowieka8.
konkretne prawa i wolności muszą być
Na podstawie wyżej wymienionych
interpretowane na tle zasady godności
cech stwierdza się, że przede wszystkim
i muszą być stosowane w sposób służący jej
zasada godności człowieka jest nienaruszal-
realizacji, ale też wszystkie inne normy,
na – nie może się jej zrzec sam zaintereso-
zasady i wartości zawarte w konstytucji
wany ani też nie może jej znieść, ograniczyć
muszą być interpretowane i stosowane
czy zawiesić ustawodawca. Godność przy-
na tle tej wartości.
sługuje człowiekowi zawsze, niezależnie
Istotą godności człowieka jest jego
od jego postępowania i zachowania, a rolą
podmiotowość (autonomia), a więc swobo-
państwa jest ochrona tej godności, tak
da postępowania zgodnie z własną wolą,
w stosunkach z innymi ludźmi, jak i z wła-
wewnętrznego samookreślenia i kształto-
dzami. Tym samym z zasady godności
wania otoczenia stosownie do owej auto-
człowieka wynikają pozytywne obowiązki
nomii. Oczywiście, autonomia ta musi
państwa (władz publicznych), a zakres
uwzględniać
i sposób ich dochowania może być kontro-
i nie może oznaczać braku ograniczeń
lowany przez sądy.
swbody
Sformułowania
Konstytucji
RP,
określające godność jako cechę przyrodzoną
godność
innych
postępowania
–
ludzi
oznacza
to, że istnieją pewne granice, których przekroczenie
sprowadzi
rolę
człowieka
do przedmiotu procesów społecznych bądź
L. Gardocki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys
wykładu, Warszawa 2005, s. 92.
8
innych
negatywnych
zjawisk,
a
więc
Strona 27
przekreśli jego godność. Naruszenie godno-
jakiegoś
ści człowieka następuje w przypadku urze-
osobowa (osobista) jest wartością przysłu-
czowionego traktowania osoby ludzkiej
gującą wszystkim ludziom10.
przez ustawodawcę lub innych ludzi.
człowieka,
natomiast
godność
Godność człowieka powinna być
Godność człowieka oznacza nie tylko
zatem chroniona w każdym przypadku
konieczność pozostawienia mu pewnej sfery
i w każdych warunkach czy okolicznościach,
autonomii czy wolności (aspekt pozytywny),
a naruszenie tej wartości powinno znaleźć
ale także zakaz poddawania człowieka
swoje
takim sytuacjom czy takiemu traktowaniu,
prawa.
które mogą tę godność przekreślić – np.
człowieka jest z pewnością popełnienie
znęcanie się (aspekt negatywny). Te konse-
przestępstwa znęcania się w wojsku, czyli
kwencje zasady godności są łatwiejsze
w miejscu gdzie należy przestrzegać wszel-
do
kich zasad moralnych czy etycznych.
zdefiniowania,
gdyż
nawiązanie
do tej wartości nastąpiło na tle doświadczeń
odzwierciedlenie
Naruszeniem
Rozdział
XLI
w
zasady
kodeksu
przepisach
godności
karnego
systemów, w których zasada ta była syste-
zawiera typ przestępstwa przeciwko zasa-
matycznie łamana (okres II wojny świato-
dom postępowania z podwładnymi – prze-
wej) – dość łatwo było więc określić,
stępstwo znęcania się (art. 352 KK, art. 353
na czym to łamanie mogło polegać. Zasada
KK w związku z art. 352 KK). Rozdział ten
godności oznacza więc zakaz prześladowań
i zawarty w nim typ przestępstwa znęcania
czy dyskryminacji, zakaz naruszenia inte-
się ma za zadanie poszanowanie właśnie
gralności cielesnej, zakaz tortur (i związane
godności osobistej i czci podwładnych
z tym fizyczne znęcanie), czy też zakaz nie-
w szczególnych warunkach służby wojsko-
ludzkiego lub poniżającego traktowania9.
wej, którą cechuje dyscyplina i silne podpo-
Ogólnie można określić, że godność
rządkowanie przełożonym, będące jednym
człowieka wyraża się w pragnieniu posia-
z najważniejszych elementów współczesne-
dania
uwagi
go porządku wojskowego. Dobra te podlega-
na swoje walory duchowe, moralne czy też
ły ochronie od dawna, nie tyle z motywów
zasługi społeczne. Jest jedną z podstawo-
humanitarnych, co wobec ich znaczenia dla
wych wartości nauki o etyce rozwoju.
zachowania i umacniania cech i walorów sił
Należy także wskazać na wyraźną różnicę
zbrojnych, a zwłaszcza ich zwartości i goto-
zachodzącą między godnością osobowo-
wości do wypełniania zadań stawianych
ściową i godnością osobową. O godności
przez kierownictwo polityczne państwa
osobowościowej
lub
szacunku
społeczności
decyduje
z
doskonałość
osiągnięta w rezultacie działania moralnie
też
samodzielnie
przez
wyższych
dowódców.
wartościowego i utrwalona w charakterze
L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2011, s. 50-51.
10
9
Co do całości akapitu: Ibidem, s. 93-94.
Strona 28
Dodatkowo art. 353 KK ma zapobie-
Przepis art. 352 KK i pozostający
gać negatywnym zjawiskom w szczególnego
z nim w związku art. 353 KK chronią prze-
rodzaju środowisku żołnierzy służby zasad-
strzeganie obowiązujących w wojsku zasad
niczej, doprowadzających do popełnienia
postępowania
określonych przestępstw (np. przestępstwa
w ten sposób ochrania się przed szczególnie
znęcania się), a mających swe źródło
agresywnymi
w dłuższym okresie pełnienia służby przez
ataków ze strony osób stojących wyżej
sprawcę, w porównaniu z okresem służby
w hierarchii wojskowej. Podporządkowanie
pokrzywdzonego
rozciągnięto
(podwładność) w wojsku jest stanem trwa-
także na tych żołnierzy równych sprawcy
łej lub przemijającej zależności, powstającej
stopniem, którzy mają krótszy niż on staż
w tym wypadku z powodu zaistnienia relacji
służby).
przełożony – podwładny. Zależność ta jest
(ochronę
Przepisy te podkreślają wagę jaką
przywiązuje się do życia człowieka i jego
właściwych
stosunków
międzyludzkich w wojsku.
podwładnymi,
postaciami
których
przestępnych
jednym z fundamentów zdyscyplinowania
(karności) i sprawności armii.
ochrony, do jego godności, a także woli
kształtowania
z
Przepis
art.
352
KK
pozostaje
w pewnej równoległości do treści art. 207
KK. Podwładność bowiem jest to właśnie
W ścisłym związku z tym rozdziałem
stałe lub przemijające pozostawanie w sto-
pozostaje regulamin ogólny Sił Zbrojnych
sunku zależności, o którym mówi art. 207
Rzeczypospolitej Polskiej. Regulamin ten
KK11. Ograniczona możliwość przeciwsta-
w II rozdziale określa „zasady żołnierskiego
wienia się sprawcy w warunkach przestęp-
zachowania”.
stosunku
stwa z art. 207 KK, wynikająca z małoletnio-
do innych żołnierzy i do osób cywilnych
ści pokrzywdzonego lub jego nieporadności
są zobowiązani przestrzegać zasad etycz-
ze względu na stan psychiczny lub fizyczny,
nych, norm współżycia społecznego oraz
w pewnym sensie i w niektórych warunkach
zachowywać się z godnością, uprzejmie
może być porównywalna ze znacznym
i taktownie. Każdego żołnierza obowiązuje
uzależnieniem podwładnego od przełożo-
poszanowanie języka ojczystego, kultura
nego (podwładny nie jest osobą prawnie
słowa, powstrzymanie się od używania słów
pozbawioną wolności, ale czasowe uwięzie-
oraz gestów wulgarnych i nieprzyzwoitych,
nie w środowisku armii wytwarza stan
a przełożony do podwładnego zwraca się
analogiczny do przemijającego stosunku
stanowczo, lecz taktownie, z poszanowa-
zależności, przez co jest on podobny
niem jego godności. Nie wyraża również
do podporządkowania przełożonemu)12.
Żołnierze
w
krytycznych uwag i opinii w obecności niższych od niego stanowiskiem (stopniem)
oraz osób postronnych.
S. M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz,
Gdańsk 2002/2003, s. 1315.
12 W. Marcinkowski, Kodeks karny. Część wojskowa. Komentarz, Warszawa 2011, s. 357.
11
Strona 29
Ścisłe
zhierarchizowanie
życia
ny dobrom żołnierza młodszego stopniem
wojskowego, należące do istoty tej organi-
oraz żołnierza równego stopniem o krót-
zacji, sprzyja niekiedy wytworzeniu się
szym okresie pełnienia służby niż sprawca.
w relacji przełożony – podwładny patologicznego
stosunku
Art. 352 KK stanowi kwalifikowaną
interpersonalnego13.
postać przestępstwa z art. 351 KK (narusze-
Mamy do czynienia z taką sytuacją zwłasz-
nie nietykalności cielesnej) – surowszym
cza wówczas, jeśli dochodzi do zetknięcia
zagrożeniem karnym zostały objęte szcze-
się przełożonego o silnych tendencjach
gólnie drastyczne (§ 1) oraz okrutne formy
przywódczych, ale połączonych z bez-
przestępczego działania (§ 2).
względnością graniczącą z cechami sady-
Przestępstwo określone w art. 352
stycznymi, z podwładnym o kruchej kon-
KK jest przestępstwem indywidualnym –
strukcji
sprawcą
psychicznej,
zastraszonym
lub,
tego
przestępstwa może
być
ze względu na stosunkowo niski poziom
wyłącznie żołnierz będący przełożonym
intelektualny, nie znającym swoich upraw-
pokrzywdzonego żołnierza, bądź starszy
nień lub bezradnym w ich dochodzeniu14.
stopniem wojskowym albo też żołnierz
W takich sytuacjach podporządkowanie
o dłuższym od pokrzywdzonego okresie
w armii przybiera postać zniewolenia,
pełnienia służby (dotyczy to wyłącznie rela-
gnębienia, uciemiężenia, a przejawia się
cji przełożony – podwładny, w której obaj
to właśnie w znęcaniu się fizycznym
muszą być żołnierzami i relacja ta dla zaist-
i psychicznym nad podwładnym. Tego
nienia przestępstwa znęcania się musi być
rodzaju patologia nie jest czynnikiem utrwa-
uświadomiona przez nich obu)15.
lającym dyscyplinę wojskową.
Przedmiotem przestępnego działa-
W stopniu równorzędnym do ochro-
nia w typie czynu zabronionego określonym
ny przestrzegania obowiązujących w wojsku
w art. 352 KK może być wyłącznie żołnierz
zasad
podwładnymi,
podwładny sprawcy, młodszy stopniem
przepisy art. 352 KK chronią zdrowie
wojskowym albo o krótszym okresie peł-
fizyczne
nienia służby wojskowej16.
postępowania
i
z
psychiczne
podwładnych,
a ponadto przepis § 3 chroni także życie
podwładnych.
Ani § 1 ani § 2 nie podają w sposób
wyraźny, że pokrzywdzonym może być
Przepisy te chronią wprost dobra
tylko żołnierz w czynnej służbie wojskowej
żołnierza w relacji podwładny – przełożony,
(a nie np. pracownik cywilny wojska), ale
tj. dobra podwładnego przed atakami
pochodzącymi
od
jego
przełożonego.
Poprzez art. 353 KK udziela się także ochro13
14
S. M. Przyjemski, Kodeks karny..., s. 1315.
Ibidem.
J. Majewski, Rozdział XLI. Przestępstwa przeciwko zasadom postępowania z podwładnymi,
[w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 278-363 KK, Warszawa
2008, s. 1058.
16 M. Flemming, Kodeks karny – część wojskowa.
Komentarz, Warszawa 2000, s.170.
15
Strona 30
wątpliwości rozstrzyga art. 353 KK, określa-
służbowych, np. z pobudek osobistych, oraz
jący pokrzywdzonego jako żołnierza (czyli
poza czasem służby przełożonego i pod nie-
osobę pełniącą czynną służbę wojskową
obecność innych żołnierzy)17. Niezbędne
na podstawie art. 115 § 18 KK).
jest
natomiast,
by
między
sprawcą
Natomiast według regulaminu ogól-
a pokrzywdzonym istniał uświadomiony
nego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
przez nich obu stosunek przełożeństwa
(pkt 12) podwładnymi są żołnierze podpo-
i podwładności lub innego rodzaju zależno-
rządkowani przełożonemu. Przełożonym
ści związanej ze służbą wojskową, warunku-
żołnierza nie zawsze jest żołnierz – może
jący zachowania obu osób18.
być nim osoba cywilna, natomiast powinien
Znamiona „znęca się psychicznie lub
on posiadać stopień wojskowy równy
fizycznie” zawarte w art. 352 KK są tak
swojemu podwładnemu lub wyższy (jednak
samo określone jak w art. 207 § 1 KK.
w realiach funkcjonowania sił zbrojnych
Uwzględniając jednak warunki wojskowe
zdarzają się przypadki, że żołnierz będący
za formy znęcania się fizycznego lub psy-
przełożonym posiada niższy stopień woj-
chicznego nad podwładnym (tzn. zadawania
skowy niż jego podwładny).
cierpień, uderzania, pastwienia się, dręcze-
Przepis art. 352 KK obejmuje każdy
nia, zmuszania lub wymuszania w celu
przypadek fizycznego lub psychicznego
zadania
znęcania się nad podwładnym – jego wystę-
udręki), należy uznać m.in. uporczywe
powanie powinno być w każdym przypadku
wymierzanie niezasłużonych kar dyscypli-
skrupulatnie oceniane.
narnych albo nieregulaminowych ćwiczeń
Komentowany przepis nie wymaga,
fizycznych,
pokrzywdzonemu
które
powodują
szczególnej
cierpienia
aby przestępstwo dokonane było podczas
fizyczne lub udręczenie psychiczne wynika-
pełnienia obowiązków służbowych przez
jące z utraty poczucia autonomii i prawa
przełożonego albo podwładnego lub bezpo-
do samostanowienia, poniżające traktowa-
średnio w związku z ich pełnieniem czy też
nie (w szczególności w obecności innych
aby sprawca lub pokrzywdzony byli w służ-
żołnierzy), a także stosowanie nieprzewi-
bie, bądź też zajście zdarzyło się w obecno-
dzianych przepisami środków represji służ-
ści
wynikałoby
bowej czy wydawanie poleceń, których
z uprzedniego nieregulaminowego zacho-
wykonanie wiąże się z poniżaniem godności
wania
ludzkiej19.
innych
się
żołnierzy
albo
pokrzywdzonego
(oznacza
to, że opisane w art. 352 KK zachowania
są karalne nawet wówczas, gdy występują
w dowolnym miejscu, poza czasem służby
podwładnego i bez jakiegokolwiek związku
z wykonywaniem przez niego obowiązków
W. Marcinkowski, Kodeks karny..., s. 358.
M. Flemming, Kodeks karny..., s. 170.
19 R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz
z przepisami wprowadzającymi oraz indeksem
rzeczowym, Warszawa 2002, s. 546.
17
18
Strona 31
Znęcanie się o charakterze psychicz-
Typ kwalifikowany z art. 352 § 2 KK
nym może mieć postać drastycznego poni-
polegający na znęcaniu się ze stosowaniem
żania podwładnego, młodszego stopniem
szczególnego okrucieństwa jest tak samo
lub mającego krótszy okres służby wojsko-
określony w art. 207 § 2 KK. Należy jednak
wej, poprzez destrukcję jego poczucia
zauważyć,
godności osobistej i osobowości, cyniczne
wojskowa umieszcza w dyspozycji przeło-
wykorzystywanie w tym celu właściwości
żonych takie środki, przy użyciu których
osobowych
zwłaszcza
niewątpliwie można znęcać się nad osobą,
jego ułomności, zawodu, cech intelektu,
także ze stosowaniem szczególnego okru-
sposobu wysławiania się (np. znęcaniem się
cieństwa, i to nie tylko poprzez powtarzają-
psychicznym mającym na celu zadanie bólu
ce się akty znęcania się, lecz także kumulu-
moralnego, jest powtarzanie żołnierzowi
jąc
młodszemu stażem, który głęboko przeżywa
wykonawczej. Dla bytu przestępstwa z § 2
rozstanie z żoną, o niewierności kobiet
konieczne jest, aby okrucieństwo było
żołnierzy odbywających służbę)20. Warunki
szczególne, nacechowane niezwykłym natę-
służby wojskowej stwarzają sprzyjające
żeniem lub formą przestępnego działania –
okoliczności dla znęcania się nad podwład-
może być ono zarówno fizyczne jak i psy-
nymi.
chiczne. Ważne jest, aby każdorazowo pod-
pokrzywdzonego,
W przypadku innych form czynnej
dać
agresję
że
współczesna
podczas
zachowanie
jednej
sprawcy
technika
czynności
szczegółowej
służby wojskowej nie należy także wyklu-
analizie przez pryzmat towarzyszących
czyć skumulowanej postaci jednorazowego
zdarzeniu okoliczności.
znęcania się fizycznego lub psychicznego
Natomiast typ kwalifikowany z art.
nad podwładnym (czyli zachowania się
352 § 3 KK jest znamienny targnięciem się
ograniczonego do jednego zdarzenia, zwar-
pokrzywdzonego na własne życie. Przypisa-
tego czasowo i miejscowo, lecz odznaczają-
nie sprawcy tego przestępstwa wymaga
cego się intensywnością w zadawaniu
ustalenia związku przyczynowego między
fizycznych lub psychicznych dolegliwości,
znęcaniem się a skutkiem w postaci usiło-
a zwłaszcza złożonego z wielu aktów wyko-
wania samobójstwa (targnięcia się na życie
nawczych występujących w określonym
przez pokrzywdzonego) oraz obiektywną
czasie),
przewidywalnością
pełniącym
służbę
kandydacką
możliwości
podjęcia
lub przygotowawczą czy też odbywającym
takiej decyzji przez pokrzywdzonego jako
okresową służbę wojskową albo przeszko-
reakcji na znęcanie się. Przez targnięcie się
lenie wojskowe lub ćwiczenia wojskowe
na własne życie należy rozumieć podjęcie
i poligonowe21.
przez pokrzywdzonego co najmniej próby
samobójstwa. Wątpliwości mogą pojawić się
20
21
M. Flemming, Kodeks karny..., s. 171.
W. Marcinkowski, Kodeks karny..., s. 359.
w sytuacji, gdy na zamiar samobójczy ofiary
Strona 32
oddziaływały, oprócz znęcania się nad nią,
strony przełożonego, mające postać znęca-
jeszcze inne okoliczności22. Połączenie tych
nia się nad podwładnym, zazwyczaj stanowi
okoliczności z faktem znęcania się nie
przekroczenie uprawnień przysługujących
wyklucza
powiązania
sprawcy. Powoduje to kumulatywną kwa
znęcania się z targnięciem się na własne
lifikację prawną czynu z uwzględnieniem
życie. Jednak dla uznania znęcania się
art. 231 KK, ponieważ znamię działania
za przyczynę takiego następstwa wystarczy
na szkodę interesu publicznego lub prywat-
stwierdzenie, iż bez faktów znęcania się
nego w relacji przełożony – podwładny
ofiara nie przedsięwzięłaby zamachu samo-
w wojsku wydaje się być spełnione.
przyczynowego
bójczego. Skutek śmiertelny nie jest nie-
Powyżej opisane zawinione niedo-
zbędny, wystarczy sama próba samobójstwa
pełnienie obowiązku kontrolowania może
dla
przestępstwa23.
również powodować odpowiedzialność dys-
Z zachowania pokrzywdzonego musi jednak
cyplinarną, niezależną od odpowiedzialno-
jednoznacznie
przystąpił
ści ponoszonej na podstawie przepisów
on do realizacji zamiaru pozbawienia się
kodeksu karnego. W przypadku zachowań
życia.
dokonane
polegających na znęcaniu się, podważają-
w momencie aktu samobójczego i dla
cych autorytet przełożonego, uzasadnione
odpowiedzialności sprawcy nie ma znacze-
jest
nia, czy doprowadził on do śmierci ofiary.
np. kary dodatkowej w postaci obniżenia
uznania
zaistnienia
wynikać,
Przestępstwo
że
jest
Przestępstwo znęcania się nad pod-
także
orzeczenie
wobec
sprawcy
stopnia wojskowego24.
władnym, we wszystkich jego trzech typach,
Jak wynika z powyższego przestęp-
może być popełnione zarówno przez działa-
stwo znęcania się istotnie narusza zasadę
nie, jak i zaniechanie.
godności człowieka w wielu aspektach.
Zawinione
niedopełnienie
przez
Z punktu widzenia Kodeksu karnego naru-
osoby funkcyjne – funkcjonariuszy publicz-
szenie
nych – obowiązku kontrolowania służb
przestępstwem znieważenia. Sąd Najwyższy
wewnętrznych, które to służby tolerowały
RP w wyroku z 21 marca 2007 (I CSK
akty znęcania się nad podwładnymi, może
292/06) stwierdził, iż godnością osobistą
powodować odpowiedzialność tychże osób
jest własne wewnętrzne przekonanie dane-
na podstawie art. 231 KK, a także przypisa-
go człowieka o jego etycznym i moralnym
nie tym osobom pomocnictwa w przestęp-
nieposzlakowaniu oraz oczekiwanie czci
stwie z art. 352 KK, popełnionego poprzez
wobec siebie rozumianej jako pozytywne
zaniechanie
reakcji
nastawienia innych osób wobec niego
na bezprawie. Przestępne zachowanie ze
ze względu na społeczne i osobiste wartości,
O. Górniok, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk
2002/2003, s. 1015.
23 R. Góral, Kodeks karny..., s. 329.
24
regulaminowej
czyjejś
godności
jest
wprost
22
Co do całości akapitu: W. Marcinkowski,
Kodeks karny..., s. 362.
Strona 33
które reprezentuje. Tak rozumiana godność
godności. Zatem władze te muszą prowadzić
nie podlega wartościowaniu, a jej narusze-
politykę
nie występuje, gdy bez uzasadnionych pod-
ochronę godności człowieka.
państwa
zapewniającą
także
staw, zwłaszcza w obecności osób trzecich,
Odwołanie się do filozoficznych pod-
traktuje się kogoś negatywnie i wyraża się
staw praw człowieka i znalezienie właściwej
o nim w sposób poniżający – ma to miejsce
dla nich racji uzasadniającej stanowi swoi-
w przypadku znęcania się i znajduje swoje
ste zabezpieczenie przed różnego rodzaju
odzwierciedlenie w kwestiach związanych
ideami,
z filozofią godności ludzkiej, jak zakaz kary
ich koncepcji. W niniejszym artykule podję-
śmierci czy zasada integralnego traktowania
ta została próba wskazania na kategorię
osoby ludzkiej, wyrażająca się w zakazach
godności jako możliwe ugruntowanie praw
tortur,
człowieka. Kategoria ta stanowi trwały
czy
okrutnego,
nieludzkiego
lub poniżającego traktowania człowieka.
które
zagrażają
współcześnie
fundament filozoficzny praw człowieka,
Poza tym wszelkie działania władz
bez którego są one podatne na zachwianie,
publicznych, a więc także władz wojsko-
podważanie czy też mylne interpretacje,
wych, nie mogą i nie powinny prowadzić
co z kolei może prowadzić do niebezpiecz-
do
nych, znanych z historii, konsekwencji.
tworzenia
sytuacji
prawnych
lub
faktycznych odbierających jednostce poczu-
Warto także podkreślić, że użyte
cie godności. Wartość ta nie może zostać
w oryginalnym tekście angielskim przy-
utracona poprzez zachowanie się w sposób
miotniki inhuman oraz degrading implicite
„niegodny” innego człowieka lub poprzez
odwołują się do normy nakazującej trakto-
działanie władz. Zakaz naruszania godności
wać człowieka w sposób ludzki (human)
człowieka
w każdych warunkach i okolicznościach,
ma
charakter
bezwzględny
i dotyczy wszystkich.
a także w taki sposób, by nikt nie poniżał
Godność jako źródło wolności i praw
człowieka i obywatela implikuje zasadę
nienaruszalności godności, z której wynika
ludzkiej godności (dignity), czyli nie degradował człowieka.
Podsumowując,
przestępstwo
zakaz podejmowania przez kogokolwiek
znęcania narusza zasadę godności człowie-
jakichkolwiek działań mogących ją naruszyć
ka, mogąc tym samym spowodować różno-
lub
Władze
rakiego rodzaju negatywne konsekwencje
zobligowane
takiego działania. Warto powtórzyć za auto-
do jej poszanowania – tzn. nienaruszania
rem François – René de Chateaubriand
swoimi działaniami, ale też i do ochrony –
słowa, że „zraniona godność ludzka kryje
tzn. do stworzenia systemu procedur,
w sobie zarodek śmierci”, odzwierciedlające
prawnych nakazów i zakazów zapobiegają-
taką sytuację, w której każde zachowanie się
cych wszelkim naruszeniom i zagrożeniom
łamiące godność ludzką może pociągać
choćby
publiczne
są
tylko
nie
ograniczyć.
tylko
Strona 34
za sobą skutki, nawet w postaci popełnienia
okoliczności, jakie kształtują warunki służby
samobójstwa czy też narodzenia się pew-
wojskowej, mogą skutkować naruszeniem
nych myśli i powzięcia chęci odwetu
tej fundamentalnej wartości. Art. 352 i 353
na innych ludziach np. poprzez podjęcia
KK pokazują w jaki sposób może do tego
działania w formie bezpodstawnego znęca-
dojść i jakie mogą być tego konsekwencje
nia się.
nie tylko dla podwładnych, ale także dla
przełożonych – sprawców przestępstwa.
Beata Marciniak – doktorantka w Zakła-
Visualising comprehending the human dig-
dzie Międzynarodowego Wymiaru Sprawie-
nity in the aspect of committing an offence
dliwości,
is a subject of the above article of abuse of
Katedra
Międzynarodowego
Prawa Karnego WPiA UŁ
subordinates. Particular circumstances conditions of the military service are shaping
Abstrakt
which, can result in disturbing this fundamental value. Art. 352 and 353 Penal Code
Tematem powyższego artykułu jest przed-
are demonstrating in what way can reach it
stawienie
człowieka
and which can be of it consequences not
przestępstwa
only for subordinates, but also for superiors
w
pojęcia
aspekcie
godności
popełnienia
znęcania się nad podwładnymi. Szczególne
- of perpetrators of the crime.
Strona 35
Dysputy wokół prawnej regulacji związków partnerskich
Beata Sadowska
Na
gruncie
podstawowym,
prawa
polskiego
związ-
postanowieniami przez pojęcie małzenstwa
kiem kobiety i męzczyzny jest małzenstwo,
nalezałoby rozumiec sformalizowany, trwały
gdyz jak czytamy w art 18 Konstytucji
związek kobiety i męzczyzny, zawarty
Rzeczypospolitej Polskiej ''Małzenstwo jako
poprzez
związek kobiety i męzczyzny, rodzina,
zgodnych
macierzynstwo i rodzicielstwo znajdują się
zrodłem wzajemnych praw i obowiązkow
pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej
o charakterze osobistym4.
Polskiej''1.
sformalizowanym
na uwadze praktykę sądową. Zgodnie z tymi
Wnioskowac
zatem
złozenie
przez
oswiadczen
nupturientow3
woli,
ktory
jest
nalezy,
Przez długi czas nie stwierdzano
ze w tej kwestii Polska jest krajem bardzo
zadnych inicjatyw ustawodawczych, ktore
tradycjonalistycznym, poniewaz regulacje
miałyby doprowadzic do zmiany obecnego
prawne nie dopuszczają zawarcia związku
stanu, co spotykało się z negacją ze strony
małzenskiego przez osoby tej samej płci
zwolennikow
co potwierdzone zostaje art. 1 kodeksu
związkach niz małzenski. Akty prawne
rodzinnego i opiekunczego (''W Polsce
regulujące
małzenstwo moze zawrzec jedynie kobieta
małzenskiego pochodzą sprzed wielu lat,
i męzczyzna''2).
kiedy to nie znano takich instytucji jak
pozostawania
tematykę
w
zawarcia
innych
związku
Zastanowic się zatem nalezy czym
związek partnerski, konkubinat, związek
jest małzenstwo, jakie są roznice między
osob tej samej płci, ktore obecnie są znane
związkiem
i co więcej praktykowane na szeroką skalę.
partnerskim
małzenskim
i
a
dlaczego
związkiem
tak
wiele
Mimo istniejących mozliwosci dokonywania
kontrowersji wzbudza kwestia formalizacji
nowelizacji kwestia ta z obyczajowego
związkow partnerskich.
punktu widzenia jest zarzewiem konfliktu
Na gruncie prawa polskiego brak jest
legalnej
definicji
małzenstwa,
jednakze
pojęcie to mozna zrekonstruowac odwołując
się
i
do
przepisow
postanowien
Konstytucji
zawartych
w
i trudnym do rozwiązania problemem przed
jakim
zostali
wspołczesni
normodawcy.
jak
kodeksie
postawieni
Pomimo
to
ostatnimi
czasy
-
początkowo w lipcu 2012 roku - doszło
rodzinnym i opiekunczym, a takze mając
Narzeczeni, osoby zamierzające zawrzec
związek małzenski.
4 Zob. szerzej: red. T. Szymczynski, System prawa
prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuncze,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009, str. 68
– 70. Zob. takze: K. Piasecki, Prawo małzenskie,
Lexis Nexis, Warszawa 2011, str. 148.
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U
1997 Nr 78 poz 483.
2 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks
rodzinny i opiekunczy, Dz. U. 1964, nr 9, poz 59,
z pozniejszymi zmianami.
1
Strona 36
w Sejmie do głosowania nad projektami
ktory
ustawy
dyskutowany
o
związkach
przygotowanymi
partnerskich
przez
dwie
partie
wciąz
jest
i
aktualny,
szeroko
przysparzający
wielu
kontrowersji.
polityczne, a mianowicie przez Sojusz
Obserwując
niezwykle
duze
Lewicy Demokratycznej i Ruch Palikota.
zainteresowanie tym tematem na arenie
Proby
politycznej mozna spodziewac się, ze proby
prawnego
dotyczącej
uregulowania
formalizacji
kwestii
związkow
wprowadzenia
prawnych
partnerskich podjęto ponownie na początku
związkow
2013 roku ( projekty ustaw złozyły 3 partie
małzenskiego
polityczne
Platforma
a kwestia ta będzie na pewno przedmiotem
Obywatelska, Ruch Palikota i Sojusz Lewicy
rozwazan wielu publicystow, jak i samych
Demokratycznej). I pomimo, iz projekty
politykow. My natomiast jako społeczenstwo
te zostały odrzucone znaczną większoscią
mozemy samodzielnie ukształtowac swoje
głosow, jest to dla społeczenstwa sygnał,
zdanie w tym aspekcie; lecz bez względu
iz władza kwestią legalizacji związkow
na to jakie mamy poglądy na powyzszą
partnerskich
kwestie, nie da się nie zauwazyc, iz mimo
a
mianowicie:
zaczyna
się
interesowac
alternatywnych
regulacji
zostaną
związku
jeszcze
podjęte,
i ze problem ten stał się zauwazalny
braku
na najwyzszych szczeblach panstwowych.
związkow
Dosc niedawno na łamach ''Rzeczpospolitej''
małzenskiego istnieją one, są praktykowane,
w
a co więcej zyskują coraz większe grono
sprawie
związkow
wypowiedział
Bronisław
ze
się
takze
Komorowski,
swoimi
partnerskich
ktory
przekonaniami
prawnych
do
regulacji
alternatywnych
Prezydent
zwolennikow.
Dlatego
zgodnie
rozwazaniach
dokonam
dotyczących
do
tez
w
ich
związku
dalszych
omowienia
dopuszcza
i postaram się pokrotce wyjasnic jakie
mozliwosc wprowadzenia jedynie dwoch
rozwiązania prawne we wspomnianych
ułatwien
przeze mnie projektach ustaw o związkach
dla
osob
pozostających
w związkach partnerskich, a mianowicie:
ułatwienie
w
dostępie
do
partnerskich zostały zaproponowane.
informacji
Na
gruncie
obecnych
regulacji
w sprawie zdrowia partnera, a takze
prawnych nalezałoby jednakowo definiowac
zwolnienie z podatku spadkowego w razie
pojęcia związku partnerskiego i konkubi-
jego smierci5. Sledząc na bieząco poczynania
natu.
politykow podkreslic nalezy, iz proble-
rozumiane mogą byc jako ''związek dwoch
matyka wprowadzenia w zycie prawnych
osob zyjących w tym samym gospodarstwie
regulacji
związkow
domowym, ktore nie zawarły ze sobą
partnerskich nadal jest jednym z tematow,
związku małzenskiego, ale wzajemne relacje
dotyczących
Albowiem
obie
te
instytucje
http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/6908
53,komorowski_nie_chce_ustawy_o_zwiazkach_p
artnerskich_ma_inna_propozycje.html.
5
Strona 37
tych osob są natury małzenskiej''6. Jednakze
prawne. Formalny związek partnerski nie
ze
jest małzenstwem w sensie prawnym,
względu
regulacji
na
brak
prawnych
rozumienie
jednoznacznych
tych
oraz
pojęc
definiowanie
ich
pomimo iz wywołuje bardzo podobne
jest
skutki, bowiem zgodnie z art. 1 ustęp 1
zroznicowane.
projektu
Związki partnerskie nalezy jednak
odroznic
od
formalnych
ustawy
o
umowie
związku
partnerskiego - ''celem ustawy jest umozli-
związkow
wienie osobom zamierzającym pozostawac
partnerskich funkcjonujących na Zachodzie,
w stałym pozyciu uregulowanie ich sytuacji
ktorych - jak juz wczesniej wspomniałam -
prawnej w zakresie stosunkow osobistych,
proby
Polsce
majątkowych i spadkowych w drodze
podejmowano kilkakrotnie z negatywnym
umowy rejestrowanej w urzędzie stanu
skutkiem. To co odroznia powyzsze związki,
cywilnego''8.
wprowadzenia
w
to fakt istnienia na Zachodzie regulacji
W przypadku związku partnerskiego
prawnych, ktore statuują sytuację zyciową
nalezy przede wszystkim zwrocic uwagę
partnerow, pozwalając im na korzystanie
na brak ceremonii slubnej, gdyz jego
z wielu praw, z ktorych w Polsce partnerzy
zawarcie sprowadza się jedynie do złozenia
czy tez konkubenci korzystac nie mogą.
podpisow przed urzędnikiem. Podstawową
Jezeli jednak doszłoby do wprowa-
roznicą jest takze fakt, iz związek małzenski
dzenia w Polsce ktoregos z projektow ustaw
- małzenstwo rozumiane w mysl polskich
o związkach partnerskich, to w mysl jednego
przepisow prawnych to związek osob
z nich rejestrowane związki partnerskie
odmiennej płci, natomiast jak wynika
miałby byc ''związkami tworzonymi przez
z regulacji dotyczących formalnego związku
dwoje partnerow na podstawie umowy
partnerskiego jest to związek dwoch osob
związku
uregulowanej
dowolnej płci9. Zgodnie z tym stwierdze-
przepisami wyzej wymienionej ustawy''7.
niem moze to byc związek zawarty zarowno
Ponadto definicję tę nalezałoby poszerzyc
przez kobietę i męzczyznę jak i przez dwie
stwierdzeniem, iz jest to związek cywilny
osoby tej samej płci, a więc związek
(gdyz
jednopłciowy.
partnerskiego
nie
zostaje
zawarty
przed
Roznice
między
małzen-
duchownym) dwoch osob dowolnej płci,
stwem a formalnym związkiem partnerskim
ktory zawierany jest w sposob okreslony
dostrzegamy takze na gruncie procesu ich
przepisami
rejestracji.
prawa
i
wywołuje
skutki
http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK
_HTML.htm?id=POJ-3350.htm.
7 Projekt ustawy o umowie związku partnerskiego z dnia 29.08.2012 r., druk nr 825 (nazywany
dalej projektem ustawy) http://www.sejm.
gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?documentId=29BC5
BD1F2B22CECC1257AA0003715E.
6
Projekt ustawy o umowie związku partnerskiego z dnia 29.08.2012 r., druk nr 825
/http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?d
ocumentId=29BC5BD1F2B22CECC1257AA000
3715ED.
9 Zob. szerzej: F. Hartwich, Związki partnerskie.
Aspekty prawne, Lexis Nexis, Warszawa 2011.
8
Strona 38
Zgodnie z art. 4 projektu ustawy
''umowa
związku
partnerskiego
jest
wałyby w procesach rejestracji małzenstwa
i
związku
partnerskiego
gdyby
jego
zawierana albo w formie aktu notarialnego
zawarcie w Polsce stało się prawnie
przed
mozliwe10.
notariuszem
na
terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej albo przez zgodne
oswiadczenie
o
jej
zawarciu
Kwestia
nieformalnych związkow
złozone
homoseksualnych budzi w Polsce wiele
na pismie przed kierownikiem urzędu stanu
kontrowersji dlatego tez uwazam, iz tym
cywilnego i potwierdzona jego podpisem''
bardziej problematyka dotycząca ich forma-
(nalezy tutaj zaznaczyc, iz w przypadku
lizacji będzie zarzewiem konfliktow i dysku-
związku małzenskiego nie ma mozliwosci
sji na roznych płaszczyznach zycia społe-
zawarcia go w formie aktu notarialnego).
cznego i politycznego11.
Ponadto zgodnie z dalszymi postanowie-
Zaznaczyc jednak nalezy, iz mimo ze
niami zawartymi w wyzej wspomnianym
w
art. 4 ''umowę związku partnerskiego
partnerskiego jest niemozliwe to nic nie stoi
zawartą
notariusz
na przeszkodzie, aby polski obywatel zawarł
przekazuje w wypisach wraz z notarialnie
taki związek poza granicami kraju. W tym
poswiadczonymi odpisami zaswiadczenia
celu osobom, ktore chcą skorzystac z tego
opisanego w art. 6 ust. 4 do urzędow stanu
uprawnienia przysługuje prawo ządania
cywilnego własciwych dla miejsc urodzenia
od kierownika polskiego urzędu stanu
obojga partnerow w terminie 7 dni od dnia
cywilnego wydania zaswiadczenia o zdolno-
jej sporządzenia. Nadanie listu poleconego
sci do zawarcia związku małzenskiego.
w polskim urzędzie pocztowym w terminie
Natomiast o tym, czy związek partnerski
wyzej
powyzszy
moze byc zawarty czy tez nie, rozstrzyga
warunek. W razie uchybienia powyzszemu
prawo danego panstwa, w ktorym ma dojsc
terminowi umowę związku partnerskiego
do jego zawarcia12.
przed
notariuszem
opisanym
wypełnia
uwaza się za niezawartą''. Dokonując dalszej
analizy projektu ustawy nalezy przede
wszystkim
zwrocic
uwagę
na
partnerskiego byłaby bardziej liberalna
procedura
zawierania
związkow
małzenskich kazdego rodzaju.
Przytoczenie przeze mnie powyzszych
postanowien
projektu
ustawy
ma na celu unaocznienie i wskazanie
w sposob ogolny roznic jakie występoWiedza Prawnicza nr 3/2013
prawne
Wrocmy
zawarcie
jednak
do
związku
kwestii
konkubinatu i nieformalnych w Polsce
fakt,
iz procedura zawarcia formalnego związku
niz
Polsce
Zob. także: F. Hartwich, Związki partnerskie.
Aspekty prawne, Lexis Nexis, Warszawa 2011.
J. Słyk,''Projekt ustawy rejestrowanych związkach partnerskich. Analiza proponowanych rozwiązań'', [w:] Jurysta, 2/2004.
11 Zob. także: B. Banaszkiewicz, ''Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków
homoseksualnych'', [w:] Kwartalnik prawa prywatnego, 2/2004.
12 Zob także: K. Piasecki, Prawo małżeńskie,
Lexis Nexis, Warszawa 2011. F. Hartwich,
Związki partnerskie. Aspekty prawne, Lexis
Nexis, Warszawa 2011.
10
Strona 39
związkow partnerskich. Pomimo, iz nie
w danym związku”14.
ma zadnych regulacji prawnych dotyczących
W latach 60 sądy polskie jak
tych kwestii - ze względu na powszechnosc
i
wsrod polskiego społeczenstwa zycia w tego
odrzucały
rodzaju
częsciej
podstawę do dochodzenia roszczen na
konkubentowi czy tez partnerowi przyznaje
gruncie prawa, zatem konkubent nie był
się
przypisywane
uznawany za osobę bliską i nie miał praw
są małzonkowi. Przede wszystkim chodzi
takich jakie przysługiwały małzonkowi.
tutaj o prawa o charakterze majątkowym,
Sytuacja ta zmieniała się w latach 70 gdy
a dokładniej o instytucje renty przyzna-
Sąd Najwyzszy uznał, iz konkubent moze
wanej w związku ze smiercią osoby bliskiej -
o taką rentę się starac, ale po spełnieniu
renty okreslonej na gruncie art. 446 § 2
pewnych prawem okreslonych przesłanek.
kodeksu cywilnego. Kwestia ta nie była
Głownym warunkiem, ktory musiał byc
jednak
unormowana
spełniony było niewyrządzenie krzywdy
albowiem do jej ostatecznego ukształto-
osobom najblizszym zmarłego w związku
wania na gruncie orzecznictwa sądowego
z orzeczeniem okreslonej sumy pienięznej
dochodziło przez lata. Generalnie problem
na
dotyczył
wspomniane
takie
związkach
prawa
-
coraz
jakie
jednoznacznie
rozumienia
pojęcia
''osoby
orzecznictwo
zachodnioeuropejskie
instytucje
rzecz
konkubinatu
konkubenta.
jako
Obecnie
uprawnienie
wyzej
konkubento-
bliskiej'', o ktorej stanowi art. 446 § 2 zdanie
wi/konkubinie
2 kodeksu cywilnego. W mysl tego artykułu
uzaleznione jest od spełnienia okreslonych
''takiej samej renty mogą ządac inne osoby
przesłanek.
bliskie, ktorym zmarły dobrowolnie i stale
wykazac,
dostarczał
jezeli
i długotrwały; osoba starająca się o rentę
z okolicznosci wynika, ze wymagają tego
fakultatywną jest niezdolna do pracy lub
zasady wspołzycia społecznego''13. Ponadto
zajmuje
zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyzszego
dzieci. Zaznaczyc takze nalezy, ze wysokosc
z dnia 6 grudnia 2007 r. w sprawie IV CSK
renty
301/07 - '' rozliczenie majątkowe po ustaniu
konkubentowi/konkubinie
faktycznego związku osobisto majątkowego
przekraczac wysokosci renty obligatoryjnej
osob tej samej płci następuje na podstawie
jaką otrzymałby małzonek zmarłego15.
srodkow
utrzymania,
przysługuje
Przede
ze
się
i
wszystkim
konkubinat
nalezy
był
wychowaniem
fakultatywnej
takze
stały
małoletnich
przysługującej
nie
moze
przepisow kodeksu cywilnego odpowiednich do tresci stosunkow ukształtowanych
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks
cywilny, Dz. U. 1964, nr 16, poz.93 z późniejszymi zmianami. Zob także pojęcie osoby bliskiej:
http://www.odszkodowania24.eu/a-20.html.
13
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia
2007 r. w sprawie IV CSK 301/07, Lex Nr
361309.
15 Zob. także: J. Ignatowicz, M. Nazar; Prawo
rodzinne; Lexis Nexis; Warszawa 2010, str. 86 –
89. Zob. także rys historyczny: F. Hartwich,
Związki partnerskie. Aspekty prawne, Lexis
Nexis, Warszawa 2011, str. 16 – 40.
14
Strona 40
Ponadto dokonując analizy art. 185
małzenstwem niebędących17.
kodeksu postępowania karnego dotyczącego
Od 1989 roku zdarza się, ze narze-
odmowy składania zeznan nalezałoby -
czeni praktykują zawieranie małzenstwa
w związku z omawianym przeze mnie
wyznaniowego nie nadając mu skutku
tematem
-
zwrocic
na
jego
według prawa polskiego, zatem z punktu
mysl
tego
widzenia prawa polskiego taka para nie jest
złozenia
małzenstwem, mozemy więc mowic ze jest
zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę
to konkubinat czy tez związek partnerski.
pozostającą z oskarzonym w szczegolnie
Podejmując proby definiowania tego pojęcia
bliskim stosunku osobistym, jezeli osoba
nalezałoby
taka
osoby
na rozstrzygnięcia sądow, przede wszystkim
pozostające w szczegolnie bliskim stosunku
na wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku
osobistym
z dnia 23 lutego 2007 r. w sprawie I ACa
postanowienia,
artykułu
bowiem
''mozna
wnosi
uwagę
o
w
zwolnic
od
zwolnienie''.
mozna
Za
uznawac
takze
takze
590/06,
jezeli pozostają oni we wspolnym pozyciu
pojęciem konkubinatu nalezy rozumiec
z
się
stabilną, faktyczną wspolnotę osobisto -
postępowanie karne. Zatem takze na gruncie
majątkową dwojga osob. Bez znaczenia we
postępowania karnego - zgodnie z uznaniem
wspomnianym aspekcie jest płec '', a takze,
sądu
iz
-
wobec
osoby
ktorej
toczy
pozostające
w
innych
''nie
ma
stwierdzono,
uwagę
konkubenta/konkubinę czy tez partnera
osobą,
gdzie
zwrocic
podstaw
do
iz:
''pod
stosowania
związkach niz małzenski mogą korzystac
odmiennych zasad przy rozliczaniu konkubi-
z okreslonych praw w stosunku do swojego
natu homoseksualnego niz te, ktore mają
konkubenta czy tez partnera16.
zastosowanie
Podsumowując, chciałabym podkre-
odnosnie
konkubinatu
heteroseksualnego''18.
slic, iz w polskim porządku prawnym
Powyzsze
regulacje
zawarte
nie ma legalnej definicji konkubinatu.
w kodeksie cywilnym, czy tez w kodeksie
W polskich kodeksach i ustawach na darmo
postępowania
szukac
wnioskowac,
uregulowan
dotyczących
tej
karnego
iz
sądy
pozwalają
dostosowują
nam
się
instytucji, ktora tradycyjnie uwazana jest
do polskich realiow, dzięki czemu zycie
za związek kobiety i męzczyzny czy tez
w nieformalnych związkach daje mozliwosc
od niedawna
za związek jednopłciowy –
posiadania chocby namiastki praw jakie
a więc związek osob tej samej płci,
przypisywane są małzonkom, a w związku
ukształtowany
tworzących
na
trwałą
wzor
małzenstwa,
wspolnotę
jednakze
Zob. szerzej: http://www.prokuratura.jgora.pl
/strony/swiadek_prawo.pdf. Zob. także: F. Hartwich, Związki partnerskie. Aspekty prawne,
Lexis Nexis, Warszawa 2011, str. 191 – 203.
16
Zob także: K. Piasecki, Prawo małżeńskie,
Lexis Nexis, Warszawa 2011., str. 169 – 173.
J. Ignatowicz, M. Nazar; Prawo rodzinne; Lexis
Nexis; Warszawa 2010, str. 86 – 87.
18 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku
z dnia 23 lutego 2007 r. w sprawie I Aca 590/06,
Lex nr 259105.
17
Strona 41
ze zmianami obyczajowymi jakie mają
duza częsc naszego społeczenstwa będzie
miejsce we wspołczesnym społeczenstwie
z zainteresowaniem sledzic poczynania
w swoich wyrokach dokonują poszerzenia
politykow w tym aspekcie.
rozumienia
pojęc
konkubinat
czy
tez
związek partnerski. Zaznaczyc takze nalezy,
iz
pomimo
tak
licznych
-
ostatnio
Abstrakt
pojawiających się - propozycji prawnego
Tematem
uregulowania
zdefiniowania
kwestii
funkcjonowania
w
dotyczącej
rozwazan
związkow
jest
proba
alternatywnych
porządku
wobec związku małzenskiego. W artykule
prawnym instytucji związku partnerskiego
chciałam takze zwrocic uwagę czytelnika
czeka nas ''daleka droga'' do osiągnięcia
na
tego celu - nie łatwo bowiem będzie
partnerskich w Polsce i pokrotce objasnic
dokonac
zmian
rozwiązania prawne proponowane przez
kulturowych w społeczenstwie tak bardzo
politykow w projektach ustaw o związkach
przywiązanym
partnerskich, społeczne nastroje wobec tego
tak
polskim
mich
drastycznych
do
tradycji
jak
nasze.
problem
tematu,
wydarzenia na swiecie, iz Polska nie jest
pozostających w tego rodzaju związkach
jedynym krajem borykającym się z tym
wygląda w swietle prawa.
do
rozwiązania
takze
jak
związkow
Podkreslic takze nalezy – sledząc aktualne
trudnym
a
legalizacji
sytuacja
osob
problemem,
albowiem chociazby w niedalekiej Francji
problematyka
związkow
This article is about relationships which are
partnerskich wywołała burzę społeczną jak
alternative to marriege. In addition in this
i
francuskie
text I would like to show how is politicians
społeczenstwo do wyjscia na ulice w celu
and our sociality reaction to this widespread
manifestacji
poglądow.
over the world issue and how currently in
W Polsce na razie tak drastyczne kroki nie
law look like the situation of people, which
zostały jeszcze podjęte, jednakze sądzę
live in this kind of relationships.
polityczną
formalizacji
i
swoich
zmusiła
racji
i
iz temat ten jest godny uwagi i na pewno
Strona 42
Kryminalistyczne aspekty samobójstw
Joanna Paulina Kufel
Każdego roku około miliona osób
formą ucieczki przed bólem, ideologiczną
umiera w wyniku popełnienia samobójstwa,
formą buntu wobec nieuchronności śmierci,
co stanowi globalny wskaźnik śmiertelności
którą można uczynić aktem wyboru czasu,
16 osób na 100.000 lub jedna śmierć
miejsca i sposobu odejścia ze świata
co 40 sekund. Przewiduje się, że w roku
żywych.
2020 wskaźnik ten wzrośnie nawet dwu-
obyczaje, mentalność społeczną i osobniczą.
krotnie.1
Podlega również zmianom historycznym
Zjawisko samobójstwa jest nie tylko
Samobójstwo
odzwierciedla
i kulturowym.3
kontrowersyjnym i trudnym zagadnieniem,
Samobójstwo uważane jest za typ
ale również ważnym problem zarówno
śmierci dobrowolnej; traktowane jest jako
etycznym,
socjologicz-
pewien rodzaj wyboru i może być rozważa-
nym, jak i kryminalistycznym. Mała jest
ne w kategoriach procesu decyzyjnego.
świadomość społeczna, że co roku około
Decyzja o samobójstwie jest wyborem
miliona osób umiera wskutek dokonania
pomiędzy sytuacją, której jednostka nie
samobójstwa i tym samym liczba ofiar
może, bądź nie umie sprostać, a sytuacją,
śmiertelnych samobójców jest większa, niż
w której nie będzie trzeba podejmować
łączna
wojen
żadnych wysiłków zmierzających do regu-
i zabójstw w ciągu roku na całym świecie.2
lowania swojego stosunku do otaczającego
Należy zwrócić szczególną uwagę na złożo-
świata.4
psychologicznym,
liczba
zgonów
wskutek
ność zjawiska samounicestwienia. Samobójstwo było kulturową formą rozwiązywania
problemów życiowych według nakazów
zewnętrznych, społeczną formą wyłączania
Zamachy samobójcze, czyli samobójstwa (suicidium) dzielą się na dwie podstawowe grupy:
1) samobójstwa dokonane, kończące
się z obiegu świadczeń podyktowaną często
się odebraniem sobie życia, oraz
wewnętrznym imperatywem, formą psy-
2) samobójstwa
chicznej dezakceptacji określonego sposobu
czyli
usiłowane5, w którym odebranie
życia, przynoszącego bądź zbyt małą satys-
sobie życia nie nastąpiło z powodu
fakcję, bądź zupełny jej brak, biologiczną
Dane pochodzą ze strony internetowej Światowej Organizacji Zdrowia, http://www.who.
int/stan na dzień: 10.05.2013r.
2 B. Hołyst, Socjologia kryminalistyczna, Warszawa 2006, s. 396.
niedokonane,
1
B. Hołyst, Suicydologia, Warszawa 2002, s. 60.
B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Warszawa
1996, s. 63.
5 B. Hołyst, Suicydologia…, op. cit., s. 61 i nast.
3
4
Strona 43
wystąpienia pewnych okoliczności
zmu lub możliwości jego adaptacji w zmie-
takich jak np. odratowanie.
nionych warunkach”.8
Do grupy samobójstw niedokonanych zalicza się też tzw. próby samobójcze, które
należą do kategorii samobójstw niedokonanych, jednak posiadają swoja własną specyfikę; są one pewnego rodzaju znakiem
wołania o pomoc. Szacuje się, że liczba prób
samobójczych jest prawie 20-krotnie wyższa niż liczba zgonów samobójczych. Próby
samobójcze, ze względu na zamiar i ciężkość
skutków medycznych, mieszczą się w przedziale od niegroźnych do bardzo poważnych. Na poziomie indywidualnym wszystkie
próby
samobójcze,
niezależnie
od ich rozmiaru, świadczą o głębokim
Samobójstwo, czy też usiłowanie
samobójstwa, nie jest aktem przypadku lecz
trwającymi tygodniami, czasem i miesiącami czy nawet latami, ciągiem wzajemnie
powiązanych myśli i czynników. Na określenie tego ciągu reakcji, jakie zostają
wyzwolone w człowieku z chwilą, gdy
w jego świadomości samobójstwo jawi się
jako cel, czyli jako antycypowany i pożądany
stan rzeczy, używa się często terminu
„zachowania suicydalne”9.
Można wyróżnić cztery kolejne etapy tych
zachowań:
cierpieniu emocjonalnym.6
Pierwszą
wyobrażalne,
czyli
samobójstwa
uświadomienie sobie możliwości
zaproponował socjolog Émile Durgheim,
rozwiązywania problemów życio-
definiując samobójstwo jako „każdy przypa-
wych w drodze samobójstwa. Moż-
dek
lub
liwości takie rozważa wielu ludzi,
pośrednio wynika z pozytywnego lub nega-
ale tylko niewielu je realizuje,
tywnego działania ofiary, która wiedziała,
wprost przeciwnie - gdy pojawiają
że da ono taki rezultat”.7
się tego typu myśli, zdecydowana
śmierci,
definicję
1) samobójstwo
który
bezpośrednio
większość je odrzuca,
W ujęciu kryminalistycznym samobójstwo
2) samobójstwo
określane jest jako „świadome działanie
cech upragnionego celu egzystencji.
funkcjonowania narządy za pomocą czynni-
Wielu ludzi na tym etapie odrzuca
ków zewnętrznych w celu przekroczenia
to pragnienie samobójcze, niektórzy
granic wytrzymałości fizjologicznej organi-
B. Hołyst, Socjologia…, op. cit., s. 396.
E. Durgheim, Samobójstwo, Warszawa 2006, s.
18.
7
czyli
myśli które nie ustępują i nabierają
na własne ciało bądź na ważne dla jego
6
upragnione,
jednak na tym etapie nie są w stanie
B. Hołyst, Samobójstwo. Przypadek czy konieczność, Warszawa 1983, s. 237.
9 B. Hołyst, Na granicy..., op. cit., s. 68.
8
Strona 44
już od decyzji odstąpić i skłaniają się
do zachowań autodestrukcyjnych10,
3) samobójstwo usiłowane, czyli ciąg
zachowań,
których
celem
jest
pozbawienie życia, przy czym cel
ten nie zostaje osiągnięty,
4) samobójstwo dokonane, czyli kończący
się
śmiercią
zamach
na własne życie.11
Polska w porównaniu do innych krajów
należy do grupy państw o średnim współczynniku samobójstw. Największa liczba
samobójstw jest notowana w kolejności,
na Litwie, Białorusi, w Rosji.
M. Makara-Studzińska, Wybrane zagadnienia
z problematyki suicydologii, Lublin 2001, s. 223.
11 Tamże, s. 223.
10
Strona 45
Kraj
Mężczyźni
Kobiety
Ogółem
LITWA
68,1
12,9
81,0
BIAŁORUŚ
63,3
10,3
73,6
ROSJA
58,1
9,8
67,9
WĘGRY
42,3
11,2
53,5
ŁOTWA
42,0
9,6
51,6
UKRAINA
40,9
7,0
47,9
JAPONIA
34,8
13,2
48,0
BELGIA
31,2
11,4
42,6
FINLANDIA
31,1
9,6
40,7
CHORWACJA
30,5
9,7
40,2
POLSKA
27,8
4,6
32,4
FRANCJA
26,4
9,2
35,6
SZWAJCARIA
24,7
10,5
35,2
CHINY
22,0
13,1
35,1
NORWEGIA
15,7
7,4
23,1
KANADA
17,3
5,4
22,7
STANY ZJEDNOCZONE
17,7
4,5
22,2
AUSTRALIA
17,1
4,7
21,8
INDIE
12,2
9,1
21,3
HISZPANIA
12,0
3,8
15,8
WIELKA BRYTANIA
10,4
3,2
13,6
Tab.1. Wskaźnik samobójstw12 wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
12
http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide_rates/en/, stan na dzień: 15.03.2010r.
Strona 46
Tabela wyraźnie wskazuje na największą liczbę samobójstw w krajach Europy
Wschodniej.
Można
Wiek osób podejmujących próby samobójcze prezentuje tabela numer 2.
wywnioskować,
że czynnik ekonomiczny jest główną przyczyną
popełniania
samobójstw,
choć
z drugiej strony, biorąc pod uwagę sytuację
społeczno-gospodarczą państw takich jak
Belgia
lub
Francja,
można
stwierdzić,
że obok czynnika ekonomicznego, istnieje
drugi, który powoduje, że w dobrze rozwiniętych gospodarczo krajach liczba samobójców jest równie wysoka. Występowanie
samobójstw powinno być dla społeczeństwa
ponurym przypomnieniem, że nie potrafi
ono sprawić, aby dla wszystkich jego członków życie miało wartość.
Według
danych
statystycznych,
w Polsce w 2012 roku odnotowano 5.791
zamachów samobójczych, z których 4.177
zakończyło się zgonem. Dane statystyczne
wskazują, że do zamachów samobójczych
najczęściej dochodzi w mieszkaniu - 2.331
oraz w pomieszczeniach zabudowań gospodarczych - 996. Następne w kolejności miejsce to piwnice i strychy - 639 a także obszar
parku i lasu - 493 osób. Najczęstszymi sposobami popełnienia przestępstw jest powieszenie, rzucenie się z wysokości, samookaleczenie, uszkodzenie układu krwionośnego,
zażycie środków nasennych, rzucenie się
pod pojazd, utopienie, zastrzelenie się,
zatrucie gazem, zażycie trucizny.
Strona 47
Liczba zamachów
w tym zakończone
zgonem
9 lat i mniej
0
0
10-14
30
12
15-19
343
165
20-24
525
288
25-29
562
314
30-34
525
327
35-39
459
316
40-44
455
333
45-49
508
375
50-54
636
510
55-59
612
518
60-64
443
379
65-69
213
192
70-74
137
126
75-79
130
120
80-84
93
87
85 i więcej
79
73
wiek nieustalony
41
32
Wiek
Tab.2. Wiek osób podejmujących zamachy samobójcze w 200913
Źródło: Komenda Główna Policji http://www.policja.pl/portal.php?serwis=pol&dzial=4&id
=326&poz=12&update=1, stan na dzień .03 2010r.
13
Strona 48
Tabela wyraźnie pokazuje, że prób samo-
wość ofiar i dostępność śmiercionośnego
bójczych jest znacznie więcej niż dokona-
narzędzia.14
nych samobójstw. Niepokojący może być
Liczne badania wykazują, że u ponad poło-
fakt, że w tabeli znalazła się grupa osób
wy osób, które dokonały skutecznego zama-
w wieku 10-14 lat. Zauważa się, że coraz
chu samobójczego, występowały zaburzenia
częściej usiłują popełnić lub popełniają
depresyjne. Za jeden z czynników zwiększa-
samobójstwo dzieci. Na uwagę zasługuje
jących podjęcie próby samobójczej jest nad-
również widoczna w tabeli różnica między
używanie alkoholu i narkotyków. Według
zamachem a dokonanym samobójstwem
ustalonych przez Policję danych statystycz-
u osób w wieku 15-24 lata. O ile w grupie
nych, pod wpływem alkoholu jest nie mniej
osób między 50 a 54 rokiem życia liczba
niż 1/5 samobójców.15
samobójstw jest największa, równocześnie
Ustalenie
okoliczności
śmierci
większość prób samobójczych w tym prze-
i rozstrzygnięcie jej przyczyn jest podsta-
dziale wiekowym kończy się ich dokona-
wowym zadaniem organów ścigania w tego
niem. W przypadku osób w wieku między
rodzaju sprawach. W dzisiejszych czasach,
15 a 24 rokiem życia występująca bardzo
pomimo wielu doskonałych badań i technik
duża liczba prób samobójczych kończy się
kryminalistycznych, pomyłki w ustaleniu
tylko na usiłowaniu.
czy
śmierć
była
wynikiem
zabójstwa,
Według ustalonych przyczyn zama-
wypadku czy samobójstwa, są nieuniknione.
chów samobójczych wymienia się najczę-
W postępowaniu w sprawach o samobój-
ściej: nieporozumienia rodzinne, choroba
stwa wyróżnia się dwa stadia. Pierwsze
psychiczna, warunki ekonomiczne, zawód
obejmuje ujawnienie i utrwalenie śladów
miłosny, przewlekła choroba, utrata źródeł
na miejscu zdarzenia, w drugim stadium
utrzymania, śmierć bliskiej osoby, kalectwo,
dokonuje
problemy szkolne, niepożądana ciąża lub
dotyczących
choroba (np. AIDS). Często zdarzają się
jej śmierci oraz motywów samobójczego
samobójstwa złożone (kombinowane), tzn.
zamachu. Ogólne zasady dokonywania oglę-
takie, w których samobójca stosuje równo-
dzin stosowane w kryminalistyce znajdują
legle dwie lub więcej metod, z których każda
zastosowanie również w przypadku samo-
bywa
bójstwa.
w
tym
celu
wykorzystywana,
się
wszechstronnych
osoby
Pewne
ofiary,
metody
ustaleń
okoliczności
postępowania
np. sprawca samobójstwa połyka środki
o okoliczności faktyczne objęte ustaleniami
trujące a następnie podcina sobie żyły lub
są uzależnione od sposobu pozbawienia się
skacze z wysokości. Metody stosowane
życia przez samobójcę. W drugiej fazie
przez samobójców w celu samounicestwienia się ograniczone są tylko przez pomysło-
B. Hołyst, Suicydologia, op. cit., s. 779.
http://www.policja.pl/portal.php?serwis=pol
&dzial=4&id=326&poz=12&update=1, stan na
dzień: 10.05.2013r.
14
15
Strona 49
śledztwa w przypadku śmierci gwałtownej
Bardzo duże znaczenie dla sprawy mają listy
organy ścigania mają za zadanie ustalenie
pożegnalne. Gdy ich autentyczność zostanie
tożsamości denata, motywu zamachu samo-
potwierdzona (zdarzyć się może, że list
bójczego oraz okoliczności, a zwłaszcza czas
został napisany przez osoby trzecie, które
śmierci.16
chciały uprawdopodobnić samobójstwo),
Najprostszą metodą ustalania tożsamości
daje to podstawę to stwierdzenia samobój-
zwłok jest ich rozpoznanie przez członków
stwa. W listach tych, które najczęściej
rodziny lub znajomych. W przypadku,
zawierają słowa pożegnania z najbliższymi,
gdy zwłoki są w stanie uniemożliwiającym
samobójcy
rozpoznanie, bardzo duże znaczenie mają
swojego desperackiego kroku.
znaki szczególne takie jak np. blizny,
Ustalenie motywu zamachu samobójczego
znamiona, anomalia w budowie anatomicz-
jest jednym z istotnych elementów stanu
nej, tatuaże. Za najpewniejsze uważa się
faktycznego pozwalających na przyjęcie
wyniki
wersji samobójstwa, a przynajmniej czynią-
badań
daktyloskopijnych,
pod
często
ujawniają
podstawę
warunkiem istnienia materiału porównaw-
cych ją bardziej prawdopodobną.17
czego. W procesie badań mających na celu
Do najczęstszych błędów organów ścigania
identyfikację zwłok duże znaczenie mają
popełnianych w związku z dokonywaniem
również części garderoby i przedmioty
czynności w sprawie, w której przyjęto
osobistego użytku. Trudności identyfikacyj-
wersję samobójstwa należą:
ne pojawiają się w przypadku zwęglenia
-
ciała czy daleko posuniętego rozkładu gnil-
zaniechanie przeprowadzenia oględzin miejsca zdarzenia,
nego.
-
brak sekcji zwłok i oględzin zwłok
Po ustaleniu tożsamości ofiary należy
przeprowadzonych przez lekarza
sprawdzić
medycyny sądowej,
informacje dotyczące
osoby,
wiadomości, które pomogą wyjaśnić motyw
-
samobójstwa (dane o zdrowiu, rodzinie,
nieprzeprowadzenie badań dodatkowych,
sytuacji zawodowej i finansowej). W tym
-
brak ekspertyzy listu pożegnalnego,
celu przesłuchuje się świadków: rodzinę,
-
brak pełnego wywiadu o samobójcy,
znajomych, współpracowników a także
w szczególności zaniechanie prze-
dokonuje się analizy dokumentów takich jak
słuchania osób z jego otoczenia.18
np. korespondencja, karty chorób, jak
Szczegółowe
przeprowadzenie
oględzin
również bada się sprzęt elektroniczny pod
miejsca zdarzenia w przypadku samobój-
kątem zawartych w nim informacji (poczta
stwa ma bardzo duże znaczenie. Chodzi
e-mail, zdjęcia, dostęp do stron interneto-
tutaj przede wszystkim o znaczenie badań
wych, nagrania kamery).
17
16
B. Hołyst, Samobójstwo...,op. cit., s. 171.
18
Tamże, s. 172 i nast.
Tamże, s.176.
Strona 50
wszelkich szczegółów z miejsca znalezienia
czynach górnych i dolnych tworząc efekt
zwłok.
tzw. rękawiczek i skarpetek - w przypadku
Metodyka postępowania w wypadku
tzw.
„powieszenia
typowego”,
gdyż
znalezienia zwłok wiszących ma bardzo
w innych odmianach prawidłowość ta nie
duże znaczenie, ponieważ powieszenie jest
występuje.19
najczęstszym sposobem pozbawienia się
Innym rodzajem śmierci gwałtownej
życia wśród ludzi, a jak wskazują statystyki
jest rzucenie się z wysokości, drugi w kolej-
policyjne, również najczęstszą wśród Pola-
ności najczęstszy sposób popełnienia samo-
ków. Powieszenie samobójcze nie nastręcza
bójstwa. Analiza przebiegu zdarzenia w tym
trudności medyczno-sądowemu orzecznic-
przypadku jest bardzo trudna ze względu
twu. Wyjątkowo zdarzają się sytuacje, kiedy
na ustalenie, czy upadek nie był efektem
to
wątpliwości
wystąpienia okoliczności przypadkowych
co do jego zdarzenia. Takim czynnikiem
np. bójki. Przy tym rodzaju śmierci następu-
utrudniającym wyjaśnienie przebiegu zda-
je wiele różnorodnych obrażeń będących
rzenia jest np. znalezienie ofiary z zakne-
wynikiem uderzenia o podłoże. Ich charak-
blowanymi ustami bądź skrępowanymi
ter uzależniony jest przede wszystkim
rękoma
od
samobójstwo
lub
wprawdzie
nasuwa
nogami.
Powieszenie
najczęstszym
jest
wysokości
z
jakiej
spadło
ciało,
sposobem
powierzchni, na które upadł zmarły, wagi
odebrania sobie życia lecz nie można
i sposób upadku ofiary a także ubioru. Jedną
wykluczać wersji zabójstwa. W celu wyeli-
z teorii wskazanych przez Tadeusza Mar-
minowania podejrzenia zabójstwa należy
cinkowskiego, jest stwierdzenie, że samo-
dokonać odpowiednie czynności śledcze.
bójcy skaczą z wysokości zwykle tam, gdzie
Należy przede wszystkim, w miarę możli-
między ich ciałem a ziemią nie ma prze-
wości, ujawnić i zabezpieczyć odciski linii
szkód i upadają zazwyczaj w znacznym
papilarnych z miejsca, w którym był zacze-
oddaleniu od linii prostopadłej łączącej pod-
piony materiał, z którego wykonano pętle
łoże z miejscem, z którego wyskoczyli.
i samej pętli, a także z palców denata. Kolej-
W zależności od pozycji skoku, obrażenia
ną czynności jest zabezpieczenie materiału
różnią się od siebie. Badania miejsca
dowodowego a więc pętli i węzłów. Bardzo
zdarzenia powinny objąć również parapety,
ważną czynnością w ustalaniu charakteru
futryny, poręcze, balustrady, ramy okienne.
powieszenia jest badanie zwłok w szczegól-
Mikroślady
ności analiza bruzdy wisielczej (wgłębienie
zdarzenia
w skórze zwłok spowodowanie uciskiem
wydzielin) mogą wskazać, czy przed sko-
pętli) i rozmieszczenie plam opadowych.
kiem miała miejsce bójka i tym samym
Zasadą jest, że na zwłokach wiszących dłuż-
wykluczyć samobójstwo. Oczywiście nawet
szy czas plamy opadowe występują na końWiedza Prawnicza nr 3/2013
19
zabezpieczone
(np.
strzępki
na
miejscu
tkanin,
ślady
Tamże, s.180-182.
Strona 51
gdy nie ma śladów walki, nie możemy
miejsce, w które chce się zranić, stąd z regu-
wykluczać zabójstwa. Wypchnięcie denata
ły małe są uszkodzenia odzieży przy samo-
czy bezwiedny upadek spowodowany środ-
bójstwie. Rany cięte przedramienia można
kami odurzającymi lub alkoholem może
łatwiej zinterpretować. Z reguły mają one
także pozostawić ślady, które wskazywały-
charakter samobójczy. Ten rodzaj śmierci
by na odebranie sobie życia.20
dobrowolnej jest wykorzystywany najczę-
Kolejnym rodzajem śmierci samobójczej jest
ściej przez osoby w wieku nastoletnim.
samookalecznie, pozbawienie życia spowo-
Śmierć w wyniku ran kłutych również
dowane ranami ciętymi, kłutymi lub rąba-
dostarcza trudności w specyfikacji typu
nymi. Zadanie sobie ran rąbanych występuje
śmierci
niezwykle rzadko, i jak wynika z praktyki
Samobójstwo jest bardziej prawdopodobne
medyczno-sądowej, tego rodzaju ciosy zada-
przy wystąpieniu jednej rany kłutej. Ponad-
ją sobie tylko osoby chore psychicznie.
to w przypadku zabójstw kanały ran
Bardzo ważne jest tutaj badanie daktylo-
kłutych,
skopijne narzędzia zbrodni, które pozwoli
na powierzchni klatki piersiowej przebiega-
nam ustalić, kto ostatni posługiwał się
ją zazwyczaj od zewnątrz ku środkowi,
narzędziem. O tym, że jest to zamach samo-
odwrotnie zaś w przypadku samobójstw.
bójczy decyduje również głębokość ran;
Rany kłute samobójcy nie naruszają odzie-
w przypadku zabójstwa będą to rany głębo-
ży.22
(samobójstwo
których
czy
otwory
zabójstwo).
znajdują
się
kie, do kości. Samobójca powoduje u siebie,
Samobójstwo przez zażycie trucizny
jak wskazuje Z. Marek i K. Jaegerman,
lub środków farmakologicznych jest rów-
wielokrotne niezbyt głębokie uszkodzenia
nież bardzo popularnym sposobem pozba-
kości.21
wienia się życia. Współczesna medycyna
Więcej trudności jest przy ustalaniu
sądowa jest w stanie określić rodzaj środka
mechanizmu powstania ran ciętych. Tego
trującego,
rodzaju
najczęściej
za zadnie wykryć, czy podanie takiego środ-
na przedramieniu. Występują również rany
ka było dobrowolne czy też osoba trzecia
cięte szyi ale w tym przypadku istnieje
zmusiła ofiarę do jej zażycia. Najczęstszymi
większe prawdopodobieństwo, że osoba
środkami są tabletki nasenne. Częstym
była ofiarą zabójstwa. Samobójca z reguły
sposobem zatrucia, zwłaszcza przez kobiety,
dokonuje zranienia w pozycji dla siebie
jest też otrucie tlenkiem węgla.
rany
spotyka
się
czynności
operacyjne
mają
wygodnej; powoduje to najczęściej rozległe
Popełnienie samobójstwa przy uży-
zabrudzenia krwią przedniej części ciała.
ciu broni palnej staje się, ze względu
Ponadto samobójca odsłania najczęściej
na łatwiejszy dostęp do broni, coraz częstsze. Samobójcy przeważnie oddają strzał
20
21
Tamże, s.212 i nast.
Tamże, s.205.
22
Tamże, s.206 i nast.
Strona 52
w głowę, w skronie lub w usta. Osoby
destrukcyjnych w chorobach psychicznych.
pozbawiające się życia rzadko strzelą przez
Jednakże nie można zapomnieć, że zacho-
odzież, wybierają najczęściej miejsca bezpo-
wania samobójcze są zjawiskiem złożonym,
średniego kontaktu ze skórą.
o wielu powiązanych wzajemnie przyczy-
W
praktyce
kryminalistycznej
nach. Stąd też prewencja powinna dotykać
spotyka się wiele innych „ciekawych” przy-
wielu aspektów życia ludzkiego i nie ograni-
padków samobójstw, jak np. wstrzyknięcie
czać się tylko do wymiaru medycznego.24
jadu węża czy postrzelenie się z aparatu
Za popełnieniem zamysłu zamachu
do wstrzeliwania kołków wykorzystywane-
samobójczego zawsze kryje się kryzys
go w budownictwie.
życiowy:
Kryminalistyka ma za zadnie zabez-
w
stosunków
związku
z
międzyludzkich,
życiowymi
zmianami
pieczyć dowody, ujawnić czy było to samo-
lub traumatyczny. Skłonności do samo-
bójstwo czy zabójstwo a jeśli nie było
bójstw nie są dziedziczne, są zjawiskiem
to jednak samowolne pozbawienie się życia,
indywidualnym. Nie wszyscy samobójcy
to wykryć sprawcę. Kryminologia jako
mają problemy ze zdrowiem psychicznym,
nauka
zjawisku
często są to po prostu ludzie skrajnie nie-
społecznym, stara się dotrzeć do źródeł
szczęśliwi. Osoby, które chcą popełnić
działania samobójczego lub przestępczego.
samobójstwo, mówią o tym, wspominają
Kryminolog musi zwrócić uwagę m.in.
i czasami do ostatniej chwili liczą podświa-
na warunki ułatwiające popełnienie samo-
domie na pomoc, choć tego nie okazują.
bójstwa, na motywy i pobudki odbierające-
Problem samobójstw jest „demokratyczny” -
go sobie życie człowieka; kryminalistyk
dotyczy
bada
a wspólnym mianownikiem samobójstw jest
o
przestępstwie
jako
proces motywacyjny pod kątem
widzenia jego wpływu na wybór metody
każdej
warstwy
społecznej
samotność ofiar.
działania samobójcy, a jeśli okaże się, że nie
Od 2003 roku dzień 10 września jest
było to samobójstwo, również wytypować
Światowym Dniem Zapobiegania Samobój-
sprawcę.23
stwom.
Światowa
Organizacja
Zdrowia
Wraz z początkiem XXI wieku nastą-
(Word Health Organization) wykorzystuje
pił w nauce okres konsolidacji wyników
ten dzień, aby zwrócić uwagę na problem,
badań nad samobójstwami. Liczne analizy
że samobójstwa są najczęstszą przyczyną
i próba odpowiedzi na pytanie: dlaczego
przedwczesnych zgonów, którym można
ludzie popełniają samobójstwo, nie dały
było zapobiec. Celem organizowania takich
jednoznacznej odpowiedzi. Upatruje się
dni jest podjęcie działań, które umożliwiły-
przede
by zrozumienie problemu samobójstwa,
wszystkim
podłoże
zachowań
motyw działań ludzi, którzy podejmują się
B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2000, s.
31.
23
24
B. Hołyst, Socjologia...,op. cit., s. 397.
Strona 53
takiego czynu, a także wykazanie, w jaki
sposób można przełożyć wiedzę na skuteczne programy zapobiegania samobójstwom.25
25
Tamże, s. 396.
Strona 54
Wykorzystanie technologii RFID do kontroli pracowników
– ocena prawna
Karolina Szymorek
Kontrola pracowników jest uprawnieniem pracodawcy, którego źródło można
ich pracę, wywiązywanie się z ich obowiązków i powierzonych zadań.
wskazać w podporządkowaniu pracownika.
Obecnie następuje rozwój sposobów
Jest ono elementem (częścią składową)
kontroli pracowników – od bieżącej, osobi-
uprawnień
pracodawcy1,
stej kontroli do odpersonifikowanych form
kontrolnych
kontroli. Pracodawcy coraz częściej i chęt-
także, aby zminimalizować ryzyko, jakie
niej wykorzystują najnowsze osiągnięcia
na nim ciąży w związku z zatrudnieniem
techniki do kontroli pracowników. Dzięki
pracowników. Czynności kontrolne mają
nowym możliwościom technicznym praco-
na celu m.in. wykrycie ewentualnych nadu-
dawca jest w stanie efektywniej kontrolo-
żyć ze strony pracowników, zbadanie
wać pracowników, którzy wykonują pracę
czy efektywnie wykorzystują oni czas pracy
poza zakładem pracy, w formie telepracy
oraz w jaki sposób wykonują bieżące
czy w formie zadaniowego czasu pracy.
zadania. Kontrola stanu faktycznego pozwa-
Niejednokrotnie wykorzystanie nowocze-
la na porównanie go z zakładanym wzorcem
snych
(stanem hipotetycznym pożądanym przez
bezpieczeństwo pracy. Nie można jednak
pracodawcę)2.
tracić z pola widzenia wielu zagrożeń, jakie
który
łączy
kierowniczych
dokonuje
się
z
czynności
Efektywne
kierownictwo
poprawianiem
technologii
pozwala
zwiększyć
wydajności
niesie za sobą wykorzystywanie najnow-
zatrudnionej załogi, eliminowaniem niewła-
szych zdobyczy techniki do kontroli pra-
ściwych zachowań zatrudnionych pracow-
cowników.
ników czy zjawisk patologicznych, np. mob-
z ich stosowania, to przede wszystkim nad-
bingu. Niewątpliwie nowoczesne technolo-
mierna ingerencja w prywatność pracowni-
gie ułatwiają pracodawcy kontrolowanie
ka, a także możliwość naruszenia innych
pracowników.
jeszcze jego dóbr osobistych, w tym jego
Pozwalają
weryfikować
Zagrożenia,
jakie
wynikają
godności. Niekiedy wykorzystanie wszystZob. H. Lewandowski, Możliwości kontrolowania pracownika w ramach uprawnień kierowniczych pracodawcy [w:] Z. Góral [red.], Kontrola
pracownika. Możliwości techniczne i dylematy
prawne, Warszawa 2010, s. 33.
2
Zob. M. Gładoch, Kontrola pracownika
ze względu na stosowanie środków odurzających
lub substancji psychotropowych [w:] Z. Góral
[red.], Kontrola pracownika. Możliwości techniczne i dylematy prawne, Warszawa 2010, s. 142.
1
kich możliwości danej nowoczesnej metody
kontroli może prowadzić do inwigilacji pracownika. Problem wykorzystania nowoczesnych metod kontroli nie jest jednak li tylko
problemem ważenia korzyści i zagrożeń
wynikających z jej zastosowania, dużo
Strona 55
poważniejsze
konsekwencje
wynikają
są też znaczniki większe, które mają własny
z tego, iż zagadnienie kontroli pracowników
system zasilania i większy zasięg transmi-
nie jest de lege lata uregulowane w przepi-
sji)6. Technologia wykorzystująca czytniki
sach. O ile uprawnienie pracodawcy do kon-
RFID to tzw. technologia „bliskiego odczy-
troli i granice tego uprawnienia można
tu”. Informacje zawarte w chipie są zaszy-
zdekodować z różnych przepisów porozrzu-
frowane i mogą być dostępne przez fizyczne
canych w systemie prawa, to ustalenie kata-
zbliżenie do czytnika. Odmianą znaczników
logu dopuszczalnych form kontroli oraz
RFID są implanty7. Najbardziej kontrower-
zasad jej przeprowadzenia jest zadaniem
syjnym rodzajem chipów RFID są tzw. bio-
doktryny i judykatury.
chipy, czyli znaczniki RFID umieszczane
RFID (Radio Frequency Identifica-
w żywych organizmach, które maja na celu
tion)3 to system kontroli, który wykorzystu-
ich identyfikację lub ustalenie miejsca poby-
je do komunikacji fale radiowe, a jej trzo-
tu. Chipy RFID mogą być wbudowane
nem są miniaturowe urządzenia elektro-
właściwie wszędzie: w karty, dokumenty,
niczne, nazywane znacznikami (tagami,
ubrania, samochody itd. Mogą także zawie-
transponderami,
rać wiele danych, np. dane biometryczne,
chipami,
mikrochipami,
mikroprocesorami komputerowymi)4.
dane o stanie zdrowia i inne8.
Transponder RFID jest radiowym
Powszechnie wykorzystuje się tech-
urządzeniem nadawczym lub nadawczo-
nologię RFID do identyfikacji i śledzenia
odbiorczym
obiegu
wysyłającym
sygnał,
który
towarów9.
Identyfikatory
RFID
zawiera kodowane dane identyfikacyjne, ale
są udoskonaloną wersją kodów kreskowych
tylko w odpowiedzi na pobudzenie sygna-
produktów, gdyż są odporne na zarysowa-
łem radiowym o określonej częstotliwości5.
nia i zabrudzenia, możliwe jest skanowanie
Chipy emitują jednoznacznie identyfikowa-
wielu
ny numer w momencie pobudzenia radio-
i to w pewnej odległości10 (np. zeskanowa-
wym sygnałem pochodzącym z czytnika.
nie wszystkich produktów znajdujących się
Pozwala to na identyfikację i śledzenie
w wózku poprzez przejście przez bramkę
przedmiotów, także dlatego, że znaczniki
z wbudowanym czytnikiem).
identyfikatorów
jednocześnie
te są niewielkie (znaczniki mogą być wiel-
Technologia RFID jest wykorzysty-
kości ziarnka piasku i działać bez baterii;
wana także do kontroli pracowników.
Identyfikacja za pomocą częstotliwości radiowej.
4 Zob. J. Terstegge [w:] 26 Konferencja ochrony
prywatności i danych osobowych: Prawo do prywatności – Prawo do godności, Wrocław 14-16
września 2004, s. 99.
5 M. Czerniawski, Prawne aspekty identyfikacji
z użyciem fal radiowych (RFID), „Kwartalnik
Prawa Publicznego” nr 3 z 2010 r., s. 96.
6
3
S. Lace, RFID: Czy to się będzie nosić? [w:] 26
Konferencja ochrony prywatności i danych osobowych: Prawo do prywatności – Prawo do godności, Wrocław 14-16 września 2004, s. 108.
7 P. Kałużny, Techniki inwigilacji: Co nam grozi
i jak się bronić?, Warszawa 2008, s. 38-39.
8 M. Czerniawski, Prawne… op. cit., s. 97, 104.
9 J. Terstegge, op. cit., s. 101.
10 Ibidem, s. 100.
Strona 56
Transpondery RFID umożliwiają identyfika-
wszczepiono ów implant brzmiał: „to trochę
cję, a także lokalizację pracownika. Praco-
boli”14.
dawca może więc wykorzystać kartę z wbu-
Technologia RFID stanowi kompila-
dowanym chipem11 lub biochip wszczepiony
cję geolokalizacji z technologią biometrycz-
pracownikowi do kontroli czasu pracy,
ną, ale posiada także cechy swoiste (wynika-
a także do kontroli tego, gdzie się on znajdu-
jące przede wszystkim z wykorzystania fal
je i czy wykonuje powierzone zadania
radiowych i możliwości zapisywania danych
w określonym czasie. Za granicą, technolo-
bezpośrednio w transponderze). Przełożyć
gia ta jest wykorzystywana w kopalniach,
się to musi na ocenę prawną tej technologii.
gdzie znaczniki są umieszczane w kasku lub
Ustawodawca polski nie uregulował kwestii
pasku górnika, a anteny i czytniki są roz-
możności stosowania chipów RFID do kon-
mieszczone wewnątrz tunelów górniczych,
troli pracowników. Aktualne więc będą
co
rozważania dotyczące geolokalizacji, jak
pozwala
pracownika
na
oraz
łatwe
zlokalizowanie
ostrzeżenie
(pomoc)
i wykorzystywania danych biometrycznych
w razie niebezpieczeństwa. Dane są bowiem
pracowników (niestety tych metod ustawo-
przekazywane na powierzchnię, np. do dys-
dawca także nie uregulował expressis verbis
pozytora12.
w przepisach).
Wskazać można już także na przy-
Obowiązek poszanowania godności
padki użycia technologii RFID w wersji
i innych dóbr osobistych pracownika (art.
wykorzystującej
Przykładem
11 KP) oraz skuteczny erga omnes zakaz
takiego zastosowania jest wszczepienie
naruszania dóbr osobistych innej osoby
mikrochipów
„Fiscal
(art. 23 i 24 KC) wymaga od pracodawcy,
General”13 oraz 160 jego współpracowni-
aby zastosowana przez niego technologia
kom w celu kontrolowania ich dostępu
w celu kontroli pracowników nie była
do ważnej dokumentacji, a także do ustale-
polem, na którym obowiązki te nie mogłyby
nia miejsca ich pobytu w razie ewentualne-
być realizowane. Z tego punktu widzenia nie
go porwania. Koszt wdrożenia tej technolo-
jest możliwe wykorzystanie wszystkich
gii wyniósł 150 dolarów za transponder.
możliwości, jakie daje technologia RFID,
Jedyny komentarz pracowników, którym
gdyż pracownik stałby się wówczas maszy-
biochipy.
meksykańskiemu
ną, której każdy krok mógłby być śledzony.
Wyposażenie dowodów osobistych w czytniki
RFID może spowodować, że pracodawca, który
nabędzie odpowiednie czytniki, będzie mógł
lokalizować pracownika, który będzie miał przy
sobie ów dowód bez konieczności kupowania
dodatkowych kart.
12 Zob. http://rfid-lab.pl/zastosowanie-rfid-wkopalniach/, stan na dzień: 1.05.2012 r.
13
Odpowiednik Prokuratora Generalnego
w Polsce.
11
Ochrona dóbr osobistych pracownika – nie
tylko ich nie naruszanie, ale też szanowanie
S. Rodota, Prywatność, wolność i godność [w:]
26 Konferencja ochrony prywatności i danych
osobowych: Prawo do prywatności – Prawo
do godności, Wrocław 14-16 września 2004,
s. 298.
14
Strona 57
– wymaga, aby człowiek pozostał wolny, aby
je w pierwszej kolejności. Nie może więc być
nie naruszano jego godności, aby miał
technologia RFID wykorzystana do kontroli
zapewnione pewne minimum prywatności
pracowników z powodu wygody pracodaw-
(także w pracy)15. Z tej perspektywy niedo-
cy i względnie małych kosztów jej wdroże-
puszczalne jest stosowanie biochipów, gdyż
nia. W tym miejscu warto rozważyć możli-
stanowią one manipulację ciałem człowieka
wość stosowania tej technologii do ewiden-
– stoi to w oczywistej sprzeczności z regula-
cjonowania czasu pracy i lokalizowania pra-
cjami ochronnymi dotyczącymi dóbr osobi-
cowników – czas pracy może być ewiden-
stych
także,
cjonowany za pomocą mniej inwazyjnych
że wyznaczenie granic uprawnień kontrol-
środków, lokalizacja pracownika także jest
nych pracodawcy wynika z określenia rela-
możliwa za pomocą systemów GPS czy
cji między dobrami (interesami) pracowni-
GPRS. Oczywiście technologia RFID pozwala
ka i pracodawcy oraz prawnymi regulacjami
na więcej – można jednocześnie lokalizo-
ich ochrony16 – toteż stosowanie biochipów
wać, wykorzystywać system do ewidencjo-
wydaje się nie respektować tego słusznego
nowania czasu pracy, jak i kontroli dostępu
wyważenia i powodować, że znacznie silniej
do określonych miejsc. Można również
chroniony jest interes pracodawcy niż dobra
w tym samym czasie zwiększać bezpieczeń-
osobiste pracownika. Cel, zakres i inten-
stwo przez możliwość szybkiego reagowa-
sywność kontroli muszą być także oceniane
nia dzięki odczytaniu aktualnych danych
przez pryzmat zasad współżycia społeczne-
o położeniu pracownika, który jest wyposa-
go i społeczno-gospodarczego przeznacze-
żony w chip. Takie szerokie zastosowanie
nia prawa. Także w tym zestawieniu biochi-
technologii wymaga jednak szczegółowego
py, pozwalające na stałą kontrolę pracowni-
wytyczenia
ka wydają się nie spełniać testu zgodności
granic jej wykorzystywania. Warto tu zwró-
z wskazanymi standardami. Z tego punktu
cić uwagę, że pracodawca może stosować
widzenia kontrola nie może być niecelowa
tylko taką kontrolę, która będzie zgodna
i nieadekwatna do celu – jeżeli są środki
z celem i charakterem stosunku pracy oraz
mniej ingerujące w sferę dóbr osobistych
aktem kreującym stosunek pracy. Praco-
pracownika, a jednocześnie chroniące inte-
dawca poprzez wykorzystanie technologii
res
RFID nie może wyeliminować ciążącego
pracownika.
pracodawcy,
Wydaje
należy
się
wykorzystać
dopuszczalnych
prawnych
na nim ryzyka w związku z zatrudnianiem
M. Dyczkowski, W sprawie ochrony dóbr osobistych pracowników, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” nr 5 z 2001 r., s. 10.
16 Zob. M. Skąpski, Wpływ pracowniczego obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy na zakres
kompetencji pracodawcy do kontrolowania pracownika [w:] Z. Góral [red.], Kontrola pracownika. Możliwości techniczne i dylematy prawne,
Warszawa 2010, s. 72.
15
pracowników,
nie
może
też
rozliczać
pracownika z rezultatu jego pracy, bo to nie
jest przedmiotem świadczenia pracownika.
Warto też wskazać, że technologia
RFID jest rodzajem monitorowania, a nieStrona 58
dopuszczalny
ciągły
gdyż pracodawca może je zebrać pośrednio
i systematyczny17, toteż kontrola pracowni-
poprzez zestawienie odpowiednich infor-
ków za pomocą RFID, która byłaby totalna,
macji, np. pracownik z kartą, na której
również powinna być zakazana. Ten zakaz
są jego dane osobowe często odwiedza
można też zasadniczo odnieść do ukrytego
specjalistyczny zakład leczenia albo szpital
monitoringu, który dopuszczalny jest jedy-
(oczywiście pracodawca musiałby mieć
nie wyjątkowo. O ile jednak za pomocą
dostęp do określonej bazy danych)19. W ten
kamer
się
sposób pracodawca może jednak zbierać
właściwie jedynie wizerunek pracownika,
różne dane dotyczące sfery prywatności
to monitorowanie za pomocą RFID może
i intymności pracownika. GIODO20 wskazał,
oznaczać przetwarzaniem znacznie większej
że
ilości danych o pracowniku, w tym danych
nazwiskiem i zdjęciem, która jest wyposa-
osobowych (także biometrycznych, geoloka-
żona w chip RFID jest daną geolokalizacyjną
lizacyjnych). Wykorzystywanie znaczników
i jako taka powinna podlegać ochronie.
przyporządkowanych konkretnym osobom
Tym bardziej więc wszczepiony biochip
– będzie przetwarzaniem danych osobo-
o konkretnym numerze należałoby trakto-
wych, gdyż chip, który posiada określony
wać jako daną osobową21.
numer
jest
monitoring
przemysłowych
pozwala
przetwarza
zidentyfikować
spersonalizowana
karta
z imieniem,
osobę
Odnosząc te rozważania do wyma-
i w związku z tym taką daną uznać należy
gań ustawy o ochronie danych osobowych
za daną osobową (zgodnie z ustawą
(dalej u.o.d.o.)22, trzeba zaznaczyć, że praco-
o ochronie danych osobowych)18. Tym
dawca, który przetwarza dane osobowe
bardziej, gdy na danym znaczniku są zapi-
staje się ich administratorem i dlatego doty-
sane określone dane biometryczne, np. wzór
czą go także wymogi określone w tej usta-
tęczówki oka czy układ żył palca (dłoni).
wie. Zasady legalności, adekwatności, celo-
Oczywiście dane, które pozwolą zdekodo-
wości, ograniczenia czasowego, meryto-
wać stan zdrowia posiadacza, muszą być
rycznej poprawności23 nie mogą być ograni-
uznane za dane sensytywne, które zasadni-
czane ani wyłączane przy stosowaniu tech-
czo nie powinny być przetwarzane przez
nologii RFID. Wynika z nich, że pracodawca
pracodawcę. Nie jest wystarczające, że takie
dane nie będą zapisane w mikroprocesorze,
Zob. H. Szewczyk, Ochrona dóbr osobistych
w zatrudnieniu, Warszawa 2007, s. 427 z cyt. tam
lit.; [także:] E. Kulesza, Dopuszczalność kontroli
pracowników w świetle przepisów o ochronie
danych osobowych [w:] Z. Góral [red.] Kontrola
pracownika. Możliwości techniczne i dylematy
prawne, Warszawa 2010, s. 89-90.
18 M. Czerniawski, Prawne…, op. cit., s. 102, 110.
17
Warto wskazać, że w USA 110 szpitali uczestniczyło w pilotażowym programie identyfikacji
pacjentów za pomocą RFID. Por. M. Czerniawski,
Prawne…, op. cit., s. 110 z cyt. tam lit.
20 Zob. decyzję GIODO DIS/DEC – 599/24248/09
dot. DIS-K-421/89/09.
21 Zob. M. Czerniawski, Prawne…, op. cit., s. 111.
22 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie
danych osobowych, t. jedn.: Dz. U. z 2002 r.,
nr 101, poz. 926 z późn. zm.
23 E. Kulesza, Dopuszczalność…, op. cit., s. 82 z cyt.
tam lit.
19
Strona 59
zawsze powinien wyważyć skutki przyjętej
Powiadomienie
metody z punktu widzenia określonych
uczynić uprzednio i w sposób wyczerpujący.
przez siebie celów, jakie dana metoda
Warto też wskazać, że pracownik powinien
kontroli ma spełniać. Gdy zaś pracodawca
mieć możliwość dostępu do swoich danych
wyznaczy ów cel, powinien on być jasno
oraz ich poprawienia. Niektóre tagi pozwa-
określony i ściśle przestrzegany24, aby pier-
lają na edycję danych, ich poprawienie, usu-
wotne założenia nie zostały zastąpione
nięcie, zapisanie dodatkowych. Są jednak
przez wtórne, nielegalne wykorzystywanie
też takie mikrochipy, które nie dają takiej
technologii RFID. Ustawa o ochronie danych
możliwości.
osobowych określa także obowiązek infor-
konieczność zniszczenia znacznika i zapisa-
macyjny, w szczególności w zakresie celu
nia zmienionych danych na nowym urzą-
przetwarzania danych, ale także wymagania
dzeniu – ogranicza to uprawnienie pracow-
odpowiedniego
ników do dostępu do danych i możliwości
zabezpieczenia
danych.
Wydaje się, że pracownicy powinni być
pracownika
Zmiana
należałoby
danych
oznacza
ich poprawienia27.
poinformowani o tym, że są kontrolowani
Zgodnie z art. 23 u.o.d.o. musi istnieć
za pomocą tej technologii, w jaki sposób się
podstawa
to odbywa i jakiemu celowi ma służyć.
W przypadku pracownika, zakres danych,
Pożądane
przez
jakich pracodawca może od niego żądać
ustawodawcę obowiązku informacyjnego
wynika z art. 221 Kodeksu pracy28, w któ-
pracodawcy,
dotyczyć
rym ustawodawca w sposób taksatywny
informowania zarówno o wykorzystaniu
określa zakres tych danych. W obszarze zaś
znaczników RFID, jak i czytników, także
nieuregulowanym
poprzez ich odpowiednie oznakowanie25.
W związku z tym powstaje pytanie czy
Istotne jest także poinformowanie o zasa-
pracodawca może przetwarzać dane oso-
dach działania tej technologii oraz konse-
bowe pracownika, inne niż te określone
kwencjach jej stosowania. W szczególności
w Kodeksie pracy, na podstawie przesłanek
informacje te powinny dotyczyć ochrony
legalizujących
danych zawartych w mikroprocesorze oraz
u.o.d.o.? Stanowiska w doktrynie są podzie-
środków, które mają zabezpieczyć te dane
lone – od tych najbardziej liberalnych, które
przed
wskazują, że zgoda pracownika czy prawnie
byłoby
który
sprecyzowanie
powinien
skanowaniem,
fałszowaniem
i „wyśledzeniem ich przez satelitę”26.
do
przetwarzania
odsyła
określonych
usprawiedliwiony
cel
do
w
danych.
u.o.d.o.
art.
23
administratora
Właściwym miejscem do zamiesz-
danych mogą stać się podstawą legalnego
czenia takich informacji wydaje się akt kreu-
przetwarzania „innych” danych osobowych
jący stosunek pracy lub regulamin pracy.
Por. M. Czerniawski, Prawne…, op. cit., s. 106.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks
pracy, t. jedn.: Dz. U. z 1998 r., nr 21, poz. 94, art.
221.
27
Ibidem, s. 268 – 269.
25 Zob. M. Czerniawski, Prawne…, op. cit., s. 105.
26 Zob. J. Terstegge, op. cit., s. 106.
24
28
Strona 60
pracownika29, aż do tych, które opowiadają
ność w stosunkach między pracownikiem
się za restrykcyjnym rozumieniem przepisu
a pracodawcą powoduje, że ma ona zawsze
art. 221 Kodeksu pracy i wskazują, że legali-
wpływ na swobodę i dobrowolność wyraże-
zowanie działań pracodawcy w oparciu
nia takiej zgody. NSA podkreślił także,
o przesłanki z art. 23 u.o.d.o. służy obejściu
że ryzyko naruszenia fundamentalnych
prawa30. Z racji tego, że tagi RFID mogą
swobód i praw obywatelskich musi być pro-
zawierać dane biometryczne pracownika,
porcjonalne do celu, jakiemu ma służyć,
w kwestii rozważanego zagadnienia warto
a wykorzystanie danych biometrycznych
przytoczyć wyroki NSA w sprawie przetwa-
do kontroli czasu pracy pracowników jest
rzania tych danych przez pracodawców
nieproporcjonalne do celu ich przetwarza-
do kontroli czasu pracy pracowników. NSA
nia. Przychylam się do stanowiska wyrażo-
w wyrokach z dnia 1 grudnia 2009 r.31 oraz
nego w tych orzeczeniach i uważam,
z dnia 6 września 2011 r.32 wskazał,
że zgoda pracownika na stosowanie przez
że w przypadku pracodawców, którzy zbie-
pracodawcę nowoczesnych narzędzi kon-
rają
pracowników,
troli jest wątpliwa i w większości przypad-
w postaci ich linii papilarnych, za uprzednią
ków iluzoryczna, toteż nie może być jedyną
zgodą wyrażoną na piśmie, w celu ewiden-
przesłanką legalizującą działania pracodaw-
cjonowania czasu pracy nie następuje w ten
cy. Przesłanki te powinny być w sposób
sposób legalizacja pobrania i przetwarzania
jasny określone przez przepisy prawa pracy.
dane
biometryczne
danych innych niż te określone w Kodeksie
Wykorzystanie
technologii
RFID
pracy. Taka zgoda narusza bowiem prawa
do ewidencjonowania czasu pracy jest więc
pracownika i swobodę wyrażenia przez
nieadekwatne do celu, także lokalizacja
niego woli. Uznanie faktu wyrażenia takiej
pracownika może odbywać się za pomocą
zgody za okoliczność legalizującą takie dzia-
mniej inwazyjnych narzędzi. Polem zasto-
łanie pracodawcy stanowi obejście prawa.
sowania technologii RFID powinno być
NSA podkreślił, że zgoda nie może być przez
zatem zwiększanie bezpieczeństwa pracy,
pracownika wyrażona swobodnie i dobro-
ewentualnie wykorzystanie jej w celu kon-
wolnie, gdyż ten pozostaje w zależności
troli dostępu do miejsc lub dokumentów
od swojego pracodawcy. Ta nierównorzęd-
„ściśle tajnych”. Wydaje się także, że zasto-
M. Korga, Dane biometryczne i ich wykorzystywanie na gruncie stosunku pracy, „Monitor Prawa
Pracy” nr 12 z 2011 r., s. 624-625; [także]
A. M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz,
Warszawa 2006, s. 104-105.
30 E. Kulesza, Dopuszczalność…, op. cit., s. 84-86.
31 Wyrok NSA z 01.12.2009 r., I OSK 249/09,
ONSAiWSA Nr 2/2011, poz. 39, Centralna Baza
Orzeczeń Sądów Administracyjnych.
32 Wyrok NSA z 6.9.2011 r., I OSK 1476/10, Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych.
29
sowanie tej technologii do kontroli pracowników powinno mieć charakter wyjątkowy,
a
ewentualna
odmowa
pracownika,
np. wszczepienia sobie implantu nigdy nie
powinna prowadzić do negatywnych dla
niego konsekwencji, tj. rozwiązania stosunku pracy, dyskryminacji czy mobbingu.
Strona 61
Wydaje się więc, że konieczna jest
polskiego
środowiska
biznesowego36.
regulacja ustawowa, która gwarantowałaby
Wydaje się więc niezbędne dogłębne zbada-
pracownikom,
śledzeni
nie zarówno aspektów technicznych, jak
za pomocą tej technologii, że jest możliwe
i prawnych wskazanej technologii, gdyż
jej „wyłączenie” po zakończeniu pracy,
rozbieżność zdań entuzjastów i sceptyków
że kontrola nie będzie tajna (są to także
tej metody powoduje trudne do zaakcepto-
postulaty dotyczące geolokalizacji), że dane
wania konsekwencje – coraz większą nie-
osobowe (biometryczne) zapisane w mikro-
pewność prawa oraz coraz szersze pole
chipie są jak najwęziej zakreślone i odpo-
na
wiednio
i godności.
że
nie
będą
zabezpieczone.
Wydaje
się,
naruszeń pracowniczej prywatności
że bez takich norm nie jest możliwe odpo-
Z kolei w Opinii 5/2010 na temat
wiednie zabezpieczenie danych osobowych
propozycji sektora w sprawie ram oceny
pracownika, jego prywatności, a także
skutków
godności.
i prywatności w zastosowaniach RFID37
Warto
zwrócić
uwagę
w
zakresie
ochrony
danych
także
Grupa Robocza art. 29 wskazuje m.in.,
na dokument Grupy Roboczej Art. 2933,
że w pełni popiera zalecenia Komisji Euro-
dotyczący publicznych konsultacji wykorzy-
pejskiej w zakresie technologii RFID, które
stania technologii RFID34, w którym wska-
dotyczą przygotowania wspólnego znaku
zano, że z publicznych konsultacji wynika
europejskiego, który byłby opracowany
postulat, iż korzystanie z technologii RFID
przez europejskie organizacje normaliza-
nie wymaga dodatkowych regulacji, gdyż
cyjne
będą one stanowiły barierę dla rozwoju tej
stron, a który miałby zapewnić właściwe
technologii wraz z negatywnymi konse-
informowanie i przejrzystość w odniesieniu
kwencjami ekonomicznymi tego zjawiska.
do
Podkreśla się także, że w ten sposób Europa
na konieczność przeprowadzania przez
przy
wsparciu
stosowania
RFID.
zainteresowanych
Wskazuje
także
znalazłaby się w niekorzystnym położeniu
w stosunku do innych regionów świata35.
Podobne zdanie wyrażają przedstawiciele
Zob. M. Mosiołek, Przedsiębiorcy potrzebują
usystematyzowanych regulacji o ochronie danych
osobowych. Rozmowa z Wojciechem Wiewiórowskim, generalnym inspektorem danych osobowych,
Dziennik
Gazeta
Prawna
2011,
www.giodo.gov.pl/1520001/id_art/4091/j/pl,
stan na dzień: 9.06.2012 r.
37 Opinia 5/2010 na temat propozycji sektora
w sprawie ram oceny skutków w zakresie
ochrony danych i prywatności w zastosowaniach
RFID, przyjęta 13.07.2010, 00066/10/PL WP
175,
http://ec.europa.eu/justice/policies/
privacy/docs/wpdocs/2010/wp175_pl.pdf, stan
na dzień: 9.06.2012 r.
36
Grupa Robocza Art. 29 została ustanowiona
na mocy art. 29 dyrektywy 96/46/WE. Jest ona
niezależnym organem doradczym w zakresie
ochrony danych i prywatności.
34 Dokument dotyczący technologii RFID – rezultaty publicznych konsultacji dokumentu roboczego 105, WP 111, http://ec.europa.eu/justice
/policies/privacy/docs/wpdocs/2005/wp111_e
n.pdf, stan na dzień: 9.06.2012 r.
35 Ibidem.
33
Strona 62
operatorów RFID odpowiednich ocen ryzy-
także wskazać na łatwość w wykorzystaniu
ka wykorzystania tej technologii38.
tej technologii do śledzenia pracownika.
Aby dokonać pełnej oceny prawnej
Badania nad transponderami RFID miały
stosowania technologii RFID do kontroli
wykazać, że istnieje możliwość manipulo-
pracowników warto wziąć pod uwagę także
wania reakcjami ludzi za pomocą chipu
wszelkie korzyści i zagrożenia, jakie niesie
umieszczonego w ciele człowieka. Przy jego
ta technologia. Pozwoli to bowiem precy-
pomocy można by stymulować wzrost
zyjniej
pracownika
stężenia adrenaliny, jak i odbierać lub wysy-
i pracodawcy oraz sformułować właściwe
łać sygnały z pojedynczej komórki nerwo-
postulaty de lege ferenda w zakresie kontro-
wej człowieka42. Oczywiście takie wykorzy-
li za pomocą RFID.
stanie technologii RFID otworzyłoby nową
wyważyć
interesy
Bezkontaktowe
mikroprocesory
erę,
erę
„elektronicznego
zniewolenia
RFID są dużym zagrożeniem, które wynika
człowieka”. Od zagrożeń nie jest wolna
przede wszystkim z tego, że dane zawarte
nawet ta sfera, w której technologia RFID
na takim nośniku nie spełniają wymogów
miała zwiększać bezpieczeństwo pracy.
bezpieczeństwa39, gdyż istnieje możliwość
Z doświadczeń zagranicznych pracodawców
odczytu danych bez wiedzy i zgody osoby
wynika, że nie zawsze chipy pozwalają
posiadającej
mikroprocesorem
ustrzec przed niebezpieczeństwem. W sytu-
czy biochip, np. poprzez zbliżenie na pewną
acji wybuchu w kopalni, czyli tam gdzie
odległość do czytnika (zeskanowanie przez
wykorzystanie technologii RFID wydaje się
czytnik bez wiedzy pracownika)40. Ilość
najbardziej
danych o osobie, które mogą być zapisane
zostać wyłączony, co powoduje, że nie jest
na chipie i łatwość ich gromadzenia, także
możliwe jej zastosowanie43. Niewątpliwie
przez pracodawców oraz łatwość ich prze-
jednak w sytuacjach mniej ekstremalnych
chwycenia przemawia za znacznymi ograni-
można wskazać korzyść w postaci podwyż-
czeniami w wykorzystaniu tej technologii.
szenia
Istnieje nawet możliwość wszczepienia
celem stosowania technologii RFID jest
wirusów komputerowych w znaczniki, które
korzyść pracodawcy wynikająca z możności
mogłyby infekować inne mikroprocesory
kontrolowania
kartę
z
uzasadnione,
bezpieczeństwa.
produkcji
system
musi
Podstawowym
i optymalizacji
i wykradać dane na nich zapisane41. Trzeba
Ibidem.
Sugerowanych także przez Parlament Europejski.
40 Zob. A. Bodnar, J. Michalski, Dokument biometryczny a prawa człowieka [w:] E. Gruza [red.],
Dokumenty we współczesnym prawie, Warszawa
2009, s. 61; [także:] M. Czerniawski, Prawne…,
op. cit., s. 112.
41 Ibidem, s. 112.
38
39
D. Żuchowski, Chip RFID – od dowodów osobistych do militaryzacji życia, http://wolnemedia
.net/nauka/chip-rfid-%E2%80%93-krok-kumilitaryzacji-nowe-dowody-osobiste/, stan na
dzień: 15.06.2012 r.
43 Więcej na temat wykorzystania technologii
RFID w Polsce i na świecie: http://rfidlab.pl/zastosowanie-rfid-w-kopalniach/, stan na
dzień: 1.05.2012 r.
42
Strona 63
przepływu towarów44, ale wykorzystanie
nować lub ograniczyć konieczność stosowa-
technologii RFID jest już znacznie szersze.
nia badań wariograficznych, gdy ujawnione
Pracodawca zyskuje dzięki wdrożeniu tej
zostaną nadużycia w zakładzie pracy,
technologii także możność kontroli pracow-
np. kradzieże. Jest to chyba najwłaściwszy
ników
kierunek wykorzystania tej technologii.
poprzez
wykorzystanie
RFID
do monitorowania, lokalizowania pracow-
Rozwój nowych technologii prowa-
nika, a także wykorzystania danych biome-
dzi do rozwoju społeczeństwa usieciowio-
trycznych zapisanych w mikroprocesorze
nego45. Znaczenie i treść autonomii jednost-
do
pracownika
ki zostaje zmodyfikowana w taki sposób,
do „ściśle tajnych” miejsc czy kontroli czasu
że dotyka także jej godności. Wraz z rozwo-
pracy.
jednak
jem nowoczesnych technologii następuje
to, że chipy te stanowią bardzo głęboką
coraz głębsza erozja ochrony dóbr osobi-
ingerencję w prywatność osoby, a nawet jej
stych człowieka, także pracownika. Nie jest
godność, sprowadzając człowieka do roli
jednak satysfakcjonującym rozwiązaniem
przedmiotu, który łatwiej namierzyć, łatwiej
rezygnacja z wszelkich zdobyczy nowocze-
śledzić,
Dotyczy
sności. Korzyści wynikające z ich zastoso-
to szczególnie biochipów. Warto bowiem
wania, także w dziedzinie kontroli pracow-
zauważyć, że wszczepienie implantu czło-
ników, są nie do przecenienia. Jednak nie
wiekowi oznacza poddanie jego ciała mani-
każda nowoczesna metoda kontroli (nowo-
pulacji technologicznej. O ile więc chipy
czesna technologia) może być wykorzysty-
umieszczane na kaskach górników można
wana
by zaakceptować, to wykorzystanie techno-
to w szczególności technologii RFID. Wydaje
logii RFID w pozostałym zakresie powinno
się
być ograniczone lub zakazane.
za rozwojem nowoczesnych technologii.
kontroli,
np.
dostępu
Problematyczne
łatwiej
jest
inwigilować.
w
pełnym
koniecznym,
aby
zakresie.
prawo
Dotyczy
nadążało
Należy też zauważyć, że wykorzy-
Przede wszystkim, aby zapewniało właści-
stanie znaczników RFID do oznakowania,
we mechanizmy ochronne, które zabezpie-
np. towarów lub rzeczy wartościowych
czą pracownika przed inwigilacją i zapew-
z punktu widzenia pracodawcy, mogłoby
nią, że jego dobra osobiste nie będą naru-
pozwolić na kontrolę czy mienie zakładu
szane (zagrożone), ale także, że pracodawca,
pracy nie jest wynoszone przez pracowni-
który wykorzystuje określone technologie
ków i dzięki temu pozwolić uniknąć kontroli
w celu kontroli pracowników, będzie mógł
osobistych pracowników czy ich systema-
wywiązać się z obowiązku szanowania god-
tycznego monitorowania za pomocą kamer
ności i innych dóbr osobistych zatrudnio-
przemysłowych. Wykorzystanie tej techno-
nych pracowników. W tym świetle wydaje
logii w ten sposób pozwala także wyelimi-
się, że określenie katalogu dopuszczalnych
44
J. Terstegge, op. cit., s. 106.
45
Ibidem.
Strona 64
metod kontroli, zakresu i sposobu jej prze-
stosownych informacji46. Nie tylko w intere-
prowadzenia
nowoczesnych
sie pracownika i pracodawcy, ale nas
technologii powinno znaleźć swój wyraz
wszystkich jest przecież uniknięcie orwel-
w normach rangi ustawowej. Pozwoliłoby
lowskiego
to na uniknięcie stanu braku pewności
„zniewoleniu człowieczeństwa”.
z
użyciem
scenariusza
i
zapobieżenie
prawa, zarówno wśród pracowników, jak
i pracodawców.
Przedstawiony wyżej bilans korzyści
Abstrakt
i zagrożeń płynących z wykorzystania tech-
Kontrola za pomocą technologii RFID jest
nologii RFID skłania raczej do refleksji,
jedną z najnowocześniejszych metod kon-
iż
ograniczyć
troli. Przynosi ona wiele korzyści, ale też
lub zakazać jej stosowania przez pracodaw-
ryzyk, w szczególności możliwość narusze-
ców. Jeżeli ustawodawca zdecydowałby się
nia dóbr osobistych pracownika. Najwięk-
jednak na dopuszczenie możliwości wyko-
szym problemem jest brak regulacji usta-
rzystywania tej technologii, to jedynie pod
wowej, więc interwencja ustawodawcy wy-
pewnymi
daje się konieczna.
należałoby
ustawowo
warunkami,
jakie
określiłam
powyżej. Ważna jest w tym miejscu konstatacja, że ochrony prywatności pracownika
The use of RFID technology for monitoring
nie można zapewnić wyłącznie rozwiąza-
employees.
niami technologicznymi. A i obecne rozwią-
Monitoring employees by means of RFID
zania prawne nie są satysfakcjonujące
technology is one of the most modern meth-
(konieczność ochrony prywatności pracow-
ods of control. This technology brings many
nika na gruncie Kodeksu cywilnego poprzez
benefits, but also risks, the possibility of
zastosowanie art. 300 Kodeksu pracy).
violating personal rights of an employee in
Regulacja ustawowa, aby zapewnić właści-
particular. The major problem is the lack of
wy poziom ochrony dóbr osobistych pra-
statutory regulation so the intervention of
cownika, a także zagwarantować pewność
the legislature seems to be necessary.
pracodawcy, w jaki sposób może on kontrolować pracownika, powinna odnosić się
do ochrony danych osobowych pracownika
Karolina Maria Szymorek – doktorantka
zapisanych w mikroprocesorze, do ochrony
w Katedrze Prawa Pracy Wydziału Prawa
jego dóbr osobistych w związku z wykorzy-
i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.
staniem technologii, a także obligować
pracodawcę do udzielenia pracownikowi
46
Zob. J. Terstegge, op. cit., s. 107.
Strona 65
Kara grzywny w polskim prawie karnym
Magdalena Ewa Rosiak
Kara
kryminalna
to
określona
ustawowo, stosowana i realizowana przez
państwo na podstawie ustawy, humanitarna
i celowa dolegliwość osobista przewidziana
dla
sprawcy
przestępstwa.
Kara,
zachodzi już potrzeba wymiaru kary surowszej2.
Grzywna (poena pecuniaria) może być
określona w systemie:
jako
element sankcji karnej przepisu karnego,
wyznacza treść ustawowego zagrożenia
za przestępstwo. Kara kryminalna jest
wymierzana przez sąd sprawcy przestępstwa z tytułu jego popełnienia i na podstawie
ustawowo
określonych
dyrektyw.
Stanowi ona zasadniczy sposób realizacji
odpowiedzialności karnoprawnej sprawcy
przestępstwa1.

kwotowym,

stawek dziennych.
Grzywna kwotowa polega na tym,
że sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty
pieniężnej, którą skazany ma obowiązek
uiścić na rzecz Skarbu Państwa. Natomiast
w systemie grzywny orzekanej w stawkach
dziennych wyróżnić można dwa etapy jej
orzekania. W pierwszym sąd określa liczbę
stawek dziennych (np. 50 stawek), na którą
Kara grzywny jest w systemie kar
skazuje oskarżonego. W drugim etapie sąd
określonych w kodeksie karnym karą
określa w jednostkach pieniężnych wyso-
łagodniejszego rodzaju. W katalogu kar (art.
kość stawki dziennej (np. 50 zł). By obliczyć
32 k.k.) ustawodawca zdecydował się
wysokość
bowiem umieścić ją na pierwszym miejscu.
grzywny, należy pomnożyć liczbę stawek
Takie usytuowanie kary grzywny w syste-
dziennych przez wysokość jednej stawki3.
mie kar jest istotną wskazówką politycznokryminalną,
mającą
sądowi
dawać
do zrozumienia, że to właśnie z tej kary –
rzecz jasna w sytuacji, w której ustawa daje
sądowi możliwość wymiaru kary grzywny –
powinien on korzystać w pierwszej kolejności. Należy przez to rozumieć, że kara
grzywny powinna być orzekana w tych
wszystkich przypadkach, w których nie
Kodeks karny, część ogólna. Komentarz do artykułów 32-116 pod red. Dr M. Królikowskiego
i prof. UAM dr hab. R. Zawłockiego, C. H. Beck,
Warszawa 2011, str. 321
1
wymierzonej w
ten
sposób
Grzywna wymierzana w stawkach
dziennych ma mieć w założeniu, bardziej
sprawiedliwy charakter, ponieważ liczbę
stawek dziennych ustala się w oderwaniu
od
położenia
wyłącznie
w
majątkowego
oparciu
o
skazanego,
obowiązujące
w danym systemie prawnym kryteria sądowego wymiaru kary. Jest to więc zasadniczy
Ł. Pohl, Prawo karne. Wykład części ogólnej,
wyd. LexisNexis, Warszawa 2012, str. 371
3 L. Gardocki, Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa
2008, str. 162
2
Strona 66
miernik
surowości
kary.
wowej za dane przestępstwo. Jest to tzw.
dziennej
grzywna samoistna. Może ona być również
zależności
wymierzona, mimo że nie jest przewidziana
od zamożności i możliwości zarobkowych
w sankcji, jeżeli sąd odstępuje od wymie-
skazanego, tak aby dolegliwość kary nie
rzenia kary pozbawienia wolności na mocy
zależała od stanu majątkowego skazanego4.
art. 58 §3 k.k. lub nadzwyczajnie łagodzi
Natomiast
powinna
wymierzonej
wysokość
być
stawki
określana
System
w
stawek
dziennych
karę - art. 60 §6 k.k.
ma tę zaletę, że wyraźniej niż system
kwotowy
akcentuje
równego
czona obok kary pozbawienia wolności,
dostosowania
ale wyłącznie tzw. terminowej, tzn. kary
wysokości grzywien do ich realnych możli-
od miesiąca do 15 lat, a nie kary 25 lat ani
wości płatniczych. Te jego zalety mogą się
kary dożywotniego pozbawienia wolności.
jednak w pełni ujawnić głównie w warun-
Wymierzenie grzywny obok kary pozba-
kach stabilnej gospodarki i sprawnego
wienia wolności możliwe jest wtedy, gdy
działania
gdy
sprawca dopuścił się przestępstwa w celu
rozbieżność między oficjalnie deklarowa-
osiągnięcia korzyści majątkowej lub korzyść
nymi a rzeczywistymi dochodami obywateli
taką osiągnął6. Grzywna orzekana obok kary
nie jest zbyt duża.
pozbawienia wolności ma, w założeniu,
traktowania
potrzebę
Grzywna może być również orze-
skazanych
organów
i
państwowych,
Kodeks karny z 1997 roku zrezygnował z tradycyjnej grzywny kwotowej
akcentować
nieopłacalność
popełniania
przestępstw.
na rzecz grzywny w stawkach dziennych.
Poza tym można orzec grzywnę
Według art. 33 §1 k.k., grzywnę wymierza
obok kary pozbawienia wolności albo obok
się w granicach od 10 do 540 stawek dzien-
kary ograniczenia wolności, gdy zawiesza
nych.
pojedynczej
się warunkowo wykonanie tej kary (art. 71
stawki dziennej ustala się w granicach
k.k.), nawet jeżeli jej wymierzenie na innej
od 10 do 2.000 złotych, przy czym ustalając
podstawie nie jest możliwe. Wymierzenie
jej wysokość, sąd bierze pod uwagę dochody
grzywny ma tu zapobiec powstaniu wraże-
sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne,
nia bezkarności sprawcy7.
Natomiast
wysokość
stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe5.
Analizując dane statystyczne chciałabym uzyskać odpowiedź na pytanie jak
Podstawę do wymierzenia grzywny
kształtuje się polityka karna sądów rejono-
stanowi zagrożenie tą karą w sankcji usta-
wych w stosunku do wymierzania kary
L. Gardocki, Prawo karne…, str. 161
A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, C.H. Beck,
6
4
5
M. Malezini, System wymiaru grzywien
w nowym kodeksie karnym, MoP 1998, nr 3
7 L. Gardocki, Prawo karne…, str. 162
Strona 67
grzywny samoistnej w ujęciu kwotowym.
według wymiaru kary grzywny w latach
Który z analizowanych przedziałów kwoto-
2007-2011.
wych jest najczęściej orzekany przez sądy
powszechne a który najrzadziej? Odpowiedzi na te pytania dostarczyła mi analiza
danych
statystycznych
udostępnionych
przez Główny Urząd Statystyczny oraz Ministerstwo
Sprawiedliwości.
Powszechnie
podnoszono bowiem, że grzywny wymierzane w systemie kwotowym faworyzują
skazanych, których status ekonomiczny jest
wysoki, natomiast dyskryminują osoby,
w przypadku, których status ten jest niższy8.
Dane statystyczne dotyczące orzekania kary
grzywny stanowią ważne źródło informacji
na temat praktyki w zakresie roli kary
grzywny pośród orzekanych kar. Jednak
ukazują jedynie udział grzywny w strukturze orzekanych kar lub jej wymiar kwotowy
w poszczególnych latach. Nie zawierają
natomiast informacji na temat przebiegu
postępowania, w szczególności zakresu
ustaleń
sądu
dotyczących
okoliczności
stanowiących podstawę wyznaczenia wysokości kary9.
Poniżej
zaprezentowano
dane
o osobach dorosłych prawomocnie skazanych przez sądy powszechne za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego
L. Lernell, Współczesne zagadnienia polityki
kryminalnej. Problemy kryminologiczne i penologiczne, Warszawa 1978, str. 228, w: W. Dadak,
Grzywna samoistna w stawkach dziennych, LexisNexis, Warszawa 2011,
9 T. Kaczmarek, Sądowy wymiar kary wobec
kobiet (uwagi na marginesie książki Janiny Błachut), PiP 1989, nr 10, str. 129, w: W. Dadak,
Grzywna samoistna w stawkach dziennych, LexisNexis, Warszawa 2011,
8
Strona 68
Dorośli skazani prawomocnie przez Sądy powszechne za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego według wymiaru kary grzywny w latach 2007 –2011.
Wymiar grzywny w ujęciu kwotowym
Rok
Ogółem
100 zł 101-
201-
301-
501-
801-
1001 -
2001zł
w tym
i mniej 200
300 zł
500 zł
800 zł
1000 zł
2000zł
i więcej
powyżej
zł
5 000 zł
Grzywna samoistna
2007
82 988
253
1015
3101
13 942
22 651
15 665
19 638
6 723
793
2008
89 011
262
1204
3110
14 371
24 219
17 440
21 414
6 991
1041
2009
88 236
208
990
2 832
13 500
23 445
17 671
22 381
7 209
1091
2010
92 329
204
868
2 675
13 249
23 705
19 077
23 713
8 838
1 673
2011
93 571
164
802
2 645
13 388
24 337
19 168
24 324
8 743
1 593
w odsetkach
2007
100%
0,3%
1,2%
3,7%
16,8%
27,3%
18,9%
23,7%
8,1%
0,9%
2008
100%
0,3%
1,3%
3,5%
16,1%
27,2%
19,6%
24,0%
7,8%
1,2%
2009
100%
0,2%
1,1%
3,2%
15,3%
26,6%
20,0%
25,4%
8,2%
1,2%
2010
100%
0,2%
0,9%
2,9%
14,3%
25,7%
20,6%
25,7%
9,6%
1,8%
2011
100%
0,2%
0,8%
2,8%
14,3%
26,0%
20,5%
26,0%
9,3%
1,7%
wskaźnik dynamiki
2007
100
100
100
2008
107,2
103,5
2009
106,3
82,2
2010
111,2
2011
112,7
80,6
64,8
100
2007=100
100
100
100
100
100
100
118,6 100,3
103,1
106,9
111,3
109,0
104,0
131,3
97,5
91,3
96,8
103,5
112,8
114,0
107,2
137,6
85,5
86,2
95,0
104,6
121,8
120,7
131,4
211,0
79,0
85,3
99,6
107,4
122,4
123,9
130,0
200,8
Tabela 1. Wymiar grzywny w ujęciu kwotowym w latach 2007-2011. Opracowanie własne. Źródło: Duże Roczniki
Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej z lat 2007-2011.
Tabela obrazuje sytuację ogólnej
wymiaru kary grzywny może być spowo-
liczby osób skazanych na karę grzywny
dowany tym, iż sądy kierują się zasadą
w latach 2007-2011. W ciągu ostatnich
preferencji kar wolnościowych. Umożliwia
pięciu lat łączna liczba osób skazanych
ona wymierzenie kary grzywny nawet
na tę karę wyniosła 446 135. Była ona
wówczas, gdy nie jest ona przewidziana
najniższa w roku 2007 – 82 988, a najwyż-
w ustawowym zagrożeniu za dany typ czynu
sza w roku 2011 – 93 571, co oznacza,
zabronionego. Zgodnie bowiem z art. 58 §3
że liczba skazań osób dorosłych na karę
k.k. jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą
grzywny z roku na rok wzrasta. Wzrost
pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5
Strona 69
lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawie-
czości. Kara grzywny wymierzana przez
nia wolności grzywnę albo karę ogranicze-
sądy coraz częściej utwierdza w społeczeń-
nia wolności, w szczególności jeżeli orzeka
stwie przekonanie o nieopłacalności popeł-
równocześnie środek karny. Przepis ten
niania przestępstw i o tym, że sprawcy
prowadzi
przestępstw są sprawiedliwie karani. Daje
do
rozszerzenia
ustawowego
zakresu stosowania kar wolnościowych,
zadośćuczynienie społeczeństwu12.3
w tym grzywny samoistnej10.
Kara grzywny wymierzana w wyso-
Kolejnym powodem wzrostu ogólnej
kości 100 zł i mniej w latach 2007-2011
liczby wymiaru kary grzywny są jej niewąt-
utrzymuje się na stałym poziomie. Obserwu-
pliwe zalety. Do najistotniejszych należą: jej
jemy niewielkie zmiany. Średnio w omawia-
wymierność, łatwość w orzekaniu i taniość
nych latach została wymierzona 218 razy.
wykonania, które nie wymaga tak rozbudo-
Najwięcej razy orzeczono ją w roku 2008 –
wanego aparatu wykonawczego jak kara
aż 262 razy a najmniej w roku 2011 bo tylko
pozbawienia
(więziennictwo).
164 razy. Kara grzywny w wysokości 100 zł
Kara grzywny nie odrywa skazanego od jego
i mniej jest rzadko wymierzana ponieważ
naturalnego środowiska, nie ogranicza jego
najniższa liczba stawek dziennych w kodek-
aktywności zawodowej i funkcji społecz-
sie karnym wynosi 10 a wysokość jednej
nych (zwłaszcza w rodzinie), nie stwarza też
stawki dziennej nie może być niższa niż 10
zagrożenia demoralizacją, jakie często wiąże
zł, mnożąc najniższą liczbę stawek dzien-
się z umieszczeniem w środowisku więzien-
nych przez najniższą wysokość stawki
nym. Dostrzega się także wychowawczo-
dziennej otrzymujemy wynik 100 zł. Jest
prewencyjne funkcje grzywny, gdyż pozba-
to najniższy wymiar kary grzywny przewi-
wia ona sprawcę przestępstwa bezprawnej
dziany w kodeksie karnym. Sąd korzystając
korzyści, uświadamiając mu nieopłacalność
z instytucji nadzwyczajnego złagodzenia
popełnienia przestępstw11.2
kary w przypadku popełnienia przestęp-
wolności
Niewątpliwe zalety grzywny, które
tkwią w jej treści, czynią z tej kary nadzwyczaj użyteczny instrument polityki kryminalnej. Grzywna, jako kara samoistna, jest
stwa o niskiej społecznej szkodliwości
czynu może go jeszcze obniżyć, choć zdarza
się to, jak wynika z analizowanych danych
dość rzadko.
w prawie karnym szczególnie przydatna
W 2008 roku karę grzywny w wyso-
w zwalczaniu drobnej i średniej przestęp-
kości od 101 do 200 zł wymierzano najwięcej razy bo aż 1204 ale z każdym rokiem
A. Marek, System prawa karnego Kary i środki
karne, Poddanie sprawcy próbie, C. H. Beck, Warszawa 2010, str.318
112 A. Marek, Komentarz do art. 33 Kodeksu karnego, System Informacji Prawnej Lex
10
obserwujemy spadek wymiaru tej kary.
A. Marek, System Prawa karnego…, str. 274275
123
Strona 70
W 2009 roku orzeczono ją 990 razy a już
Kara
grzywny
znajdująca
się
w 2011 tylko 802. Jest to kara bardzo niska,
w przedziale kwotowym 301-500 zł to kara
wymierzana przez Sądy powszechne dość
utrzymująca się względnie na tym samym
rzadko.
poziomie, choć w 2007 roku odnotowujemy
Kara
grzywny
mieszcząca
się
w przedziale 201-300 zł jest wymierzana
częściej. W 2008 roku odnotowano 3 110
przypadków jej orzeczenia ale z roku na rok
jej wymiar maleje. W 2011 roku orzeczono
ją już tylko 2 645 razy.
W
piśmiennictwie
jej wzrost z 13 942 do 14 371 razy orzeczonych w 2008 roku. W kolejnych latach
obserwujemy niewielki spadek z 13 500
razy w 2009 roku do 13 388 razy w 2011
roku.
Kara
ta
ma
odsetek
orzeczeń
na poziomie około 15 % wszystkich kar
grzywny w ujęciu kwotowym orzekanych
wskazuje
się
na kilka czynników, które prawdopodobnie
przyczyniły się do zahamowania tendencji
do szerszego stosowania kary grzywny
samoistnej. Zwraca się szczególną uwagę
na gwałtowne narastanie zjawiska bezrobocia i postępującą pauperyzacją części społeczeństwa. Zwiększa to również grupę
sprawców wobec których ma zastosowanie
dyrektywa zawarta w art. 58 §1 k.k., stanowiąca barierę orzekania tej kary w przypadku, w którym przewiduje się nieściągalność
grzywny. Ponadto, za kolejną przyczynę
malejącego stopnia wymiaru kary grzywny
w jej dolnych granicach ustawowego zagrożenia uznaje się to, iż system wymiaru kary
grzywny, przewidziany w kodeksie karnym
z 1997 roku stawia znacznie większe
wymagania przed praktyką wymiaru sprawiedliwości w zakresie ustalania statusu
majątkowego skazanego i opiera się na bardziej skomplikowanych regułach13.4
prawomocnie skazanym.
Kolejne omawiane przedziały kar
charakteryzują się wzrostem ich wymiaru
w analizowanym przedziale czasowym.
Grzywna w wysokości 501-800 zł stanowi
26% udział w strukturze omawianej kary
grzywny. Najrzadziej, choć stosunkowo
często w porównaniu do innych przedziałów kwotowych była orzeczona w 2007
roku – 22 651 razy. Najczęściej orzekano
ją w 2011 roku – 24 337 razy, czyli o 1 686
razy więcej. Kara w wysokości od 801
do 1.000 zł także odnotowuje swój wzrost
w poszczególnych latach. W 2007 roku
orzeczono ją 15 665 razy a w 2011 roku
19 168 razy, czyli o 3 503 razy więcej.
Największą dynamiką wzrostu charakteryzuje się kara grzywny mieszcząca się
w przedziale od 1.001 do 2.000 zł. Wymiar
tej kary wzrósł o 4 686 razy z poziomu
19 638 razy w 2007 roku do 24 324 razy
w 2011 roku. Jest to najczęściej orzekany
wymiar kary grzywny w ostatnich latach.
T. Szymanowski, Polityka karna sądów
w Polsce (w latach 1997 oraz 2000-2003) PiP,
Nr 2 r. 2005, str. 32
134
Strona 71
Na szczególną uwagę zasługuje kara
Analiza powyżej przedstawionych
grzywny mieszcząca się w przedziale 2.001
danych doprowadza do wniosku, że kara
zł i więcej. Ona również charakteryzuje się
grzywny w polskim prawie karnym bardzo
względnym wzrostem w kolejnych latach.
dynamicznie się rozwija. Wyraźnie widać,
Orzeczono ją w 2007 roku – 6 723 razy,
że największą dynamiką cechuje się wymiar
w tym 793 razy w wysokości powyżej 5.000
kary grzywny powyżej 5.000 zł, wzrósł
zł, a w roku 2011 wymierzono ją 8 743 razy,
on o ponad 100%. Może to być spowodowa-
w tym 1 593 razy powyżej 5.000 zł, czyli
ne tym, iż sądy orzekają częściej karę
o 1 220 razy więcej. Oznacza to, że sądy
grzywny zamiast kary pozbawienia wolno-
co raz częściej sięgają po wysokie kary.
ści, korzystając z zasady prymatu kar
Dynamika wzrostu wymiaru kary grzywny
wolnościowych. Spada natomiast intensyw-
powyżej 5.000 zł wynosi 200,8%. Żadna
ność orzekania kary grzywny w wysokości
z omawianych wcześniej kar nie cechuje się
100 zł i mniej, co jest zrozumiałe. Może
tak dużym odsetkiem wzrostu intensywno-
to być spowodowane wpływem na wymiar
ści jej wymiaru. Wysokość wymiaru tej kary
kary grzywny kilku czynników, takich jak:
nabiera coraz większego znaczenia dla osią-
przeciętne wynagrodzenie, stopa bezrobo-
ganych celów kary a przede wszystkim
cia czy inflacja.
prewencji indywidualnej i generalnej.
Dorośli prawomocnie skazani przez Sądy powszechne za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego według wymiaru kary grzywy orzeczonej obok kary pozbawienia wolności w latach 2007-2011.
Ogólną podstawą orzeczenia grzywny kumulatywnej jest art. 33 §2 części ogólnej k.k., który
umożliwia wymierzenie grzywny, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej, niezależnie od tego, czy korzyść taką osiągnął, a także w przypadku, gdy sprawca
osiągnął korzyść majątkową, choć nie było to jego celem14.1
14
J. Majewski, O niektórych wątpliwościach związanych z wykładnią, Palestra 1998, str. 15
Strona 72
Kara grzywny orzeczona obok kary pozbawienia
wolności w latach 2007-2011
128 420
130 000
128 242
124 593
123467
120 000
116 475
ogółem
110 000
Wykres 1. Kara grzywny orzeczona obok kary pozbawienia wolności w latach 2007-2011. Opracowanie własne.
Źródło: Duże Roczniki Statystyczne z lat 2007-2011.
Analizując powyższy wykres można
bardzo
łatwo zaobserwować
tendencje
spadkową orzekanej kary grzywny obok
kary
pozbawienia
wolności.
cą,
orzeczona obok kary pozbawienia wolności
128 420 razy, a w porównaniu z rokiem
2011 orzeczono ją 11 945 razy mniej, czyli
116 475.
przede
wszystkim
na potencjalnych sprawców takich przestępstw15.
Wyraźnie
widać, że w 2007 roku kara grzywny została
nakierowaną
W uchwale z dnia 28 kwietnia 1978
r.162 Sąd Najwyższy zauważa: „Kara grzywny
orzekana na podstawie art. 36 §3 k.k. z 1969
r. (obecnie art. 33 §2 k.k.) spełnia funkcję
środka podnoszącego dolegliwość kary,
odebrania sprawcy korzyści majątkowej
Interpretując wymiar kary grzywny
uzyskanej z przestępstwa, a ponadto wyro-
orzeczonej obok kary pozbawienia wolności
bienia i pogłębienia w społeczeństwie
należy pamiętać o tym, w jakim celu została
przekonania, że dokonywanie przestępstw
ona
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej jest
wymierzona.
Zasadniczą
funkcją
grzywny kumulatywnej jest zwiększenie
nieopłacalne.
represji karnej za te przestępstwa, w związku z którymi sprawca osiągnął korzyść
majątkową
(element
kompensacyjny).
Zważywszy jednak na okoliczność, iż możliwość orzeczenia tej postaci grzywny
rozciągnięta jest również na sytuację, gdy
sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (korzyści takiej
zatem nie musiał osiągnąć), trzeba uznać,
iż spełnia także funkcję typowo odstraszająWiedza Prawnicza nr 3/2013
Grzywna z warunkowym zawieszeniem jej wykonania stanowi szczególny
rodzaj sankcji, w której dolegliwość zyskuje
inny niż w przypadku grzywny bezwzględnej
charakter.
Wykorzystanie
realnego
zagrożenia zastosowania tej dolegliwości
może się okazać środkiem realizującym cele
G. Łabuda, Komentarz do art. 33 Kodeksu karnego, System Informacji Prawnej LEX
162 VII KZP 15/76, OSNKW 1978, nr 4-5, poz. 41
15
Strona 73
kary, przy jednoczesnym ograniczeniu negatywnych skutków dla osób trzecich. Zawieszenie wykonania grzywny nie powinno być
postrzegane jako kara, której dolegliwość
jest zniesiona, bowiem obowiązki, które
nakładane są na sprawcę, dolegliwość
tę również niosą17.3
Jednocześnie należy zwrócić uwagę
na specyficzną rolę, jaką może odgrywać
warunkowe zawieszenie wykonania grzywny w zakresie powstrzymywania przed
powrotem do przestępstwa. Groźba egzekwowania grzywny z majątku skazanego
może mieć znaczną wartość powstrzymującą
przed
ponownym
popełnieniem
przestępstwa. Dotyczy to zwłaszcza tych
przypadków, gdy wysokość grzywny w relacji do sytuacji ekonomicznej powoduje,
iż jej egzekucja znacząco obniży standard
życia skazanego18.4
Warunkowe zawieszenie wykonania
kary grzywny jest rzadko wykorzystywanym środkiem reakcji karnej, przy czym
widoczna jest tendencja do ograniczania
jego stosowania.
J. Jasiński, O nowy kształt systemu środków
karnych, PPK 1990, nr 1, str. 12
184 M. Kalitowski w: O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, M. Kalitowski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski,
I. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, tom I, Gdańsk 2005, str. 629
173
Strona 74
Dorośli prawomocnie skazani przez Sądy powszechne za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego według kary grzywy samoistnej z warunkowym zawieszeniem jej wykonania w latach 2007-2011.
Grzywna samo-
Grzywna samoistna z wa-
istna
runkowym zawieszeniem
ogółem
wykonania kary
2007
82 988
1 632
1,96%
2008
89 011
1 656
1,86%
2009
88 236
1 637
1,85%
2010
92 329
1 660
1,79%
2011
93 571
1 580
1,68%
Wyszczególnienie
Udział %
Tabela 2. Grzywna samoistna z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. Opracowanie własne. Źródło: Analiza
statystyczna działalności wymiaru sprawiedliwości w latach 2002-20011.
Po analizie powyższej tabeli wnio-
2% w strukturze wymiaru kary grzywny
skować można, że grzywna z warunkowym
ogółem. Kara grzywny najczęściej zostawała
zawieszeniem wykonania kary została przez
zawieszona w 2007 roku bo aż w 1 632
sądy przyjęta z ostrożnością, która jak
przypadkach, co stanowiło 1,96% wymie-
wynika z danych statystycznych Minister-
rzanych
stwa Sprawiedliwości wydaje się nie ustę-
najrzadziej warunkowo zawieszono karę
pować.
grzywny w 2011 roku bo w 1 580 przypadOd 2007 roku zawieszenie wykona-
nia kary grzywny było rzadko wykorzystywane, a z czasem jeszcze bardziej straciło
na znaczeniu. Warunkowe zawieszenie wykonania kary nie znalazło dotychczas należ-
grzywien
ogółem.
Natomiast
kach, co daje 1,68% ogółu wymierzonych
kar grzywny. Powodem tej sytuacji może
być traktowanie zawieszenia wykonania
kary grzywny jako zbyt mało dolegliwego
środka reakcji.
nego miejsca wśród orzekanych sankcji
Warunkowe zawieszenie wykonania
karnych, o czym świadczy malejący odsetek
kary grzywny daje znaczne możliwości
jego stosowania. Wydaje się, że traktowanie
indywidualizacji reakcji karnej, bowiem
zawieszenia wykonania kary jako faktycznej
ustawa nie przewiduje ograniczeń stosowa-
bezkarności
wzmacniać
nia tego środka ze względu na wysokość
tę tendencję19. Warunkowe zawieszenie
orzeczonych grzywien, zawieszone zatem
wykonania kary grzywny nie osiąga nawet
mogą być grzywny wymierzane w całym
sprawcy
może
zakresie ustawowego zagrożenia. Stosując
A. Marek, Problemy spójności prawa karnego
z perspektywy jego nowelizacji, C. H. Beck,
19
warunkowe zawieszenie wykonania kary
Strona 75
grzywny, sąd bierze pod uwagę, czy mimo
nia
zawieszenia cele kary mogą być osiągnięte,
ekonomicznej. Kara grzywny, orzekana
w szczególności zaś powinien mieć na uwa-
w postaci grzywny kumulatywnej stanowi
dze zapobieżenie powrotowi do przestęp-
podstawowy środek potępienia sprawcy
stwa20.
przestępstwa, który działał w celu osiągnięPrzedstawiona
regulacja
kary
grzywny w kodeksie karnym z 1997 roku
wskazuje na liczne zalety tego systemu,
co w konsekwencji przenosi się na szersze
stosowanie kary grzywny w praktyce.
System stawek dziennych nastawiony jest
na indywidualizację kary wobec sprawcy
co wyraźnie widać analizując powyższe
wolności
o
element
dolegliwości
cia korzyści majątkowej, bez względu
na to czy korzyść taką osiągnął. Warto
pamiętać także o tym, że kara grzywny
kumulatywnej ma przeciwdziałać opinii
o pobłażliwości wobec sprawcy przestępstwa oraz stanowić dodatkowy element
represji karnej w postaci przestrzegania
przez skazanego porządku prawnego.
dane statystyczne. Kara grzywny orzekana
Ostatnią postacią grzywny jakiej
w systemie stawek dziennych zmusza sąd
dotyczyły moje badania jest wymiar grzyw-
do wnikliwego zbadania sytuacji materialnej
ny samoistnej z warunkowym zawieszeniem
sprawcy i wymierzenia sprawiedliwej kary
jej wykonania. Ten sposób wymiaru kary,
za dane przestępstwo. Najczęściej w latach
jak wynika z analizowanego materiału
2007-2011 wymierzane są grzywny w prze-
badawczego nie jest stosowany przez sądy
dziale kwotowym od 501 zł do 2.000 zł.
zbyt często. Nie osiąga on nawet poziomu
Są to kary wymierzane za przestępstwa
2% wszystkich orzekanych kar grzywny
o niskiej społecznej szkodliwości czynu.
samoistnej. Warunkowe zawieszenie wyko-
Dużą
charakteryzuje
dynamiką
się
wymiaru
przedział
kary
kwotowy
powyżej 5.000 zł. W ostatnich dwóch latach
jej wymiar zwiększył się o ponad 100%.
nania kary grzywny ma w praktyce niewielkie znaczenie ponieważ w systemie prawa
karnego występuje wiele możliwości liberalizacji reakcji karnej wobec sprawców
drobnych przestępstw. Niemniej jednak
Z analizy powyższych danych wyni-
kara grzywny w systemie kar odgrywa nie-
ka, że sądy powszechne częściej wymierzają
zwykle doniosłą rolę a wprowadzony
karę grzywny obok kary pozbawienia wol-
w 1997 roku do kodeksu karnego system
ności niż karę grzywny samoistnej. Grzywna
stawek dziennych daje poczucie sprawie-
orzekana obok kary pozbawienia wolności
dliwego wymierzania kar za popełniane
pełni funkcję
środka uzupełniającego
przestępstwa, uwzględnia sytuację mająt-
represję karną wynikającą z kary pozbawie-
kową skazanego i umożliwia wymierzenie
W. Dadak, Grzywna samoistna w stawkach
dziennych, Lexis Nexis, Warszawa 2011, str. 172
20
dolegliwej kary.
Strona 76
Kara grzywny w polskim prawie karnym –
Fine in polish criminal low
stwa ścigane z oskarżenia publicznego
Przedmiotem mojej pracy jest kara grzyw-
2007-2011. Do analizy wymiaru kary
ny samoistnej i analiza jej wymiaru
grzywny wykorzystałam materiały udo-
w ujęciu kwotowym. Brałam pod uwagę
stępnione mi przez Ministerstwo Sprawie-
jedynie osoby dorosłe skazane prawomoc-
dliwości oraz Główny Urząd Statystyczny.
według wymiaru kary grzywny w latach
nie przez Sądy powszechne za przestęp-
Strona 77
Środek obezwładniający jako znamię czynności wykonawczej
przestępstwa rozboju
Piotr Bogacki
Wprowadzenie
W omawianym przepisie 280 § 2 k.k.
Posługiwanie się przez sprawców
środkami
obezwładniającymi
stało
się
faktem mającym swój udział w zjawiskach
przestępczych. Jednak kodeks karny z 1932
r.1 w ogóle nie przewidywał kwalifikowanej
postaci rozboju. Po raz pierwszy wprowadzono ją do polskiego prawa karnego
w art. 2 § 2 dekretu z dnia 4 marca 1953 r.
o
wzmożeniu
ochrony
własności
społecznej2, który przewidywał surowszą
karalność także w przypadku jakiegokolwiek innego działania sprawcy, który
wprowadzając kwalifikowany typ przestępstwa rozboju (z uwagi na posługiwanie się
przez sprawcę – między innymi – środkiem
obezwładniającym) chodziło ustawodawcy
nie o to, aby surowiej karać tych sprawców,
którzy skutecznie przestraszyli swe ofiary
rozboju, ale o to, by udowodniwszy winę,
surowiej
się przez sprawcę bronią palną lub innym
niebezpiecznym narzędziem (art. 210 § 2).
W kodeksie karnym z 1997 r.4 wprowadzono w art. 280 § 2 k.k., zaostrzającą
odpowiedzialność karną, gdy ma miejsce
rozbój z użyciem broni palnej, noża lub
innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu lub środka obezwładniającego.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r., Dz. U. Nr 60,
poz. 571 ze zm.
2 Dz. U. Nr 17, poz. 68 ze zm.
3 Ustawa – Kodeks karny z dnia 19 kwietnia
1969 r., Dz. U. Nr 13, poz. 94 ze zm.
4 Ustawa – Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997
r., Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.
sprawcę,
który
narzędziem wymienionym w tym przepisie
lub środkiem obezwładniającym) ryzykował
życie ofiary.5
Środek obezwładniający
życia ludzkiego. W kodeksie karnym z 1969
rozboju kwalifikowanego do posługiwania
tego
posługuje się bronią palną (bądź innym
sprowadzał zagrożenie dla zdrowia lub
r.3 ograniczono ujęcie strony przedmiotowej
ukarać
Środkiem
obezwładniającym
jest
każdy środek, którego użycie zgodnie
z
przeznaczeniem
i
właściwościami
prowadzi do pozbawienia ofiary możliwości
lub swobodnego poruszania się w ogóle,
lub unieruchomienia tylko niektórych części
ciała.6
Środki
obezwładniające
można
podzielić na: straszaki i pistolety startowe,
pistolety rażące prądem elektrycznym, broń
służącą do rażenia pociskami gumowymi,
inne
urządzenia
obezwładniająco-
1
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia
15 grudnia 1999 roku, II AKa 220/98, Legalis.
6 B. Michalski, Przestępstwa przeciwko mieniu
Rozdział XXXV Kodeksu Karnego, Komentarz,
Wydawnictwo C.H. Beck, s. 137.
5
Strona 78
paraliżujące.7 Miotacze gazu i granaty
Posługiwanie
gazowe są to urządzenia do rozpylania
obezwładniającym
chemiczny
środków
łzawiących-
laktrymatorów. Działanie laktrymatorów
polega na silnym podrażnieniu zakończeń
nerwów w tkance oka. Odstrzelenie naboju
gazowego powoduje rozpylenie w powietrzu
cząstek
podrażniającej
substancji
błony
chemicznej
śluzowe
oraz
wywołujące wymioty, uczucie pieczenia
i ostry ból w klatce piersiowej oraz
zaburzenia równowagi.8
środkiem
Przepis art. 280 § 2 k.k. nie
precyzuje bliżej, w jaki sposób sprawca
ma posługiwać się środkiem obezwładniającym. Czasownikowe znamię "posługuje
się" interpretowane jest w literaturze
i orzecznictwie stosunkowo szeroko. Zakres
pojęcia
„posługuje
się”
jest
szerszy
od pojęcia „używa”.10 "Posługiwanie się"
obejmuje bowiem wszelkie manipulowanie
takimi
Pojęcie środka obezwładniającego
się
środkami,
w
tym
także
ich
okazywanie. Każda zatem forma demonstro-
jest szerokie i nie ogranicza się jedynie
wania
do
środek
wywołania obawy i poczucia zagrożenia
obezwładniający uznano lek o nazwie
("zastraszenia") będzie formą posługiwania
Lorazepam,
się tym środkiem w rozumieniu art. 280 § 2
urządzeń
technicznych.
który
może
Za
spowodować
bezpośrednie zagrożenie życia człowieka.9
w większej ilości mógłby zagrozić życiu
człowieka. Wydaje się zatem, że należy brać
pod uwagę konkretne okoliczności danego
czynu i w przypadku nieprzekroczenia
niebezpiecznej
należałoby
dla
życia
zakwalifikować
dawki
leku
działanie
sprawcy z typu podstawowego rozboju, jako
doprowadzenie do stanu nieprzytomności.
obezwładniającego
dla
k.k.11
K. Laskowska uważa jednak, że leku tego
za taki uznać nie można, choć podany
środka
Nie stanowi posługiwania się innym
niebezpiecznym
przedmiotem,
jedynie
posiadanie przez sprawcę takiego środka,
jeżeli nie towarzyszy temu co najmniej ich
okazanie,
manipulowanie
nimi
itp.,
zmierzające do oddziaływania na pokrzywdzonego w celu wzbudzenia u niego
określonego stanu związanego ze świadomością,
iż
dysponuje
konkretnych
sprawca
i
może
takim
go
użyć
okolicznościach.12
środkiem
w
tych
Trafnie
I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny
z komentarzem, Warszawa 1973, str. 292.
11 Wyrok Sądu Najwyższego z 3.05.1984 r., II KR
81/85, Lex nr 17549; wyrok Sądu Najwyższego
dnia 12.11.1985 r., IV KR 274/85, Legali; także
wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku
z 9.10.2003 r., II AKa 266/03, Legalis.
12 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach
z 25 września 2003 r., II AKa 277/03, Legalis.
10
Technika kryminalistyczna, pod. red. W. Kędzierskiego , Wyd. Wyższej Szkoły Policji,
Szczytno 1995, t. III, s. 351.
8 Ibidem, s. 353.
9 Uchwała Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2001
r., I KZP 45/2000, OSNKW 2001, nr 3–4, poz. 17.
7
Strona 79
podkreśla się w orzecznictwie, że znamię-
zasadnicze pytanie, czy kwalifikowany typ
niem kwalifikującym jest posługiwanie się
rozboju
wymienionymi
k.k.
posługiwania się (a więc nawet bez jego
przedmiotami, nie zaś sam fakt jego
użycia) środkiem obezwładniającym, a jeżeli
posiadania przez sprawcę w chwili czynu
nie, to czy odnosi się do takich środków
(por. wyrok SA w Katowicach z 19 września
również zwrot "podobnie niebezpieczny
2003 r., II Aka 331/03, KZS 2004, z. 2, poz.
przedmiot" (jak broń czy nóż). Według
42).13 Dlatego słowne grożenie użyciem
wcześniejszego orzecznictwa na tle art. 210
środka obezwładniającego nie może być
§ 2 d.k.k. do "niebezpiecznych narzędzi"
utożsamiane z pojęciem posługiwania się.
należał każdy przedmiot, jeżeli - ze względu
Groźba natychmiastowego użycia przemocy
na połączony z jego właściwościami sposób
wobec osoby w celu zaboru mienia nawet
posłużenia się nim - mógł zagrozić życiu lub
z
obezwładniającego,
zdrowiu ofiary. W późniejszych orzecze-
którego sprawca nie uwidocznił wypełnia
niach Sąd Najwyższy uznał, iż pojęcie
dyspozycję art. 280 § 1 k.k.14
"niebezpieczne narzędzie" należało trakto-
użyciem
Co
w
art.
środka
ważne
280
dla
§
2
bytu
tej
kwalifikowanej postaci rozboju nie jest
także konieczne, aby sprawca przez cały
czas rozboju posługiwał się środkiem
obezwładniającym. Wystarczy, iż środek
taki
zostanie
co
najmniej
okazany
na początku rozboju lub w jego trakcie.15
Znamię czynności wykonawczej
Na
tle
niezbyt
jasnej
redakcji
przepisu art. 280 § 2 k.k. nasuwa się
M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas [w:] Andrzej
Zoll (red.), Barczak-Oplustil Agnieszka, Bogdan
Grzegorz, Ćwiąkalski Zbigniew, DąbrowskaKardas Małgorzata, Kardas Piotr, Majewski Jarosław, Raglewski Janusz, Rodzynkiewicz Mateusz,
Szewczyk Maria, Wróbel Włodzimierz, Kodeks
karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz
do art. 278-363 k.k., Wydanie II, Zakamycze
2006 r., Lex 23175.
14 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 12.9.1989 r.,
III KR 163/89, Legalis.
15 Wyrok Sądu Najwyższego z 13.4.1973 r., III KR
32/73, Lex nr 180014; B. Michalski, [w:]
A.Wąsek, Kodeks karny, t. II, 2008, Warszawa
2006, s. 892.
13
będzie
w
każdym
wypadku
wać w sposób ścisły i obiektywny mając
na
względzie
jego
cechy
specyficzne
czyniące z niego przedmiot niebezpieczny
przy posłużeniu się nim przeciwko osobie,
przy czym posłużenie się przez sprawcę
czynu niebezpiecznym narzędziem powinno
stwarzać
potencjalne
spowodowania
jego
niebezpieczeństwo
użyciem
ciężkiego
uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju
zdrowia, o którym mowa w art. 155 d.k.k.
Obowiązujący od 1.09.1998 r. kodeks karny
przewiduje kwalifikowaną postać rozboju
w stosunku do sprawcy, który posługuje się
bronią palną, nożem lub innym podobnie
niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem
obezwładniającym albo działa w inny
sposób bezpośrednio zagrażający życiu.
Określając
niebezpieczny
przedmiot
ustawodawca wyraźnie odwołał się do cech
użytego przedmiotu i jego właściwości,
zatem
przedmiot
ten
musi
być
Strona 80
niebezpieczny, podobnie do broni palnej
obezwładniającym.
lub noża. Natomiast inne działanie - a więc
gramatyczna, jak i celowościowa prowadzą
np. z użyciem innych przedmiotów, nie tak
więc
niebezpiecznych z natury, jak broń czy nóż -
formułując dyspozycję art. 280 § 2 k.k.,
musi zagrażać bezpośrednio życiu ofiary
określającą typ przestępstwa kwalifiko-
(a
wanego, odniósł cechę "niebezpieczności"
nie
tylko
poważnie
jak
jej
dotychczas
zdrowiu).
O
również
surowszej
działania, powodujący potencjalne, bezpośrednie zagrożenie życia ofiary. Analiza
powyższych zmian przemawia za odniesieniem wymogu ustalenia, iż zwrot "podobnie
niebezpieczny" dotyczy także środków.16
Gramatyczna konstrukcja przepisu
wniosku,
iż
wykładnia
ustawodawca
również do środka obezwładniającego.17
kwalifikacji (z art. 280 § 2 k.k.) decyduje
zatem zastosowane narzędzie lub sposób
do
Zarówno
Powyższa
argumentacja
zawarta
w judykatach różnych sądów, w tym Sądu
Najwyższego, znalazła wsparcie w piśmiennictwie
(zob.
E.
Pływaczewski
[w:]
O. Górniok red.: Kodeks karny. Komentarz,
Warszawa 2006, s. 833; M. DąbrowskaKardas, P. Kardas w: A. Zoll red.: Kodeks
karny.
Część
szczególna.
Komentarz,
art. 280 § 2 k.k., który zawiera dwojaką
Kraków 2006, t. III, s. 152.; S. Łagodziński,
formułę działania sprawcy: obok sposobu
Przestępstwa
działania przybierającego postać: posługi-
zagadnienia, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12,
wania się nożem, bronią palną lub innym
s. 87.; glosy aprobujące do uchwały Sądu
podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub
Najwyższego z dnia 24 stycznia 2001 r.,
środkiem obezwładniającym, przewiduje
sygn. I KZP 45/00, OSNKW 2001, nr 3–4,
działanie
sposób
poz. 17 – M. B u d y n, OSP 2001, nr 11,
bezpośrednio zagrażający życiu". Wskazuje
s. 562–565 i K. Laskowskiej, Państwo
ona,
i Prawo 2001, nr 4, s. 112–115).
iż
sprawcy
"w
inny
przymiotnik
"niebezpieczny"
dookreśla zarówno "inny przedmiot", jak
i "środek obezwładniający" i w równym
stopniu odnosi się do obu tych pojęć.
Posłużenie
się
przez
ustawodawcę
rozbójnicze
–
wybrane
Odmiennie zaś, to znamię czynności
wykonawczej interpretuje Sąd Apelacyjny
w
Gdańsku
stwierdzając,
że
„środki
spójnikiem "lub" doprowadziło do zbudowania tej części normy prawnej w formie
alternatywy
przemawia
nierozłącznej,
za
co
powiązaniem
"niebezpieczeństwa"
ze
również
elementu
środkiem
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia
16 czerwca 1999 r., II AKa 89/99, Lex nr 39361.
16
Zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
24.01.2001 r., sygn. akt I KZP 45/00, Lex
nr 45014.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie
z dnia 4.04.2002 r., sygn. akt II AKa 19/02, Lex
nr 75061; postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Krakowie z dnia 7.07.2004 r., sygn. akt II AKz
245/04, Lex nr 138093; wyroki Sądu Apelacyjnego w Katowicach: z dnia 24.05.2005 r., sygn.
akt II AKa 155/05, Lex nr 171931 i z dnia
26.10.2006 r., sygn. akt II AKa 308/06, LEX
nr 217111.
17
Strona 81
obezwładniające”, zwłaszcza prawidłowo
nóż. Środek obezwładniający z samej więc
użyte,
nazwy
ze
swej
istoty
nigdy
nie
nie
jest
innym
podobnie
są przedmiotami podobnie niebezpiecznymi
niebezpiecznym przedmiotem co broń palna
jak broń palna czy nóż. Gdyby ustawodawca
czy nóż.18
zaś chciał wskazać nie na przedmiot, jakim
jest „środek obezwładniający” jako taki, lecz
jedynie na wadliwy – niezgodny z instrukcją
sposób jego użycia, przez co przedmiot
ten stawałby się niebezpieczny (np. strzał
z
pistoletu
gazowego
z
przyłożenia
do głowy), nie byłoby potrzeby wymienienia
w tym przepisie „środka obezwładniającego”, a wystarczające byłoby poprzestanie
na
wskazaniu
bezpośredniego
„sposobu
działania
zagrażającego
życiu”.
Elementarną zaś zasadą wykładni przepisu
jest przyjęcie założenia racjonalności jego
treści, nie może więc ona prowadzić
do wniosku, że niektóre zapisy interpretowanego przepisu są zbędne. Tak więc
W kolejnym uzasadnieniu wyroku
Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 31
maja 2000 r. w sprawie o sygnaturze akt II
AKa 135/00, sąd stwierdził, że ustawodawca wskazał w dyspozycji przepisu art.
280 § 2 k.k. alternatywnie na posłużenie się:
1) bronią palną lub nożem, 2) innym
podobnym niebezpiecznym przedmiotem,
3)
środkiem
sposobem
obezwładniającym,
bezpośrednio
4)
zagrażającym
życiu. Ustawodawca nie zakłada krzyżowania
się
powyższych
przeciwnie,
każde
czterech
z
nich
pojęć,
stanowi
samodzielne znamię kwalifikowanej postaci
rozboju.19
określenie „środek obezwładniający” nie
Powyższy
pogląd
przedstawiony
może mieć odniesienia do dalszej części art.
został w kolejnym prejudykacie tegoż sądu ,
280 § 2 k.k., gdyż określony jest tu już nie
gdzie
przedmiot o „niebezpiecznym charakterze,
faktycznym sąd stwierdził, że użycie „środka
lecz
Obie
obezwładniającego”, co do zasady, nie wiąże
nie
się z zagrożeniem dla życia lub zdrowia
pozostają ze sobą w stosunku koniunkcji.
człowieka, funkcją takiego środka jest
Powracając
językowej,
bowiem obezwładnienie, a nie pozbawienie
stwierdzić należy, że termin „obezwła-
życia czy zranienie. Uwaga ta wiąże się
dnienie” w języku polskim oznacza tyle
z
co „czynić kogoś bezwładnym, bezsilnym,
środka, co wydaje się dość oczywiste, jeśli
pozbawić
zważyć,
te
sposób
grupy
języka
działania
znamion
do
przestępstwa
wykładni
swobody
polskiego,
sprawcy.
ruchów”
red.
M.
(Słownik
Szymczak,
procedując
prawidłowym
że
nad
danym
stanem
zastosowaniem
szereg
owego
przedmiotów
codziennego zastosowania przy nieprawi-
Warszawa 1988) nie zaś „zagrażać życiu lub
zdrowiu”. Taki zaś charakter ze swojej istoty
mają takie przedmioty jak broń palna czy
J. Wojciechowski, Kodeks Karny. Komentarz –
Orzecznictwo, Wydanie III 2002 r., s. 226.
19 Ibidem.
18
Strona 82
dłowym, sprzecznym z ich przeznaczeniem
w
użyciu może powodować zagrożenie dla
rozboju typu kwalifikowanego zagadnienia
życia czy zdrowie człowieka (Wyrok Sądu
sposobu działania, wymóg wykazania cechy
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 września
,,podobnie
2001
do środków obezwładniających, znajduje
r.,
II
AKa
301/01).20
Również
przepisie
dotyczącym
przestępstwa
niebezpieczny"
akceptację
pogląd (zob. A. Marek, Kodeks Karny.
prawniczym (O. Górniok: Zmiany dotyczące
Komentarz. Wydanie 2, Dom Wydawniczy
przestępstw przeciwko mieniu [w:] Nowa
ABC, 2005 r., s. 580).
kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie
sposób
podzielić
poglądu
w
stosunku
w doktrynie aprobowany jest powyższy
Nie
także
w
piśmiennictwie
komentarze, z. 7, Warszawa 1998, s. 61).
prezentowanego przez wyżej wymieniony
Przyjęcie
odmiennej
koncepcji,
sąd i należałoby skłonić się do stanowiska,
w której środek obezwładniający, czyli
że
pozbawiający
środek
obezwładniający
musi
być
napadniętego
możliwości
ze swojej istoty niebezpiecznym, a więc
fizycznego przeciwstawienia się atakowi,
zagrażającym
jego
stanowiłby czynnik determinujący przyjęcie
zdrowiu. Nie można podzielić również
kwalifikowanego typu rozboju, nie tylko
poglądów
eliminowałby
życiu
człowieka
wyrażonych
w
i
takich
w
praktyce
możliwość
orzeczeniach, jak wyrok Sądu Apelacyjnego
zastosowania przepisu art. 280 § 1 k.k.
we Wrocławiu z dnia 29 grudnia 2000 r.,
in fine k.k., ale prowadziłby również
sygn. akt II AKa 444/00 (OSA 2001, z. 16,
do surowszego kwalifikowania tych stanów
poz. 35), czy też wyrok Sądu Apelacyjnego
faktycznych,
w Katowicach z dnia 11 marca 1999 r., sygn.
obezwładniającego
akt II AKa 17/99 (Prok. i Pr. 1999, z. 11-12,
żadnych dolegliwości fizycznych, w porów-
poz. 19), w świetle których już samo użycie
naniu ze stanami, które charakteryzowały
przez sprawcę środka obezwładniającego
się
stwarza stan bezpośredniego niebezpie-
połączonej
czeństwa utraty życia, a co za tym idzie
długotrwałymi dolegliwościami wyrządzo-
rodzi odpowiedzialność karną za rozbój
nymi pokrzywdzonemu.21
w ramach jego typu kwalifikowanego.
Dlatego w pełni zasadnym jest przyjęcie
stanowiska, iż "niebezpieczność" odnosi się
również
Wobec
do
środka
obezwładniającego.
odrębnego
uregulowania
S. Zabłocki, P. Wypych, Orzecznictwo Sądów
Apelacyjnych w Sprawach Karnych, Dom
Wydawniczy ABC, 2002 r., s. 228.
20
w
których
znacznym
Mając
nie
użyto
wywołującego
nasileniem
nieraz
na
z
środka
przemocy,
poważnymi
uwadze
lub
powyższe,
w doktrynie i orzecznictwie prezentowany
jest z jednej strony pogląd, że warunkiem
odpowiedzialności za kwalifikowany rozbój
Zob. uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego z 24.01.2001 r., sygn. I KZP 45/00, Lex
nr 45014.
21
Strona 83
popełniony przez sprawcę posługującego
się
środkiem
to,
by
obezwładniającym
środek
ten
był
Do
środków
obezwładniających
jest
zaliczono też w orzecznictwie miotacze
„podobnie
gazu, przy czym również w odniesieniu
niebezpieczny” jak broń palna, nóż lub inny
do
tych
przedmiot, z drugiej strony natomiast,
są
odmienne
że środek ten nie musi spełniać tego
ich „niebezpieczeństwa” dla życia ludzkiego.
warunku. Pierwszy z powołanych, dotyczą-
Z jednej strony, wyrażono pogląd, że „użycie
cych
miotacza
tej
kwestii,
poglądów
prawnych
przedmiotów
gazu
prezentowane
stanowiska
w
uzasadnia
kwestii
stwierdzenie
zasługuje na akceptację z uwagi na to,
rozboju kwalifikowanego, ale tylko takie,
że w istotny sposób ogranicza zakres
w
odpowiedzialności za kwalifikowany rozbój,
„niebezpieczny”, tj. bezpośrednio zagrażają-
wyłącznie do wypadków, w których środek
cy życiu człowieka”22, a z drugiej strony –
obezwładniający,
że
jakim
posłużył
się
którym
stosowany
„sposób
gaz
działania
sprawcy
sprawca był porównywalnie do broni
kwalifikowanego
palnej, noża lub innego takiego przedmiotu
postać posługiwania się miotaczem gazu nie
niebezpieczny, drugi bowiem prowadzi
wymaga wykazania, że zawarta w nim
do
substancja chemiczna zawiera potencjalne
nieograniczonego
raczej
zakresu
rozboju
był
odpowiedzialności za tę odmianę przestę-
właściwości
pstwa.
śmierci lub ciężkiego uszkodzenia ciała.23
Typ
rozboju
kwalifikowany
został
przestępstwa
spowodowanie
Mając na uwadze powyższe judykaty, należy
przez
postawić tezę, że gaz pieprzowy będący
kryterium
środkiem obezwładniającym nie będzie
posłużenia się przez sprawcę szczególnymi
zawsze determinował typ kwalifikowany
środkami
które
przestępstwa rozboju. Jak wspomniano
charakteryzują się tym, że ich użycie jest
wyżej środek obezwładniający musi być
niebezpieczne dla życia pokrzywdzonego.
ze swej istoty niebezpiecznym, tj. zagraża-
W przepisie art. 280 § 2 k.k. podkreślono
jącym życiu człowieka i jego zdrowiu. Cechy
istnienie tego niebezpieczeństwa nie tylko
tej może
przez umieszczenie tej cechy w zwrotach
okolicznościach faktycznych gaz pieprzowy.
"inny podobnie niebezpieczny przedmiot",
Nie chodzi tu bowiem o sytuację, gdy
"inny sposób bezpośrednio zagrażający
zagrożenie dla życia lub zdrowia związane
życiu", ale również przez umieszczenie tych
z
ustawodawcę
lub
wyodrębniony
zagrażające
przybierający
na
podstawie
sposobami
ataku,
"innych" przedmiotów i sposobów działania
na tej samej płaszczyźnie, co broń palna
i nóż.
jego
nie mieć użyty w danych
nieprawidłowym
(szczególnym)
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie
z 7.07.2004 r., II AKz 245/04, Lex nr 138093
oraz z 6.6.2001 r., II AKa 101/01, Lex nr 49409.
23 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach
z 11.03.1999 r., II AKa 17/99, Lex nr 38442.
22
Strona 84
użyciem, a tylko w takim przypadku, gdy
z kwalifikacją prawną rozboju popełnionego
rozpylenie
dawki
przez sprawcę posługującego się paraliza-
intensywnym strumieniem wprost na twarz,
torem elektrycznym. Tak np. Sąd Apelacyjny
względnie punktowo wprost do nosa, oczu,
w Katowicach prezentuje w tym względzie
ust, gaz pieprzowy zagrożenie to stwarzał.
stanowisko, że paralizator elektryczny nie
Środek
bardzo
dużej
jego
obezwładniający
na
gruncie
może być uznany ani za środek obezwład-
musi
zatem,
niający (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego
co podkreślić należy, być ze swej istoty
w Katowicach z 24.5.2005 r., II AKa 155/05,
niebezpiecznym,
życiu
Lex nr 17191), ani za przedmiot podobnie
człowieka i jego zdrowiu. O tym czy
niebezpieczny jak broń palna czy nóż (zob.
w danych okolicznościach gaz pieprzowy
wyrok Sądu Najwyższego z 28.4.2005 r., II
posiadał cechę niebezpieczności dla życia
AKa 125/05, Lex nr 165202), odmienny zaś
człowieka i jego zdrowia będzie decydowała
pogląd w tej kwestii wyrażono w wyroku
opinia biegłego. W danych okolicznościach
Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 12.1.2006 r.
zdarzenia użyty gaz pieprzowy jakkolwiek
(II AKa 290/05, Legalis), stwierdzając,
będzie
że "paralizator elektryczny jest bronią,
powyższego
przepisu
tj.
zagrażającym
niewątpliwie
czynnikiem
obezwładniającym, to jednak jego użycie nie
środkiem
będzie prowadziło do zagrożenia życia czy
cznym dla życia i zdrowia w rozumieniu
zdrowia
jest
art. 280 § 2 k.k.". Uzasadnieniem pierwszego
ustawową miarą tej przesłanki. Ten sam
z tych stanowisk jest uznanie, że parametry
środek zastosowany przez sprawcę może
techniczne tego urządzenia dostosowane
zatem
typ
właśnie do tego, aby poprzez użycie
rozboju,
paralizatora nie wywołać poważniejszego
np. w postaci doprowadzenia do stanu
zagrożenia dla zdrowia, a tym bardziej – dla
nieprzytomności lub bezbronności, jak i typ
życia człowieka – przemawiają przeciwko
kwalifikowany - jeżeli wykaże się, że jest
zakwalifikowaniu
podobnie niebezpieczny jak broń palna czy
"przedmiotów niebezpiecznych", drugiego
nóż, lub środek taki zostanie użyty w sposób
zaś – że paralizator elektryczny należy
bezpośrednio zagrażający życiu pokrzyw-
do przedmiotów wymienionych w art. 4 ust.
dzonego. 24
1 pkt 2 BrońU, a zatem o charakterze tego
pokrzywdzonego,
determinować
podstawowy
W
a
co
zarówno
przestępstwa
orzecznictwie
dotyczącym
kwalifikowanej odmiany rozboju występują
również
różnice
poglądów,
związane
obezwładniającym,
go
do
niebezpie-
kategorii
urządzenia decyduje wprost przepis ustawy.
Wydaje
się,
że
jedyną
możliwością
rozstrzygnięcia tego sporu jest przyjęcie,
w zależności od konkretnego przypadku,
kryterium dodatkowego – sposobu użycia
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie
z 15.05.2008 r. II AKa 54/08, Lex nr 470140.
24
takiego urządzenia, bowiem w pewnych
Strona 85
sytuacjach posłużenie się przez sprawcę
(średnia
rozboju
przekracza 10 mA, jest bronią, bo zagraża
z
paralizatorem
"zachowaniem
określonych
instrukcji,
elektrycznym
zasad
często
może
jego
w
użycia",
odpowiedniej
rzeczywiście
budzić
życiu
wartość
lub
prądu
zdrowiu,
nie
skutecznego),
może
mieć
charakteru wiążącego, w szczególności gdy
paralizatora użyto i nie spowodowało
uzasadnione wątpliwości w kwestii uznania
to
go za "przedmiot niebezpieczny podobnie
W konkretnej sprawie ocena skutków
do broni palnej lub noża", w wypadkach
użycia paralizatora ma istotne znaczenie,
jednakże,
gdyż daje podstawę do ustalenia, czy użycie
gdy
wykorzystując
sprawca
właściwości
rozboju
paralizatora
poważniejszych
tego
środka
obrażeń
obezwładniającego
ciała.
niosło
(zdolność do spowodowania krótkotrwa-
za sobą także zagrożenie dla życia lub
łego obezwładnienia człowieka poprzez
zdrowia jak broń palna lub nóż.25
rażenie prądem elektrycznym o wysokim
natężeniu)
atakuje
nim
Podsumowanie
szczególnie
wrażliwe części ciała to problem nie
sprowadza
się
urządzenia
do
do
kwalifikacji
kategorii
niebezpiecznych",
lecz
Konkludując rozważania dotyczące
tego
„środka obezwładniającego” jako znamienia
"przedmiotów
czynności wykonawczej stwierdzić należy,
do
oceny,
czy
że jest to nowa przesłanka występująca
zachowanie takie nie kwalifikuje się jako
na
"działanie w inny sposób bezpośrednio
kwalifikowanego.
zagrażający życiu". Kwestia "charakteru
tegoż przestępstwa, o tą formę czynności
paralizatora"
służącego
wykonawczej w kodeksie karnym z 1997 r.,
miałyby
zmieniło w sposób istotny opis tego
znaczenie drugoplanowe, a w wypadku
przestępstwa. Mając na uwadze dorobek
uznania, że sprawca "działał w inny sposób
praktyki i doktryny należy wysunąć tezę,
zagrażający
że dla przypisania sprawcy posługującego
do
jako
popełnienia
on
również
środka
przestępstwa
życiu"
tj.
rozboju
Wzbogacenie
znamion
się środkiem obezwładniającym odpowie-
określającego kwalifikowany typ rozboju,
dzialności karnej z art. 280 § 2 k.k.
w związku z realizacją innego znamienia
wykazania wymaga jedynie fakt posłużenia
kwalifikującego z art. 280 § 2 k.k. Przepis
się takim środkiem, posiadanie przez niego
ten wyraźnie pozostawia sądowi ocenę, czy
cechy
użyty przedmiot lub środek obezwładnia-
potencjalne właściwości zagrażające życiu
jący jest podobnie niebezpieczny jak broń
i zdrowiu oraz spowodowania u pokrzyw-
lub
nóż
podstawie
przestępstwa
przepisu
palna
na
odpowiadałby
gruncie
i
ustalenie
natężenie
prądu
w
stwarzającej
przez
ustawodawcę, że paralizator elektryczny,
którego
niebezpieczności,
obwodzie
A. Wąsek, R. Zawłocki, Kodeks karny. Część
szczególna. Komentarz do artykułów 222–316.
Tom II. Wyd. 4, Warszawa 2010, Legalis.
25
Strona 86
dzonego wskutek jego użycia, paraliżu woli i
środek jako znamię przestępstwa rozboju
niemożności stawiania oporu. O kwalifikacji
kwalifikowanego
z art. 280 § 2 k.k. przesądzają nie skutki
Podjąłem próbę jego omówienia w ujęciu
użycia, bo te niejednokrotnie warunkowane
dogmatycznym, jak również w większej
są
mierze praktycznym, opierając się na judy-
indywidualnymi
predyspozycjami
organizmu, ale sam fakt posługiwania się
niebezpiecznym
środkiem
(art.
280
§
2
k.k.).
katach różnych sądów powszechnych.
obezwładnia-
jącym.26
The article describes incapacitating agent.
The legislature put this item as mark of the
Abstrakt
Artykuł poddaje analizie znamię czynności
wykonawczej, jakim jest środek obezwładniający. Ustawodawca umieścił wspomniany
crime of qualified robbery (article 280 § 2
penal code). I made the attempt to discuss it
in terms, referring to the judgments of the
different courts in Poland.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach
z dnia 17.02.2011 r. II AKa 473/10 LEX
nr 846491.
26
Strona 87
Zobowiązania prawne Ukrainy w rolnictwie wobec reżimów
eksportowych i ochrony taryfowej w ramach WTO
dr Andrij Duchnewycz
Dostosowanie
standardow
Oryginalnosc pracy polega na anali-
i norm panstwowej regulacji działalnosci
zie ustawodawstwa ukrainskiego dotyczą-
rolniczej
cego stosunkow agrarnych i okreslenia
na
zasad,
Ukrainie,
wobec
praktyki
swiatowej i standardow WTO staje się
procesu
niezbędnym wymaganiem w celu podniesie-
ustawodawstwa do wymagan i standardow
nia konkurencyjnosci gospodarki krajowej.
WTO. Temat podjętych rozwazan nalezy
To z kolei jest związane ze znacznym
uznac za aktualny ze względu na niewielką
obnizeniem barier administracyjnych, jak
liczbę istniejących opracowan – obecnie
tez ze zwiększeniem skutecznosci systemu
ta tematyka w krajowej doktrynie prawnej
zarządzania panstwowego. Lepsze warunki
pozostaje na marginesie badan naukowych.
konkurencji w biznesie aktywizują gospo-
Niektore aspekty tej problematyki zostały
darkę,
inwestycyjne
ukazane w szeregu artykułow analitycznych
z innych krajow. Rozwiązanie głownych
i badan wiodących naukowcow z dziedziny
kwestii w tym zakresie jest mozliwe poprzez
prawa WTO i UE W. Nosika1, W. Semczyka2,
wykonanie przez Ukrainę zobowiązan, ktore
А. Statiwku3, О. Pohribnogo4 i in., ktore lezą
zostały podjęte w czasie przystąpienia tego
u podstaw zbadania tej kwestii.
angazują
zasoby
kraju do Swiatowej Organizacji Handlu.
Przedmiotem badania jest specyfika
dostosowania
ustawodawstwa
rolnego
dostosowania
ukrainskiego
Analiza uczestnictwa kraju w WTO
ukazała,
ze
zobowiązania
Ukraina
wykonuje
w dziedzinie
swoje
stopniowego
Ukrainy do wymagan i standardow WTO,
system opinii i opracowan naukowych
Celem
pracy
jest
opracowanie
metodologicznych zasad i praktycznych
polecen w dostosowaniu ustawodawstwa
Ukrainy do wymogow WTO. Niniejsza praca
ma
zatem
na
celu
zbadanie
sytuacji
związanej z dostępem zagranicznych towarow
rolniczych
do
obrotu
krajowym Ukrainy.
В.
Носик,
Правове
регулювання
зовнішньоекономічної діяльності суб’єктів
агробізнесу,
„Аграрне
право
України:
Підручник”, red. В.З. Янчука, wyd. 2, Юрінком
Інтер. 1999, s. 583–620.
2 В.І. Семчик, Проблеми права власності та
господарювання у сільському господарстві.
Монографія red. В.І. Семчика, Kijów 2001, s.
216
3 А. Стативка, Актуальні проблеми правового
регулювання аграрних, земельних, екологічних
відносин і природокористування в Україні та
країнах СНД: міжнар. наук.-практ. конф., м.
Луцьк, 10–11 вересня 2010 р. Łuck 2010, s. 382.
4 О. О. О. ПогрібнЫй, Аграрне право України:
Підручник , red., Kijów 2007, s. 448.
1
w obrębie tego problemu.
na
rynku
Strona 88
obnizenia cła wwozowego na towary, ktore
nową ustawę w tym zakresie i skierowało
przechodzą okres przejsciowy.
do Rady Najwyzszej Ukrainy5.
Plan
przedsięwzięc
dostosowania
w
gospodarki
sprawie
ukrainskiej
W 2009 roku w Ukrainie cło
wwozowe
na
towary
było
nakładane
do wymagan Swiatowej Organizacji Handlu
odpowiednio do następujących ukrainskich
został
aktow prawnych:
zatwierdzony
Gabinetu
w
Ministrow
30.10.2008
nr
Postanowieniu
Ukrainy
1381-р
z
i
dnia
zakładał
opracowanie nowej redakcji Ukrainskiej
Klasyfikacji
Towarow
Działalnosci
– ustawa o ratyfikacji Protokołu o przystąpieniu Ukrainy do Swiatowej Organizacji
Handlu z dnia 10.04.08 (nr 250-М)6,
Zagranicznej. Na podstawie harmonizacji
– „ustawa o ujednoliconej taryfie celnej
systemu
z dnia (05.02.92) nr 2097-ХІІ7,
opisu
(SP-2007)
przez
opracowano
"O
i
kodowania
rząd
w
projekt
wprowadzeniu
towarow
2009
roku
ustawodawczy
zmian
do
prawa
o Taryfach Celnych Ukrainy”, ktory, oprocz
utworzenia Taryfy Celnej Ukrainy z nową
wersją Ukrainskiej Klasyfikacji Towarow
Działnosci Zagranicznej, opartej na podsta-
– a takze według stawek, zatwierdzonych
w ustawie z dnia 05.04.01 o Taryfie Celnej
Ukrainy (nr 2371-ІІІ) w redakcji Prawa
Ukrainy
z
dnia
31.05.07
nr
1109
„o wprowadzeniu zmian do ustawy o Taryfie
Celnej Ukrainy8.
wie SP-2007 i Nomenklatury Scalonej Unii
Ukraina
przystąpiła
do
licznych
Europejskiej, przewiduje rowniez ujednoli-
sektorowych umow zerowych o obnizeniu
cenie stawek cła wwozowego na towary
barier celnych, w tym tez w stosunku
wobec
do sprzętu rolniczego.
Planu
Zobowiązan
Taryfowych
Ukrainy stosownie WTO. Ta ustawa została
zarejestrowana
Ukrainy
24
w
grudnia
Radzie
Najwyzszej
2009
roku
pod
numerem 5480. Została ona wycofana z prac
Najwyzszej Rady Ukrainy 11 marca 2010
roku w związku z tym, ze jej inicjatorem był
poprzedni Gabinet Ministrow. W 2010 roku
Ministerstwo
Gospodarki
przygotowało
I. Koбута, Другий рік України у СОТ: тенденції
у зовнішній торгівлі товарами та аналіз
виконання зобов’язань, Кijów: 2010, s. 20.
6
Закон України від 10.04.2008 Про
ратифікацію Протоколу про вступ України до
Світової
організації
торгівлі:
http://
zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?
nreg=250-17, data dostępu: 22.02.2013.
7 Закон України від 05.02.199 Про Єдиний
митний тариф: http://zakon.rada.gov.ua/cgibin/laws/main.cgi?nreg=2097-12, data dostępu:
22.02.2013.
8 Закон України від 31.05.2007 Про внесення
змін до Закону України Про Митний тариф
України:
http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/
laws/main.cgi?nreg=1109-16, data dostępu:
22.02.2013.
5
Strona 89
Wobec
gotowych
Najwyzszej Rady Ukrainy: „... w czasie
produkow spozywczych ustalono okresy
kryzysu ekonomicznego nie ma sensu
przejsciowe w celu liberalizacji dostępu
w
do
importowe …”11.
rynku
mięsa,
ryb
i
krajowego, terminy ktorych
skonczyły się w 2010 roku.
Srednia
jakikolwiek
sposob
Jednakze
arytmetyczna
obnizac
odrzucenie
cło
projektow
stawka
ustaw nie oznacza, ze zobowiązania Ukrainy
ostatecznego poziomu związanego Ukrainy
w sprawie przekształcenia taryfy celnej nie
wynosi 11,16% dla produktow rolnych 9.
są
Od 2009 roku przez parę lat z rzędu
zmiany wprowadzone do taryfy celnej, ktore
mają
dostosowac
cło
wwozowe
na produkcję i towary do corocznego
harmonogramu
zobowiązan
taryfowych
towarow
od
Ukrainę
do
importu
stosują
taryfy
z dnia 10 kwietnia 2008 roku N 250-1
o ratyfikacji Protokołu o przystąpieniu
Ukrainy do Swiatowej Organizacji Handlu12.
Zgodnie z art. 26 i 27 Konwencji
roku
Wiedenskiej13 o prawie traktatow kazdy
kalendarzowego. W 2009 roku stawki
prawomocny traktat wiąze jego strony
taryfowe zamieszczone w ustawie o Taryfie
i musi byc przez nie wykonywany w dobrej
Celnej
wierze. Strony nie mogą powoływac się
nie
początku
na
Celnicy
importowe, ktore są wazne według ustawy
Ukrainy wobec WTO, nie nabywają mocy
obowiązującej
wykonywane.
zostały
zharmonizowane
ze zobowiązaniami taryfowymi Ukrainy
na
wobec
wewnętrznego
WTO
na
rok
2009.
Ustawa
o wprowadzeniu zmian do ustawy o Taryfie
postanowienia
dla
swojego
prawa
usprawiedliwienia
niewykonania umowy14.
Celnej Ukrainy nr 3444 z dnia 04.12.2008
w odniesieniu do dostosowania stawek cła
wwozowego
do
harmonogramu
poziomu
okreslonego
zobowiązan
taryfowych
Ukrainy po przystąpieniu do WTO na rok
2009
i
dostosowania
nomenklatury
towarowej do wymagan SP-2007 o wykonaniu zobowiązan międzynarodowych został
odwołany przez Radę Najwyzszą Ukrainy10
19 lutego 2009 roku. Decydującym stał się
argument
wymieniony
przez
Prezesa
Komitetu ds. Polityki Podatkowej i Celnej
9
I. Kobuta, Drugyj rik Ukrajiny..., op. cit.
Верховна Рада України.
10
Ibidem, s. 21.
Закон України від 10.04.2008 Про
ратифікацію Протоколу про вступ України до
Світової
організації
торгівлі:
http://
zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?
nreg=250-17:data dostępu: 28.02.2013.
13 Ang.: Vienna Convention on the Law of Treaties, VCLT podpisana w Wiedniu 22.05.1969,
weszła w życie 27 stycznia 1980 r. Jest konwencją
kodyfikującą prawo umów
międzynarodowych. [przypis redakcji].
14 Указ Президії Верховної Ради УРСР від
14.04.1986 р. Про приєднання Української
Радянської Соціалістичної Республіки до
Віденської конвенції про право міжнародних
договорів: http://zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/
laws/main.cgi?nreg=2077-11, data dostępu:
28.02.2013.
11
12
Strona 90
W artykule 19 ustawy o między-
Projekty powstały w celu poprawy bilansu
narodowych umowach Ukrainy15 okreslono,
płatniczego Ukrainy ze względu na swiato-
ze obecne umowy międzynarodowe Ukrainy
wy kryzys finansowy oraz przedłuzenia
ratyfikowane przez Radę Najwyzszą Ukrainy
o 12 miesięcy terminu waznosci 13%
są częscią prawa krajowego i stosowane
podwyzki
w
W
literaturze
ze
w istocie
sposob
przewidziany
prawem
krajowym16.
Według obecnego ustawodawstwa
ukrainskiego, termin tego srodka tymczasowego, jkim jest wspomniana ustawy z dnia
10 kwietnia 2008 roku N 250-1 o ratyfikacji
Protokołu
o
przystąpieniu
Ukrainy
do Swiatowej Organizacji Handlu, wygasł
szesc miesięcy po wejsciu w zycie ustawy
nr 923 (7 marca 2009 r.), czyli od 7 wrzesnia
2009 roku.
Jednak latem 2009 roku w Radzie
cła
wwozowego
wskazuje
lista
towarow.
się
towarow
jednak,
nie
jest
rozszerzona w stosunku do tej, ktorą
wskazano
w
Postanowieniu
Gabinetu
Ministrow Ukrainy nr 230 z dnia 18 marca
2009
r.
Złozony
tez
został
projekt
ustawodawczy nr 5080 o wprowadzeniu
dwoch nowych podatkow importowych17.
Zgodnie z projektem ustawy nr 5080 z dnia
1 stycznia 2010 o wprowadzeniu zmian
do niektorych praw Ukrainy w sprawie
wsparcia poziomu zatrudnienia na Ukrainie
w
warunkach
swiatowego
Na
Najwyzszej Ukrainy zostały opracowane
finansowego.
dwie ustawy: nr 4767 - projekt ustawy
wprowadzono dwa nowe podatki: czasowe
Prawa Ukrainy o wprowadzeniu zmian
cło rolnicze i czasowe cło pojazdowe
do niektorych praw Ukrainy (w związku
w wymiarze w 10%. Te dwa podatki
z decyzją Sądu Konstytucyjnego Ukrainy
powinny
z dnia 23 czerwca 2009 roku w sprawie
importowania na teren Ukrainy szeregu
o czasowej podwyzce obecnych stawek cła
towarow i w przypadku dostawy analogicz-
wwozowego), co było kontynuacją poprzed-
nych towarow przez ich producentow
nich podwyzek stawek cła wwozowego
w obrębie Ukrainy. Cło transportowe będzie
na okres nie mniej niz 12 miesięcy i ustawa
sciągane od transakcji dostaw pojazdow
nr 5033 o zmianach ustawy o wprowadze-
i nadwozi do nich, a cło rolnicze od dostaw
niu zmian do niektorych praw Ukrainy.
tusz wieprzowych, częsci drobiu, wędlin
byc
okres
kryzysu
płacone
trzech
w
lat
przypadku
mięsnych, przetworzonych lub konserwoЗакон України від 29.06.2004 Про
міжнародні договори України: http://zakon.
rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=190615, data dostępu: 28.02.2013.
16 Кобута І., Жигадло, Т. Лужанська, В Марчіна
Свєнчіцкі (red.) Другий рік України у СОТ:
тенденції у зовнішній торгівлі товарами та
аналіз виконання зобов’язань, Кijów: 2010, s.
20.
15
wanych ryb, kawioru jesiotra, owocow
morza i in. Te opłaty nie są cłem
zewnętrznym, lecz według swojej tresci
są
17
to
podatki
wewnętrzne,
poniewaz
Ibidem, s. 23.
Strona 91
podstawa opodatkowania jest identyczna
w ostatnich latach najbardziej dotowane
w stosunku do podatku VAT, a w odniesieniu
wsrod produkcji rolnej w kraju.
do
opłat
transportowych
–
podmiot
i podstawa opodatkowania są identyczne
do
podmiotu
i
podstawy
podatku
akcyzowego18.
Dlatego wprowadzenie opłat rolnych
na import mięsa i zywnosci przetwarzanej
w
celu
„wsparcia
stopy
zatrudnienia”
we rozwijających się przedsiębiorstwach nie
Autorzy projektu ustawy starali się
jest uzasadnione.
nie naruszac przepisow WTO w sprawie
ustanowienia krajowego rezimu wewnętrznego opodatkowania (artykuł III GATT):
nowe opłaty będą pobierane od transakcji
Zastosowanie nowych opłat jest
ekonomicznie wykonalne i moze doprowadzic do:
importu i od krajowych dostaw produkcji
– przywilejow wąskich grup producentow
analogicznej. W tych przypisach ustawy
kosztem innych konsumentow i innych
widoczna jest jednak dyskryminacja: import
branz gospodarczych;
towarow
analogicznych
opodatkowaniu,
nie
podlega
ma
10%
mozliwosci
uniknięcia zapłaty podatku, podczas gdy
– dalszego ograniczenia importow towarow,
na ktore utrzymuje się zapotrzebowanie;
w operacjach dostaw krajowych towarow
– ograniczenia eksportowych mozliwosci
jest mozliwosc uniknięcia zapłaty podatku,
kraju wskutek ewentualnych sankcji przez
co stanowi przekroczenie artykułu III GATT.
kraje członkowskie WTO;
Tymczasem za granicą stymulowany jest
głownie popyt na towary przemysłu w tych
branzach, ktore w kryzysie globalnym
– ryzyka naruszenia porozumienia z MFW
i strat w następnych transzach;
cierpią najbardziej, a nie w tych, w ktorych
–
najbardziej
panstwa;
Na
tracą
Ukrainie
sami
branze
producenci.
produkcji
drobiu
i produktow przetwarzanych, ktore autorzy
ustawy
pragną
wesprzec
poprzez
ograniczenia
nie
mają
ograniczenia
do
budzetu
– pogorszenia międzynarodowego wizerunku kraju.
wprowadzenie 10% podatku i płatnosci
subsydialnych,
wpływow
Gdy chodzi o kontyngenty taryfowe,
Ukraina zobowiązała się do stosowania
wzrostu, odwrotnie – wykazują pozytywną
kontyngentu
dynamikę rozwoju nawet w warunkach
cukru trzcinowego (260 tys. ton rocznie
kryzysu. Ponadto, mięso drobiowe było
zgodnie ze stawką cła wwozowego i zapłatą
dwoch
taryfowego
procent
jego
dla
surowego
wartosci
celnej
na podstawie ustawy nr 404 z dnia
18
Ibidem, s. 25.
Strona 92
30.11.2006 od 1 stycznia następnego roku
roku Rząd powstrzymał się od wprowa-
od daty przystąpienia do WTO, ze zwiększe-
dzenia ograniczen ilosciowych (kwot)20.
niem do 267,8 tys. ton w 2010 roku).
Ponadto
Ukraina
od
momentu
w
ramach
została
zobowiązana,
przystąpienia
kontyngentu
do
WTO
taryfowego,
na przydzielenie surowego cukru trzcinowego tylko zgodnie z umową WTO. Ukraina
nie będzie realizowała kwot taryfowych
na wszelkie rodzaje towarow przez aukcje.
W ciągu trzech lat od wstąpienia do WTO
Ukraina zatwierdziła przydział kontyngentow taryfowych na przywoz surowego cukru
trzcinowego
według
metody,
ktorą
najprosciej mozna by opisac słowami:
„kto pierwszy złozył wniosek, ten pierwszy
otrzymał”19.
W
wypełniła
19 pazdziernika 2010 roku weszło
w zycie Postanowienie Gabinetu Ministrow
Ukrainy z dnia 4 pazdziernika 2010 roku
nr 938 o ustaleniu kwot na niektore
produkty rolne, ktorych eksport podlega
licencjonowaniu do 31 grudnia 2010 roku,
i
zatwierdzeniu
wydawania
licencji
eksportowych na niektore produkty rolne
i
podział
kwot21.
postanowieniem,
Zgodnie
odprawa
z
celna
tym
zboza
eksportowanego, w ktorej są ustalone
kwoty,
przeprowadza
się
wyłącznie
na podstawie licencji wydawanych przez
Ministerstwo Gospodarki Ukrainy. Pomimo
rozpatrywania spraw dotyczących kwot
latach
2008-2009
Ukraina
eksportowych
i
uzyskania
licencji
zobowiązania
w
zakresie
na eksport zboza z Ukrainy, po przystąpie-
obnizenia
taryf
celnych
niu do WTO Ukraina uznała, ze wprowadze-
na eksport zwierząt hodowlanych, nasion
nie tych srodkow spowodowało znaczne
słonecznika, skor zwierzęcych.
straty w handlu ze względu na fakt, ze był
stopniowego
Po przystąpieniu do WTO wykonano
bardzo
wazne
zobowiązania
dotyczące
zniesienia ograniczen ilosciowych eksportu
towarow, co przyniosło istotne skutki
w gospodarce kraju.
on w rzeczywistosci zawieszony. W związku
z psuciem się zboza w portach panstwo
ukrainskie musiało ponownie wprowadzic
ograniczenia eksportu zboza pod koniec
2010 roku.
W latach 2006-2008 Rząd Ukrainy
często stosował kwoty eksportowe na olej
i zboze dla podtrzymania wzrostu cen
na produkty spozywcze w kraju. W 2009
19
Ibidem, s. 39.
Ibidem, s. 45.
Постанова Кабінету Міністрів України вiд
04.10.2010 № 938 Про встановлення обсягів
квот на окремі види сільськогосподарської
продукції,
експорт
якої
підлягає
ліцензуванню до 31 грудня 2010 р., і
затвердження Порядку видачі ліцензії на
експорт окремих видів сільськогосподарської
продукції
та
розподілу
квот:
http:/
/zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?
nreg=938-2010-%EF: data dostępu: 28.02.2013.
20
21
Strona 93
GATT z 1994 roku zawiera tylko
jeden
przypis
dotyczący
ograniczenia
kwot nastąpiły przed wejsciem w zycie
dekretu numer 93824 o blokowaniu statkow
eksportu. Artykuł XI GATT 1994 roku
w
portach,
wskazuje, ze kraj nie moze stosowac
porozumien z WTO.
zadnych zakazow czy kwot wobec importu
towarow (oprocz podatkow, cła i innych
opłat licencji eksportowych lub importowych), ktory pochodzi z kraju zagranicznego, lub wobec eksportu czy sprzedazy
na eksport jakiegokolwiek towaru, ktory jest
przeznaczony do eksportowania22.
a
zatem
nie
spełniają
Ukraina ma obowiązek zawiadomic
Komitet ds. Rolnictwa WTO o wprowadzeniu
ograniczen
eksportowych,
gdyz
do obowiązkow kraju nalezy zawiadomienie
w maksymalnie krotkim terminie o wprowadzeniu zmian, zgodnie z decyzją w sprawie
procedur informowania i artykułu ХІІ
Zgodnie z pkt 255 sprawozdania
Umowy o Rolnictwie25. Rowniez artykuł X
Grupy Roboczej w sprawie Przystąpienia
zawiera wymaganie dotyczące przestrzega-
Ukrainy do WTO, Ukraina ma obowiązek
nia zasady przejrzystosci: przypisy ustaw
wprowadzic
panstwa o zakazach czy ograniczeniach
standardy
licencjonowania
eksportu i innych ograniczen eksportowych,
na
jak i wszelkie inne ograniczenia, zgodnie
natychmiast oznajmione w ten sposob, aby
z wymogami WTO, w tym te, ktore
kazdy mogł z nimi się zapoznac.
są zawarte w artykule XI GATT 199423.
Wyjątkiem jest ograniczenie lub zakaz
eksportu
stosowane
czasowo
w
celu
ograniczenia lub likwidacji krytycznego
niedoboru zywnosci czy innej produkcji,
ktora
jest
niezbędna
dla
kraju
eksport
lub
import
muszą
byc
7 pazdziernika 2010 roku w Radzie
Najwyzszej Ukrainy przyjęta została ustawa
o
wprowadzeniu
zmian
do
ustawy
o gospodarczej działalnosci zagranicznej
nr 723026. 19 pazdziernika 2010 roku
eksportującego. W ten sposob Gabinet
Ministrow Ukrainy argumentował wprowadzenie kwot na eksport zboza. Pomimo
faktu, ze Ukraina wypełniła zobowiązania
odnoszące się do terminowego poinformowania
Komitetu
ds.
Rolnictwa
WTO,
mozemy załozyc, ze działania w sprawie
Генеральна угода з тарифів і торгівлі, від
15.04.1994:
http://zakon2.rada.gov.ua/laws/
show/981_003/page, data dostępu: 22.02.2013.
23 Звіт Робочої Групи з питань вступу України
до Світової Організації Торгівлі (WT/ACC
/UKR/152) [w:] Oficjalny Imformator Ukrainy,
2010, nr 34, s. 970.
22
Про встановлення обсягів квот на окремі
види
сільськогосподарської
продукції,
експорт якої підлягає ліцензуванню до 31
грудня 2010 р., і затвердження Порядку
видачі ліцензії на експорт окремих видів
сільськогосподарської продукції та розподілу
квот : Постанова Кабінету Міністрів України
вiд 04.10.2010 № 938 // [Електроннии
ресурс]. http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/
main.cgi?nreg=938-2010-%EF. data dostępu:
22.02.2013.
25 Угода про сільське господарство від
15.04.1994 [Електронний ресурс]. http://
zakon2.rada.gov.ua/laws/show/981_005: data
dostępu: 22.02.2013.
26 Проект Закону про внесення змін до
Закону України "Про зовнішньоекономічну
діяльність" (щодо продажу квот на
24
Strona 94
ustawa nie została dołączona do omawia-
swiadczonych usług i nie będą stanowic
nych kwestii obrad, w związku z wejsciem
posredniego sposobu ochrony produktow
w zycie tego samego dnia rozporządzenia
krajowych lub opodatkowania przywozu lub
nr 938. Ustawa z 2.11.2010 roku była
wywozu dla celow podatkowych27. W takim
włączona w tok dyskusji, jednak w związku
przypadku
z uwagą Głownego Departamentu Prawnego
artykułu VIII GATT z 1994 roku dotyczące
Rady Najwyzszej Ukrainy, została skiero-
opłat, kosztow wpisowych i formalnosci,
wana do dalszego dopracowania. Uzasadnie-
nakładanych przez urzędy w związku
nie
okresla,
z importem lub eksportem, w tym tez opłat,
ze podstawowym celem jej przyjęcia jest
kosztow wpisowych i formalnosci związa-
regulacja kwestii dotyczących sprzedazy
nych z ograniczeniem ilosciowym i licencjo-
kwot ustalonych przez Gabinet Ministrow
nowaniem.
do
projektu
ustawy
Ukrainy w celu wypełnienia zobowiązan
budzetu
za
panstwa
zakup
z
kwot.
zakresu
płatnosci
Rowniez
zgodnie
z postanowieniem Głownego Departamentu
Eksportowego Rady Najwyzszej Ukrainy,
zauwaza się, ze ustawa ma na celu stworzyc
Gabinetowi Ministrow Ukrainy mozliwosci
do
podejmowania
decyzji
stosuje
się
postanowienie
Ukraina zmniejszyła liczbę i zroznicowanie opłat i prowizji oraz zredukowała
do minimum
złozonosci
formalnosci
eksportowe, zmniejszyła i uprosciła wymogi
dotyczące
dokumentacji
eksportowej
i importowej.
dotyczących
W
przypadku
przyjęcia
wyzej
przydziału kwot na eksport i import
wymienionej ustawy zostanie przekroczone
produkcji w drodze sprzedazy na aukcjach
zobowiązanie, na mocy ktorego Ukraina
oraz opracowanie zalecen wobec tej sprze-
zrezygnowała z aukcji w związku z niskim
dazy i na tej podstawie zwiększenia
poziomem przejrzystosci. Rowniez nalezy
przychodow budzetowych.
uwzględnic to, ze 6 grudnia 2010 roku
Zgodnie z artykułem VIII GATT
z 1994 roku, wszystkie podatki i płatnosci
(oprocz importowego i eksportowego cła
i podatku z artykułu III tej umowy),
nakładane przez członkow WTO na eksport
i import lub w związku z eksportem
czy importem, powinny byc ograniczone
do
wysokosci
przyblizonego
kosztu
Gabinet Ministrow Ukrainy opublikował
projekt uchwały o wprowadzeniu zmian do
Postanowienia Gabinetu Ministrow Ukrainy
z dnia 4 pazdziernika 2010 roku numer 938
i
uchyleniu
Postanowienia
Gabinetu
Ministrow z dnia 10 listopada 2010 roku
numer 1046 i zatwierdził go w tymze dniu28,
Генеральна угода з тарифів і торгівлі, від
15.04.1994:
http://zakon2.rada.gov.ua/laws
/show/981_003/page, data dostępu: 22.02.2013
28
Продовження
квоти,
продовження
свавілля: Кабмін регулярно порушує закон:
27
аукціонах) № 7230 від 07.10.2010 р., http://
w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webproc4_1?id=
&pf3511=38722: data dostępu: 22.02.2013.
Strona 95
z czego mozemy wywnioskowac, ze przyję-
6. Про ратифікацію Протоколу про вступ
cie ustawy jest skierowane na wprowa-
України до Світової організації торгівлі:
dzenie
Закон
zupełnie
innego
mechanizmu
України
від
10.04.2008
р.
dotyczącego przydziału dodatkowej ilosci
[Електроннии ресурс]. Режим доступу :
kwot.
http://zakon1.rada.gov.ua/cgibin/laws/main.cgi? nreg=250-17.
7. Про Єдинии митнии тариф : Закон
Bibliografia:
1.
Носік,
України від 05.02.1992 р. [Електроннии
В.
Правове
зовнішньоекономічної
суб’єктів
агробізнесу
діяльності
Аграрне
право
України: Підручник за ред. Янчука В. З., 2е вид., перероб. та допов, Kijow 1999.
ресурс]. – Режим доступу : http://zakon.
rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg
=2097-12.
8. Про внесення змін до Закону України
Про Митнии тариф України : Закон
2. Семчик, В. Проблеми права власності
України від 31.05.2007 р. [Електроннии
та
ресурс]. Режим доступу : http://zakon.
господарювання
у
сільському
господарстві. Монографія / Кол. авторів.
rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?
Під ред. Семчика В. І., Kijow 2001.
nreg=1109-16.
3. Стативка, А., Актуальні проблеми
9.
правового
Радянської Соціалістичної Республіки до
земельних,
екологічних
аграрних,
відносин
і
Про
приєднання
Віденської
конвенції
Української
про
право
та
міжнародних договорів : Указ Президії
країнах СНД : міжнар. наук.-практ. конф.,
Верховної Ради УРСР від 14.04.1986 р.
м. Луцьк, 10–11 вересня, Łutck 2010.
природокористування
в
Україні
4. Погрібнии, О. Аграрне право України :
Підручник за ред. О. О. Погрібного, Kijow
5. Кобута, І. Другии рік України у СОТ:
тенденції у зовнішніи торгівлі товарами
аналіз
bin/laws/main.cgi?nreg=2077-11.
10. Про міжнародні договори України :
2007.
та
http://zakon1.rada.gov.ua/cgi-
виконання
зобов’язань,
І.
Кобута, В. Жигадло, Т. Лужанська, за ред.
Закон
України
р.
http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/
main.cgi?nreg=1906-15.
окремі
29.06.2004
11. Про встановлення обсягів квот на
Марчіна Свєнчіцкі, Kijow 2010.
http://wto.in.ua/index.php?&page= 1
3&id=1934, data dostępu: 22.02.2013.
від
&get-
продукції,
види
сільськогосподарської
експорт
якої
підлягає
Strona 96
ліцензуванню до 31 грудня 2010 р., і
затвердження Порядку видачі ліцензії на
експорт
окремих
видів
сільсько-
господарської продукції та розподілу
квот : Постанова Кабінету Міністрів
України
вiд
04.10.2010
№
938
http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws
Abstrakt
W
artykule
zostało
wykonanie zobowiązan prawnych wobec
rezimow eksportowych i ochrony taryfowej
Swiatowej Organizacji Handlu; okreslono
rolę handlu międzynarodowego i formy jego
regulacji. Omowiono kwestię strukturalnego
przekształcenia
/main.cgi?nreg=938-2010-%EF.
przeanalizowane
gospodarki
narodowej,
zwłaszcza podniesienie poziomu standar-
12. Угода про сільське господарство від
dow produkcji i zarządzania w dziedzinie
15.04.1994
rolniczo-spozywczej, wypracowanie nowych
[Електроннии
ресурс].
–
Режим доступу: http://zakon2.rada.gov.ua
skutecznych
mechanizmow
panstwowej
/laws/show/981_005
ochrony krajowych producentow rolnych .
13. Генеральна угода з тарифів і торгівлі
від
15.04.1994
року
ресурс]. – Режим доступу : http://zakon2
.rada.gov.ua/laws/show/981_003/page
Summary: The article deals with the
implementation of the legal obligations to
regimes and tariff protection within the
14. Звіт Робочої Групи з питань вступу
framework of World Organization of Trade.
України до Світової Організації Торгівлі
The international trade role and form of its
(WT/ACC/UKR/152)
regulation are determined. The problems of
Офіціинии
вісник
the structural reorganization of the national
України, Kijow 2010, № 34.
15. Проект Закону про внесення змін до
Закону
України
"Про
зовнішньо-
економічну діяльність" (щодо продажу
квот на аукціонах) № 7230 від 07.10.2010
р. [Електроннии ресурс]. Режим доступу :
http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webp
16. Продовження квоти, продовження
свавілля: Кабмін регулярно порушує
доступу :
ресурс].
Режим
http://wto.in.ua/index.php?&
page= 1 &get-3&id=1934.
production levels and agriculture industrial
sector management are examined. The
organizing of the new effective mechanisms
of the national agricultural producers state
defence are analyzed.
Andrij
roc4_1?id=&pf3511=38722
закон
economy, the increasing of the standards
Dukhnevych,
doktor
nauk
prawnych, docent, kierownik Katedry Prawa
Konstytucyjnego, Administracijnego i Finansowego
Wydziału
Prawa
Wschodnio-
europejskiego Uniwersytetu Narodowego
imienia Lesi Ukrainki
Strona 97
Międzynarodowe standardy w dziedzinie resocjalizacji
niepełnoletnich osób płci żeńskiej
Natalia Karpińska
Ostatnio swiatowe trendy wskazują
wa
składu
wychowankow
Melitopol
na wzrost poziomu przestępczosci wsrod
(zakładow karnych dla nieletnich kobiet)
kobiet jak i liczby kobiet (w tym nieletnich),
w ciągu ostatnich pięciu lat wykazuje
ktore są skazane na karę pozbawienia
zmianę
wolnosci i odbywają kary w zakładach
w
latach
karnych. Z drugiej strony - kobiety stanowią
i
szczegolnie
niewielki
więzniow
w zakładach odbywało wyroki do 35%
penitencjarnych
wychowankow, obecnie liczba ta osiągnęła
na swiecie. Kobiety pozbawione wolnosci
52%. Dlatego kontyngent więzniow składa
(w
się z najbardziej niebezpiecznych, w sensie
odsetek
wszystkich
tym
wsrod
systemow
taz
kobiety
nieletnie),
ktore
odbywają kary w instytucji resocjalizacyjnej
kryminogennego
2006-2007
składu:
dla
cięzkich
jezeli
powaznych
przestępstw
społecznym, przestępcow 4.
stanowią tylko 2 do 9 procent skazanych
Znany jest fakt, ze specyficzne cechy
na pozbawienie wolnosci w ogole1. Jesli
kobiet jako podmiotow wymiaru sprawiedli-
chodzi o Ukrainę, według danych na dzien
wosci nie są nalezycie rozpoznane, a co za
07.01.2012, podana wartosc wynosi 6,11
tym idzie - nie są uwzględniane. Niewielki
proc2.
odsetek nieletnich wsrod kobiet nieletnich,
Na Ukrainie w ostatnich latach,
ktore odbywają kary w zakładach karnych
liczba nieletnich kobiet odbywających kary
nie
umniejsza
faktu
społecznego
pozbawienia wolnosci spadła w 2012 roku
niebezpieczenstwa przestępczosci kobiet
z 122 do 93 osob na dzien 06.01.2012 roku,
nieletnich. W związku z zaznaczoną powyzej
głownie ze względu na humanitaryzację
okolicznoscią przed administracją edukacji
sankcji karnych dotyczących osob nielet-
zakładow karnych dla nieletnich kobiet, jak
nich3. Natomiast analiza ilosciowa i jakoscio-
i przed społeczenstwem w całosci powstaje
trudne zadanie co do zapewnienia skutecz-
Бангкокские правила [Електронний ресурс]
Режим
доступу:
http://ukrprison.org.ua/
articles/1299749084, data dostępu: 07.03.2013.
2 О. Букалов, Жінки в місцях позбавлення волі
[Електронний ресурс]: http://ukrprison.org.ua
/articles/1299749084,
data
dostępu:
07.03.2013.
3
Підбиття
підсумків
роботи
у
Мелітопольскій виховній колонії: http://
kvs.zp.ua/index2.php?option=com_content&task
=view&id=244&pop=1&page=9&Itemid=186
data dostępu: 09.03.2013.
1
nosci ich resocjalizacji. Na uwagę zasługuje
fakt, ze zgodnie z „Programem panstwowej
modernizacji
systemu
penitencjarnego
w latach 2013-2017” priorytetem polityki
panstwa w zakresie egzekwowania sankcji
karnych jest stworzenie warunkow dla
4
Ibidem.
Strona 98
poprawy i resocjalizacji skazanych5. Celem
i w praktyce od pierwszych dni przebywania
tego artykułu jest przegląd i omowienie
skazanych w zakładzie karnym ... 8.
przepisow międzynarodowych standardow
Mając
na
uwadze
powyzsze,
w resocjalizacji nieletnich kobiet skazanych
uwazam, ze do opracowania wnioskow
na karę pozbawienia wolnosci.
i
Zgodnie z wymogami międzynarodowych
standardow
dla
organizacji
procesu
resocjalizacji nieletnich kobiet w zakładach
osob
karnych dla nieletnich bardzo wazne jest
skazanych, jest priorytetowym zadaniem
dokonanie analizy standardow między-
z resocjalizacji przestępcow. W szczegol-
narodowych,
problem
ich
stosowania
nosci,
w
spotyka
się
z
zmienione
ochrona
zalecen
Europejskie
Reguły
praktyce
wielkim
Więzienne skupiają się na resocjalizacji,
zainteresowaniem naukowym w naszym
a rowniez na indywidualizacji tego procesu
kraju.
i
odpowiednim
zroznicowaniu
trybow
Przez długi czas nie było jednolitego
odbywania kary6. Uchwała nr 65/223
międzynarodowego dokumentu odnoszą-
przyjęta przez Zgromadzenie Ogolne ONZ.
cego
21.10.2010 w pkt 15 podkresla potrzebę
regulowałby warunki wykonywania sankcji
i znaczenie włączenia strategii resocjalizacji
karnych i specyfiki procesu ich resocjalizacji,
nieletnich przestępcow w polityce panstwa
a więc do nieletnich skazanych kobiet
w dziedzinie wymiaru sprawiedliwosci dla
stosowano reguły ogolne oparte na między-
nieletnich7. W Regulaminie ONZ dotyczącym
narodowych
ochrony nieletnich pozbawionych wolnosci,
o postępo-waniu z skazanymi osobami
przyjętego
na karę pozbawienia wolnosci, a miano-
rezolucją
45/113
z
ONZ
się
do
nieletnich
kobiet,
standardach
wicie:
wazne
Narodow Zjednoczonych dotyczące Wymia-
resocjalizacji
powinna
zrozumienia
jest
to,
rozpocząc
koncepcji
ze
resocjalizacja
się
teoretycznie
ru
Sprawiedliwosci
reguły
prawnych
na 14.12.1990r. w pkt. 86 stanowi, ze: ...
dla
Wzorcowe
ktory
wobec
minimalne
Nieletnich
(Reguły z Pekinu)9, wytyczne Organizacji
Narodow Zjednoczonych w celu zapobiegania przestępczosci nieletnich (Wytyczne
5Державна
пенітенціарна служба України.
[Електронний ресурс] Режим доступу :
http://www.kvs.gov.ua/peniten/control/main/
uk/index5/ , data dostępu: 25.02.2013.
6 European prison rules (Recommendation No.
R(87)3 adopted by the Committee of Ministers,of
the Council of Europe on 12 February 1987 and
Explanatory memorandum Strasbourg 1987:
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul.htm) , data
dostępu 10.03.2013.
7 Резолюція № 65/223 ГА ООН від 21.10.2010
[Електронний ресурс], Режим доступу :
http://ua-nfo.biz/legal/baseni/ua-rmpghu.htm.,
data dostępu 10.03.2013.
z Rijadu)10, Konwencję ONZ w sprawie
Резолюція № 45/113 ГА ООН від 14.12.1990.
http://ua-info.biz/legal/baseni/uarmpghu.htm., data dostępu: 26.02.2013.
9 United Nations Standard Minimum Rules for
the Administration of Juvenile Justice ( The Beijing Rules) [Електронний ресурс].http://
www.un.org/documents/ga/res/40/a40r033.ht
m., data dostępu 10.03.2013.
10 United Nations Guidelines for the Prevention
of Juvenile Delinquency (The Riyadh Guidelines),
8
Strona 99
likwidacji wszystkich form dyskryminacji
odnoszącej się do dziewcząt (dzieci płci
kobiet11, europejskie Reguły Więzienne12,
zenskiej w wieku do 18 lat), powinny one
CRC13, itp.
korzystac z dodatkowych funkcji i miec
Niedawno,
21
grudnia
2010
r.
zabezpieczenie,
ktore
odpowiadają
Zgromadzenie Ogolne ONZ podjęło wazny
ich wiekowi, maksymalną ochronę norm
krok, ktory pozwoli wziąc pod uwagę
tego
specyfikę młodych kobiet przy organizacji
skierowaną na kategorię młodych kobiet15.
procesu resocjalizacji, przyjęcie międzyna-
Przepisy te stanowią, ze kobiety w kazdym
rodowego
zatytułowanego
wieku potrzebują szczegolnego podejscia
Reguły Narodow Zjednoczonych dotyczące
oraz specjalnej opieki i ochrony, w związku
postępowania z więzniarkami i srodkow
z
nieizolacyjnych dla Kobiet Przestępcow
i innymi funkcjami, ktore są inne niz
(zasady
u męzczyzn.
dokumentu
z
dokumenty
Bangkoku)14.
Wspomniane
międzynarodowe
(zasady
międzynarodowego
ich
fizjologicznymi,
Zasady
Bangkoku
standardu
emocjonalnymi
składają
się
z Bangkoku) w zaden sposob nie zastępują
z czterech częsci, ktore obejmują 70 zasad.
a jedynie uzupełniają istniejące między-
W kontekscie badan naukowy przedmiot
narodowe
osob
zainteresowania stanowią podsekcje A i B
skazanych. Odpowiednio we wczesniejszych
drugiej sekcji regulaminu jaki zawiera
uwagach do reguł z Bangkoku argumentuje
dodatkowe standardy traktowania kobiet
się, ze z uwagi na brak w międzynarodowej
nieletnich w zakładach karnych. Dokument
praktyce
stwierdza,
standardy
traktowania
przestrzegania
przepisow
konwencji o prawach dziecka w częsci
ze
normy
innych
częsci
niniejszego aktu międzynarodowego mają
zastosowanie do nieletnich kobiet, pod
http://www.un.org/documents/ga/res/45/a45
r112.htm., data dostępu: 10.03.2013.
11 Convention on the Elimination of All Forms of
Discrimination against Women, http://www.
childinfo.org/files/fgmc_cedaw.pdf.,
data
dostępu: 10.03.2013.
Explanatory memorandum Strasbourg 1987:
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul.htm), data
dostępu 10.03.2013.
13 Convention on the Rights of the Child,
http://www.hrweb.org/legal/child.html., data
dostępu 10.03.2013.
14 United Nations Rules for the Treatment of
Women Prisoners and Non-custodial Measures
for Women Offenders (The Bangkok Rules) reproduced in E.S.C. Res. 2010/16, Annex, U.N.
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010). http:
//www1.umn.edu/humanrts/instree/res201016.html, data dostępu 10.03.2013.
warunkiem, ze nie są one sprzeczne
z zasadami opracowanym dla nieletnich
kobiet i poprawiają ich pozycję 16.
Zgodnie
z
ukrainskim
prawem,
nieletni odbywający kary w zakładach
karnych, po osiągnięciu dorosłosci (18 lat)
mogą byc przeniesieni do konca odbywanej
kary do zakładu wychowawczego dla osob
młodych, w celu konsolidacji wynikow
korekty, szkolenia ogolnego lub zawodowego, nie dłuzej jednak niz do dnia
15 Ibidem.
16
Ibidem.
Strona 100
osiągnięcia ich dwudziestu dwoch lat17.
zamieszkania20. Podkreslenie koniecznosc
Rowniez na skazanych ktorzy skonczyli
skazywania osob na kary w zakładach
osiemnascie lat i pozostali w zakładzie dla
karnych, ktore znajdują się blisko ich
nieletnich, rozciągają się umowy odbycia
miejsca
kary, norm zywieniowych i warunkow
w
materialnych zycia, ustalone dla nieletnich
wskazując, ze ... w miarę mozliwosci
przestępcow (§ 3 art. 148 KKW Ukrainy)18.
skazanych nalezy przesłac do odbycia kary
Zatem działanie podsekcji A i B reguł
w
z Bangkoku, ktore dotyczą warunkow
znajdują się w poblizu miejsca zamieszkania
resocjalizacji w osrodkach dla młodocianych
lub rehabilitacji ...
kobiet obejmuje dorosłe kobiety, ktore
zwrocic uwagę, ze nieletnie osoby skazane
zostały w zakładach poprawczych dla
płci zenskiej na Ukrainie są trzymane
nieletnich w celu konsolidacji poprawnych
w
wynikow i resocjalizacji.
Melitopolskim wychowawczym zakładzie
Mała
liczba
osob
płci
zenskiej
dla
zamieszkania,
Europejskich
Regułach
instytucjach
jednym
zawarte
Więziennych,
penitencjarnych,
21.
ktore
Wskazane jest, aby
zakładzie
nieletnich
jest
kobiet,
poprawczym
co
nie
–
sprzyja
skazanych na karę pozbawienia wolnosci
prawidłowemu podtrzymaniu ich relacji
determinują istnienie niewielkiej liczby
społecznych, niwelując w ten sposob proces
zakładow karnych dla nich, a w konse-
resocjalizacji.
kwencji znaczne odległosci, ktore oddzielają
Rozwiązanie
wskazanej
sytuacji
skazanych od rodzin i znajomych. Powyzsza
i doprowadzenie prawodawstwa ukrain-
sytuacja nieuchronnie prowadzi do izolacji,
skiego do stanu zgodnosci z między-
co
narodowymi
normami
i psychologiczny wpływ na skazanych
funkcjonowania
otwartych
i utrudniają ich resocjalizację19. Reguły
osrodkow edukacyjnych resocjalizacji dla
z Bangkoku w przepisie art. 4 wskazują
nieletnich
na potrzebę odbycia kary, przez kobiety
pozbawienia wolnosci ułatwią zalecenia
i dziewczęta w instytucjach, ktore nie
ktore są potrzebne do ich stworzenia, ktore
ma
bardzo
negatywny
społeczny
kobiet
prawnymi,
regionalnych
skazanych
na
karę
są zlokalizowane daleko od ich miejsca
United Nations Rules for the Treatment of
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010).
http://www1.umn.edu/humanrts/instree/res2
010-16.html, data dostępu 10.03.2013.
Explanatory memorandum Strasbourg 1987):
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul.htm.,data
dostępu 10.03.2013.
20
17 Кримінально-виконавчий
кодекс України зі
змінами та доповненнями станом на
16.10.2012 рік. [Електронний ресурс] Режим
доступу : http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show
/1129-15, data dostępu 10.03.2013.
18 Ibidem.
19 О.Букалов, Жінки в місцях позбавлення
волі [Електронний ресурс] Режим доступу
:http://ukrprison.org.ua/articles/1299749084,
Strona 101
mozemy
znalezc
dotyczącym
w
regulaminie
nieletnich
ONZ
stosunkow
społecznych,
oraz
udanej
pozbawionych
integracji ze społeczenstwem. Funkcjono-
wolnosci22. W pkt. 30 danego dokumentu
wanie obiektow otwartych dla nieletnich
zaleca się stworzenie otwartych zakładow
(zwłaszcza oddzielnych dla kobiet) nie
poprawczych dla nieletnich. Podany przepis
pozwoliłoby na izolowanie osoby od znajo-
zawiera przepisy dotyczące podstawowych
mego dla niej srodowiska i zapewniłoby
wymogow
stworzenie
w
stosunku
do
instytucji
wykonania kary otwartego typu: ... otwarte
warunkow
dla
skutecznej
resocjalizacji.
instytucje poprawcze - instytucje, w ktorych
System penitencjarny ma słuzyc jako
srodki bezpieczenstwa nie są stosowane lub
instrument
są ograniczone. Liczba nieletnich powinna
kobiet i męzczyzn. Oczywiste jest jednak,
byc zblizona do minimum, ktore zapewni
ze w przypadku kary pozbawienia wolnosci
indywidualne podejscie w resocjalizacji.
płec kobiet i męzczyzn ma w praktyce
Otwarte zakłady poprawcze dla nieletnich
odmienny
powinny byc zdecentralizowane i ułatwic
społeczna kontrola odbywa się na tle
kontakty społeczne więzniow ”23. Zasada 66
patriarchalnym, co wyklucza neutralnosc.
Europejskich
W
Reguł
Więziennych
mowi
kontroli
wpływ,
społecznej
gdyz
międzynarodowych
wobec
wspomniana
dokumentach
rowniez, ze nalezy wykorzystac kazdą
rowniez zaznacza się, ze skazane na karę
mozliwosc, aby zapewnic rozwoj więzi
pozbawienia wolnosci kobiety i dziewczyny,
społecznych
swiatem
odbywają karę w systemie, ktora został
zewnętrznym, jezeli będzie się to przyczy-
stworzony przez męzczyzn i dla męzczyzn25.
niac
Zgadzam się ze stanowiskiem O. Bukalova,
do
skazanego
osiągnięcia
ze
głownego
celu
-
resocjalizacji24.
Chociaz
ktory słusznie zauwaza, ze ukrainskie
system
więziennictwa
poprawcze instytucje praktycznie w ogole
na Ukrainie dzisiaj nie przewiduje zakładow
nie są dostosowane do potrzeb kobiet,
otwartych, to one mogą byc skutecznym
i dlatego z ich utrzymaniem i efektywną
srodkiem resocjalizacji, szczegolnie w częsci
resocjalizacją
przywrocenia i utworzenia pozytywnych
problemow, z ktorymi stale spotyka się
administracja
United Nations Standard Minimum Rules for
the Administration of Juvenile Justice ( The Beijing Rules): http://www.un.org/documents
/ga/res/40/a40r033.htm., data dostępu 22.03.
2013.
23 Ibidem.
Explanatory memorandum Strasbourg 1987)
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul.htm., data
dostępu 10.03.2013.
22
związanych
zakładow
nieletnich kobiet
26.
jest
karnych
wiele
dla
Rozporządzenie 26.4.
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010).
26 Букалов О. Жінки в місцях позбавлення
волі [Електронний ресурс] Режим доступу
25
Strona 102
o United Nations Standard Minimum Rules
w resocjalizacji nieletnich kobiet polega
for the Administration of Juvenile Justice
na zapewnieniu systemu elastycznosci kary,
(The Beijing Rules) dotyczące wymiaru
jak wskazano w pkt. 2 art. 42 Zasad
sprawiedliwosci wobec nieletnich (Zasady
z Bangkoku - ... sposob wykonania kary
z Pekinu) wzywa do zwrocenia szczegolnej
powinien byc wystarczająco elastyczny...29.
uwagi na młode kobiety, ktore są w zakła-
Pojęcie elastycznosci systemu objawia się
dach karnych, biorąc pod uwagę ich
w innym międzynarodowym dokumencie
potrzeby i problemy. Dodatkowo w wyja-
prawnym – Europejskich Regułach Więzien-
snieniu
nych, ktore stanowią, ze: Elastyczny system
zasady zaznacza
się,
ze
jego
mocowanie wiąze się z okolicznosciami,
jest
ze młodym kobietom, ktore są w zakładach
w resocjalizacji rodziny osoby skazanej
karnych, poswięca się mniejszą uwagę niz
i wspolnoty30. W oparciu o powyzsze,
męzczyznom27. W wyniku tej sytuacji, w celu
uwazam, ze system zapewnienia elasty-
zorganizowania
resocjalizacji
cznosci kary w zakładzie karnym dla
nieletnich kobiet w zakładach karnych dla
nieletnich kobiet przyczyni się do realizacji
nieletnich nalezy wziąc pod uwagę przepisy
indywidualnych programow resocjalizacji
międzynarodowych
skazanych, i uwzględni specyficzne cechy
stwierdzają,
skutecznej
ze
resocjalizacji
standardow,
kompleksowy
powinien
ktore
program
byc
obejmuje
udział
W zakresie resocjalizacji, w kontekscie płci waznym prawem jest artykuł 28
W celu zapewnienia odpowiedniej
indywidualnej
i
i potrzeby kazdej z nich.
oparty
na rozwazeniu płci.
progresywny
skazaną
odbywających karę pozbawienia wolnosci
i w celu jej resocjalizacji i udanej reintegracji
i kar dla kobiet przestępcow nie związanych
w społeczenstwie – nalezy brac pod uwagę
z
perspektywę
ze kobiety nieletnie mają miec dostęp
wskaznik
pracy
płci;
przy
z
jest
kazdą
Zasad ONZ dotyczących traktowania kobiet
to
niezbędny
wolnosci,
wskazując,
przez
do programow i usług, ktore uwzględniają
administrację metod klasyfikacji skazanych
ich kategorię wiekową oraz płec. Przepisy
dziewczyn
tej samej reguły, wskazują na potrzebę
w
opracowywaniu
pozbawieniem
zakładach
karnych
dla
nieletnich kobiet (art. 11, art. 16, Zasady
z Bangkoku)28. Uwzględnianie aspektu płci
:http://ukrprison.org.ua/articles/1299749084,
the Administration of Juvenile Justice (The Beijing Rules) : http://www.un.org/documents
/ga/res/40/a40r033.htm.,
data
dostępu
22.03.2013.
28 United Nations Rules for the Treatment of
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010).
29 Ibidem.
R(87)3 adopted by the Committee of Ministers,
of the Council of Europe on 12 February 1987
and Explanatory memorandum Strasbourg
1987):
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul
.htm., data dostępu 10.03.2013.
Strona 103
przejscia przez młode kobiety, podczas
kobiety34.
przebywania w zakładach karnych dla
profesjonalnego szkolenia kadry zakładow
nieletnich kobiet, edukacji na temat ochrony
karnych dla nieletnich kobiet powinien
zdrowia kobiet31.
pozwolic im na odpowiednim poziomie
W
aspekcie
płci
z
pkt.
29
poziom
procesie
wziąc pod uwagę szczegolne potrzeby tej
resocjalizacji nieletnich kobiet w zakładach
kategorii skazanych przy ich resocjalizacji
karnych dla osob młodocianych, moim
i
zdaniem, kluczowym jest zapis zawarty
warunkow i rehabilitacji35. Na personel
w Zasadach z Pekinu: United Nations
zakładow karnych dla nieletnich kobiet
Standard
nakłada się tez w pierwszej kolejnosci
Minimum
w
Zgodnie
Rules
for
the
wsparcie
w tworzeniu
za
bezpiecznych
Administration of Juvenile Justice dotyczący
odpowiedzialnosc
rozwoj
polityki
ochrony nieletnich w zakładzie karnym,
i strategii leczenia i pomocy dla osob
gdzie w pkt. 36 wskazuje się na koniecznosc
skazanych płci zenskiej36.
nadania prawa do korzystania z własnej
Z przyczyn wskazanych powyzej
odziezy32. Europejskie Reguły Więzienne
międzynarodowe standardy w dziedzinie
w nowym wydaniu rowniez stwierdzają,
resocjalizacji nieletnich kobiet wyznaczają
ze w związku z resocjalizacją pozwolenie
szereg
na noszenie własnego ubrania, szczegolnie
do organizacji ich resocjalizacji w zakładach
w odniesieniu do kobiet, jest bardzo wazne
karnych
dla procesu ich resocjalizacji33.
wolnosci
przepisow,
ktore
(orientacja
są
kary
skazanych
niezbędne
pozbawienia
powracających
Zasady z Bangkoku stawią odpowie-
do społeczenstwa, empatycznego podejscia
wymagania
pracownikow
w procesie resocjalizacji nieletnich kobiet,
zakładow karnych dla nieletnich kobiet,
z uwzględnieniem szczegolnych potrzeb
w ktorych odbywają kary dziewczęta i
fizycznych i osobowosci jednostki skazanej,
dnie
i
do
stworzenie otwartych zakładow karnych,
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010).
the Administration of Juvenile Justice ( The Beijing Rules): http://www.un.org/documents
/ga/res/40/a40r033.htm.,
data
dostępu
10.03.2013.
R(87)3 adopted by the Committee of Ministers,
of the Council of Europe on 12 February 1987
and Explanatory memorandum Strasbourg
1987):
http://www.uncjin.org/Laws/prisrul.
htm., data dostępu 10.03.2013.
31
itp.).
Analiza międzynarodowych norm
prawnych
nieletnich
dotyczących
kobiet
sugeruje,
resocjalizacji
ze
leząca
Doc. E/RES/2010/16 (July 22, 2010).
35 Ibidem.
36 Ibidem.
34
Strona 104
u podstaw społecznosci uniwersalna idea
Режим
humanitaryzmu powinna przejawiac się
kvs.gov.ua/peniten/control/main/u
w zmianie w orientacji krajowych systemow
k/index5/
prawnych
z
podejscia
represyjnego
доступу
:
http://www.
5. Кримінально-виконавчии кодекс
do podejscia resocjalizacyjnego. Procesy
України
зі
змінами
та
te będą sprzyjac i wprowadzą zgodnosc
доповненнями
станом
на
z międzynarodowymi standardami prawa
16.10.2012
рік.
krajowego
ресурс].
Режим
w
zakresie
resocjalizacji,
–
доступу
:
w szczegolnosci w zakresie tworzenia
http://zakon4.rada.gov.ua/laws/sho
warunkow
nieletnich
w/1129-15
kobiet. Dlatego wazne jest, aby pamiętac,
6. Резолюція
do
resocjalizacji
№
65/223
від.
ze celem resocjalizacji nieletnich kobiet
21.10.2010 [Електроннии ресурс].
skazanych na karę pozbawienia wolnosci
–
powinny zostac opracowane konkretne
info.biz/legal/baseni/ua-
strategie i polityki w zgodzie z między-
rmpghu.htm
narodowymi standardami.
Режим
доступу:
http://ua-
7. Резолюція № 45/113 ГА ООН від
14.12.1990. http://ua-info.biz/legal
/baseni/ua-rmpghu.htm.
Bibliografia:
8. United Nations Guidelines for the
1. Бангкокские
правила
ресурс]
Режим
Prevention of Juvenile Delinquency
(The
Riyadh
Guidelines),
доступу : http://ukrprison.org.ua
http://www.un.org/documents/ga/
/articles/1299749084
res/45/a45r112.htm.
2. Букалов,
О.,
Жінки
місцях
9. Convention on the Elimination of All
позбавлення волі [Електроннии
Forms of Discrimination against
ресурс]
Women,
Режим
в
доступу
:
http://ukrprison.org.ua/articles/12
99749084
3. Підбиття
http://www.childinfo
.org/files/fgmc_cedaw.pdf.
10. European
підсумків
роботи
у
prison
(Recommendation
R(87)3
adopted
Ministers,of the Council of Europe
kvs.zp.ua/index2.php?option=com_c
on
ontent&task=view&id=244&pop=1&
Explanatory
page=9&Itemid=186
Strasbourg
4. Державна пенітенціарна служба
12
the
No.
Мелітопольскіи виховніи колонії.
ресурс]http://
by
rules
February
Committee
1987
of
and
memorandum
1987:
http://www.
uncjin.org/Laws/prisrul.htm
України. [Електроннии ресурс]/ –
Strona 105
11. Convention on the Rights of the
Europejskie
Reguły
Child,
Narodow
Zjednoczonych
http://www.hrweb.org/legal/child.h
Postępowania z Kobietami odbywającymi
tml.
Karę Pozbawienia Wolnosci i Srodkow
12. United
Nations
Rules
for
the
Treatment of Women Prisoners and
Nieizolacyjnych
dla
Więzienne,
Reguły
dotyczące
Kobiet-Przestępcow
(Zasady Bangkoku) i innych.
Non-custodial Measures for Women
Offenders
(The
Bangkok
Rules)
Summary: In this article the author reviews
reproduced in E.S.C. Res. 2010/16,
principals
Annex, U.N. Doc. E/RES/2010/16
concerning resocialization of under age
(July
women sentenced to imprisonment. In
22,
2010).
http://www1.
of
international
standards
umn.edu/humanrts/instree/res201
particular United Nations Rules for the
0-16.html.
Treatment of Women Prisoners and Noncustodial Measures for Women Offenders
(The Bangkok Rules) and others are being
Abstrakt
observed.
W artykule dokonano przeglądu przepisow
Natalia Karpińska, doktorant Wydziału
międzynarodowych norm ustanowionych
Kryminalno-Prawnego Lwowskiej Panstwo-
dla
kobiet
wej Akademii Spraw Wewnętrznych, kieruje
skazanych na karę pozbawienia wolnosci.
Laboratorium Systematyzacji Prawodaw-
Oddzielnie
stwa
resocjalizacji
nieletnich
rozpatrzono,
w
odniesieniu
Katedry
Prawa
Konstytucyjnego,
do tej sytuacji, Wzorcowe Reguły Minimalne
Administracyjnego i Finansowego Wydziału
ONZ dotyczące Wymiaru Sprawiedliwosci
Prawa Wschodnioeuropejskiego Uniwersy-
Wobec
tetu Narodowego imienia Lesi Ukrainki.
Nieletnich
(Reguły
z
Pekinu),
Strona 106
O polu kryminalizacyjnym przy usiłowaniu nieudolnym z perspektywy braku przedmiotu nadającego się do popełnienia
na nim czynu zabronionego
Marcin Berent
Karalność usiłowania nieudolnego
danego sprawcy. Wynika z tego, iż nieudol-
w ujęciu polskiego Kodeksu karnego z 1997
ność, o której mowa w art. 13 § 2 K.k. nie
r.1 zawężona została do dwu jedynie przy-
ma charakteru abstrakcyjnego, ale musi być
padków nieudolności, których istota ogni-
rozpatrywana w kontekście konkretnego
skuje się w błędzie co do przedmiotu
typu czynu zabronionego, do którego doko-
i błędzie co do środka. W tym miejscu autor
nania zmierzał sprawca. Innymi słowy,
nie będzie rozstrzygał o słuszności przyję-
ocena nieudolności relatywizowana być
tego
jedynie,
musi do zindywidualizowanych okoliczności
że jeszcze w połowie lat 90. ubiegłego stule-
danej sprawy przy jednoczesnym zachowa-
cia rozważana była możliwość rozszerzenia
niu obiektywnego kryterium tej oceny.4
rozwiązania,
sygnalizując
usiłowania nieudolnego o inne przypadki
błędu,2 co nie pozbawione było swych racji.
Zgodnie z przyjętym tematem niniejszych treści, dalsze rozważania zawężo-
Ostatecznie więc, podstawą nieu-
ne zostaną do nieudolności usiłowania
dolnego charakteru usiłowania z art. 13 § 2
ze względu na brak przedmiotu nadającego
K.k.3 jest nieudolność ze względu na brak
się do popełnienia na nim czynu zabronio-
przedmiotu nadającego się do popełnienia
nego.
na nim czynu zabronionego lub ze względu
Stosownie do powyższego, punk-
na użycie środka nie nadającego się
tem wyjścia uczynić należy twierdzenie,
do popełniania czynu zabronionego. Obie
iż art. 13 § 2 K.k. na określenie przyczyn
te podstawy należy ujmować obiektywnie,
nieudolności usiłowania5 na pierwszym
przy jednoczesnym uwzględnieniu konkret-
miejscu wymienia właśnie brak przedmiotu
nego przypadku oraz konkretnego zamiaru
Tak: R. Zawłocki, Formy popełnienia przestępstw, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki [red.],
Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz
do artykułów 1 – 31, Warszawa 2010, s. 587.
5 Autor niniejszego artykułu używa sformułowania „nieudolność usiłowania”. Nie bez racji
podnosi jednak A. Zoll, iż pojęcie to jest szersze,
aniżeli pojęcie „usiłowania nieudolnego”
w rozumieniu art. 13 § 2 K.k., na co autor pragnie
zwrócić szczególną uwagę. Por. wyr. SN z dnia
29 listopada 1976 r. (I KR 196/76, OSNKW 1977,
z. 6, poz. 61). Por też: K. Daszkiewicz, glosa
do wyr. SN z dnia 14 czerwca 1973 r. (I KR
91/73, OSNKW 1973, z. 12, poz. 157, s. 174).
4
Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późn. zm.
Por. Komisja ds. Reformy Prawa Karnego, Uzasadnienie do projektu Kodeksu karnego, PiP
1994, z. 3, s. 11: „Projekt przewiduje rozszerzenie, w stosunku do obowiązującego stanu prawnego, pojęcia usiłowania nieudolnego. Karalne
usiłowanie nieudolne ma zachodzić także wtedy,
gdy użyty do realizacji sposób dokonania czynu
zabronionego okaże się niewłaściwy”.
3 Skrótem tym oznaczam Ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88,
poz. 553 ze zm.).
1
2
Strona 107
nadającego się do popełnienia na nim czynu
miotu, jak i niezdatność środka przesądza
zabronionego, jednak nie ma żadnego
o
powodu, aby z tego tytułu przypisywać
Z
mu jakąś poważniejszą rangę w kontekście
iż z przedmiotem z art. 13 § 2 K.k. nie można
niewłaściwego środka, albowiem – z punktu
łączyć rzeczy, którą posługuje się sprawca
widzenia przyczyn, przez wzgląd na które
dla urzeczywistnienia swego przestępczego
działanie sprawcy usiłującego nieudolnie
zamiaru.7
skazane jest ex ante na niepowodzenie – nie
ma to żadnego znaczenia.
nieudolnym
takiego
charakterze
ujęcia
wynika
usiłowania.
wniosek,
Jeżeli idzie o drugi problem,
to przed jego rozwiązaniem odnieść trzeba
Przyczyna nieudolności w postaci
się do innej jeszcze kwestii. Otóż wydawać
niezdatności przedmiotu, przeciwko które-
się może pozornie, iż interpretacja formuły
mu kierowany jest zamach przestępczy nie
„braku [podkr. moje, M.B.] przedmiotu” nie
może odbijać się w świadomości sprawcy,
nastręcza szczególnych kłopotów. Wszakże
o czym kategorycznie przesądza formuła
rozstrzygnięcie o tym, czy dany przedmiot
„sprawca nie uświadamia sobie”. W prze-
realnie istnieje, czy też po prostu go nie
ciwnym razie, gdyby sprawca zdawał sobie
ma, sprowadzać winno się do dokonania
sprawę, że dokonanie nie jest możliwe
prostego aktu poznawczego i wyboru alter-
ze względu na niewłaściwość przedmiotu,
natywy na zasadzie: przedmiot jest albo
zachowanie jego pozostanie irrelewantne
przedmiotu nie ma. Tymczasem jest zgoła
z punktu widzenia oceny prawno-karnej
inaczej. Idzie bowiem o to, że zinterpreto-
jako delictum putativum.
wanie istoty braku przedmiotu przy usiło-
Zanim możliwe będzie przejście
waniu nieudolnym nie da się sprowadzić
do problemów zasadniczych, wprzód pod-
do tak trywialnej i ostrej alternatywy.
nieść trzeba dwie kwestie natury ogólnej.
Innymi słowy, wcale nie musi być tak,
Mianowicie przesądzić należy, czy pojęcie
że kwestia bytu tego przedmiotu ogniskuje
„przedmiotu”
interpretować
się w prostym spostrzeżeniu. Może być
w oderwaniu od innych elementów treści
bowiem tak, że przedmiot realnie istnieje,
art. 13 § 2 K.k., oraz z którą ze stron6 łączyć
a więc nie można orzec o jego braku, ale
należy brak przedmiotu.
mimo to nie nadaje się on do popełnienia
można
Rozstrzygając pierwszą kwestię
na nim przestępstwa.
wskazać należy, iż pojęcie przedmiotu
Rozstrzygnięcie czy w takiej sytu-
w ujęciu art. 13 § 2 K.k. interpretowane być
acji zachodzić ma usiłowanie nieudolne
musi w zestawieniu z pojęciem „środka”,
oprzeć się musi o swoistą ocenę charakteru
którym operuje tenże artykuł. Wynika
takiego przedmiotu. Skoro tak, to natych-
to z faktu, że zarówno niezdatność przed-
7
6
Podmiotową czy przedmiotową.
Tak: R. Zawłocki, Formy…, op. cit., [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki [red.], Kodeks..., op. cit.,
s. 588.
Strona 108
miast rodzi się inne pytanie, a mianowicie
Argumentem
przemawiającym
takie, z jakiego punktu widzenia dokonywa-
za takim rozwiązaniem jest fakt, iż sprawca
na ma być ta ocena. Możliwe jest jej doko-
przeprowadza zamach na dany przedmiot,
nywanie z perspektywy obiektywizmu przy
a to dowodzi jedynie podtrzymaniu u niego
uwzględnieniu
przestępczego
aprobowanych
kryteriów
zamiaru,
który
wszakże
zobiektywizowanych lub też z perspektywy
stanowi condicio sine qua non usiłowania,
subiektywizmu w oparciu o wyobrażania
przy czym zamiar ten nie może przesądzać
samego sprawcy. Finalnie więc, cały pro-
o statusie przedmiotu, gdyż ten posiada
blem sprowadza się do tego, czy o niezdat-
właściwości sam w sobie, które w żaden
ności przedmiotu decydują rzeczywiste jego
sposób nie są implikowane przez wolę
właściwości czy też cechy, które przypisuje
sprawcy.11
mu sprawca.8
Ale z powyższymi twierdzeniami
Przyjęcie subiektywizmu w doko-
wiąże się inny, niezwykle ważny i interesu-
nywaniu oceny niezdatności przedmiotu
jący problem. Otóż, jak zakwalifikować
byłoby obarczone zasadniczym mankamen-
sytuację, w której przedmiot realnie istnieje,
tem, wszakże o istnieniu przedmiotu decy-
jak najbardziej nadaje się on do popełnienia
dowałoby
sprawcy,
na nim przestępstwa i to w dodatku
że przedmiot ten całkowicie odpowiada jego
w subiektywnym mniemaniu sprawcy, jak
oczekiwaniom.9
i ze względu na swoje obiektywne właści-
tylko
wyobrażenie
Ostatecznie więc, brak przedmiotu
wości, a jedynie w konkretnym przypadku
bezsprzecznie identyfikować należy z ele-
nie jest możliwe skuteczne jego zaatakowa-
mentami strony przedmiotowej charaktery-
nie?
zującymi usiłowanie nieudolne. Jeżeli tak, to
Śpiesząc z podaniem przykładu,
rekonstrukcja takowego elementu winna
zwłaszcza, że nie ma on charakteru wyłącz-
być dokonywana z punktu widzenia obiek-
nie teoretycznego, wskazać możemy spraw-
tywizmu.10
cę, który dokonał włamania do wagonów
kolejowych w celu dokonania kradzieży
Por. M. Giezek, Etapy realizacji przestępstwa
(formy stadialne), [w:] M. Bojarski [red.], Prawo
karne materialne. Część ogólna i szczególna,
9 Tak: ibidem, s. 202. Inaczej: SN, który powiedział, że w przypadku rozboju obliczonego
na zdobycie konkretnej rzeczy, której ofiara
po prostu nie ma, dokonanie przestępstwa rozboju jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim
czynu zabronionego w ujęciu art. 13 § 2 K.k. Zob.
uchw. SN z dnia 20 listopada 2000 r. (I KZP
36/00, Prok. i Pr. 2001, nr 9, poz. 105).
10 Tak: R. Zawłocki, Formy…, op. cit., [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki [red.], Kodeks..., op. cit.,
8
s. 588. Inaczej: J. Giezek, w poglądach którego
„w przypadku usiłowania sformułowanie oceny,
że istniejący przedmiot nadaje się do popełnienia na nim czynu zabronionego wymaga połączenia obiektywnego i subiektywnego punktu
widzenia [...]. Jeżeli sprawca zamach realizuje,
to oznacza, że jest przekonany o istnieniu
przedmiotu, na który można go skierować”. Por.
tenże, Glosa do uchwały SN z dn. 20 listopada
2000 r. (I KZP 36/00, Prok. i Pr. 2001, nr 9, poz.
105).
11 Por. R. Zawłocki, Formy…, op. cit., [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki [red.], Kodeks..., op. cit.,
s. 588.
Strona 109
znajdujących się w nim przedmiotów, ale ich
primo, czy rzeczywiście jest tak,
gabaryty w konkretnej sytuacji nie pozwoli-
że sprawca nie dokonał kradzieży z powo-
ły na ich zabranie. Nie sposób tutaj zanego-
dów obiektywnych;
wać, iż przedmiot był, obiektywnie można
secundo, czy rzeczywiście jest tak,
było dokonać jego kradzieży, ale o ostatecz-
że sprawca nie dokonał kradzieży z przy-
nym braku dokonania przesądził brak
czyn od siebie niezależnych;
dostatecznego przygotowania w tym względzie sprawcy.
że sprawca nie dokonał kradzieży ze wzglę-
Rozwiązanie tego problemu dokonane może być w oparciu o analizę wyroku
SN12 z dnia 3 listopada 1983 r., na podstawie
którego
tertio, czy rzeczywiście jest tak,
Na wszystkie te pytania udzielić
należy odpowiedzi negatywnych, odrzucając
a w którym SN powiedział: „Jeżeli [...] oskar-
tym samym trafność założeń przyjętych
żony dostawał się do wagonów kolejowych
w tym zakresie przez SN.
uprzednie
powyższy
niesprzyjających okoliczności;
przykład,
przez
podano
du na włączenie się w czasie realizacji czynu
oczywiście
W pierwszym wypadku nie jest
w celu dokonania kradzieży znajdujących
tak, że dokonanie było obiektywnie niemoż-
się w nich przedmiotów, a kradzieży nie
liwe. Wszakże istniał przedmiot, na którym
dokonał z przyczyn obiektywnych – od nie-
możliwe było popełnienie przestępstwa,
go niezależnych, dlatego że znajdujące się
a tym samym istniało dobro prawne, które-
w
względu
mu można było zagrozić. To, że w konkret-
na rodzaj i ich rozmiary uniemożliwiały ich
nym przypadku działanie sprawcy nie zosta-
wyniesienie i zabranie, to w takim przypad-
ło uwieńczone sukcesem w żaden sposób
ku mamy do czynienia ze zwykłym usiłowa-
nie przesądza o obiektywnej niemożności
niem kradzieży, a nie z usiłowaniem «nieu-
dokonania.
dolnym». Zamiar sprawcy nie został w tym
że twierdzenie to nie stoi w sprzeczności
przypadku zrealizowany z przyczyn obiek-
z koniecznością unikania ujęcia abstrakcyj-
tywnych, wskutek włączenia się w czasie
nego, albowiem możliwe jest zrelatywizo-
jego realizacji jedynie niesprzyjających oko-
wanie okoliczności przedmiotowej sprawy
liczności”.13
do konkretnego czynu zabronionego przy
wagonach
włamanie,
przedmioty
ze
Nim możliwe będzie podanie osta-
Jednocześnie
wydaje
się,
jednoczesnym zachowaniu obiektywnych
tecznego rozwiązania, wprzód rozważone
kryteriów ocennych,
bacząc
przy tym
muszą być następujące kwestie:
na treść wolicjonalną zamiaru sprawcy.
W drugim przypadku też nie można przyjąć, iż sprawca nie zrealizował
Skrótem tym oznaczam Sąd Najwyższy.
13 Wyr. SN z dnia 3 listopada 1983 r. (II KR
227/83, OSN Prok. Gen. 1984, nr 5, poz. 36).
12
wszystkich znamion typu czynu zabronionego z przyczyn od siebie niezależnych. Jest
Strona 110
bowiem
dokładnie
odwrotnie,
gdyż
Pierwsza
kwalifikacja
winna
do dokonania nie doszło dlatego, że sprawca
zostać odrzucona. Istotą usiłowania zwykłe-
nie poczynił odpowiednich przygotowań
go jest bowiem to, że zarówno z punktu
i nie miał rozeznania w sytuacji z własnej
widzenia oceny in abstracto, jak i in concreto
winy.
dokonanie
W trzecim przypadku również
odrzucić
należy
trafność
jest
obiektywnie
możliwe,
a jedynie na skutek włączenia się niesprzy-
twierdzenia,
jających okoliczności do niego nie dochodzi.
iż w czasie działania sprawcy włączyły się
W powyższym wypadku, dokonanie możli-
dodatkowe okoliczności. Wszakże atakowa-
we jest li tylko in abstracto, a to przekreśla
ny przedmiot nadal znajdował się w wago-
możliwość przyjęcia usiłowania zwykłego,
nie kolejowym, a jego właściwości nie uległy
gdyż dokonanie jest niemożliwe in concreto.
zmianie. Rzeczywistość przedstawiała się
Nadto, przy usiłowaniu udolnym do doko-
identycznie przed podjęciem działania przez
nania nie dochodzi z przyczyn od sprawcy
sprawcę, jak i po jego podjęciu.
niezależnych, gdy tymczasem tu za brak
Antycypując ewentualne zastrze-
dokonania odpowiada wyłącznie sprawca,
żenia podnieść w tym miejscu trzeba,
który nie poczynił odpowiednich przygoto-
iż za włączenie nowych okoliczności nie
wań. W końcu też, przy usiłowaniu z art. 13
można uznać uświadomienia sobie przez
§ 1 K.k., w czasie realizowania przez spraw-
sprawcę, iż nie jest on w stanie przestęp-
cę znamion typu czynu zabronionego, nowe
stwa dokonać. Ostatecznie więc, żadne nowe
okoliczności pojawiają się na etapie usiło-
okoliczności nie włączyły się w trakcie
wania, które dopiero po rozpoczęciu działa-
usiłowania.
nia przekreślają szanse na powodzenie
Wiedząc już, na czym polega istota
zachowania się sprawcy, o którym mowa
przestępczego zamachu. W omawianej sytuacji żadne nowe okoliczności nie wystąpiły.
powyżej, rozważyć należy, jakie są hipote-
Nie można przyjąć także usiłowa-
tyczne możliwości kwalifikacji jego zacho-
nia nieudolnego z art. 13 § 2 K.k.14 Wynika
wania.
to z faktu, iż istnieje przedmiot zdatny
Stosownie do tego, wstępnie zało-
żyć możemy, iż w tej sytuacji zachodzi:
primo, usiłowanie udolne z art. 13 § 1
K.k.;
do popełnienia na nim czynu zabronionego.
Można by w takim wypadku wysunąć tezę
aprobującą, iż przedmiot faktycznie istnieje,
ale ze względu na jego gabaryty sprawca nie
secundo,
usiłowanie
nieudolne
może go przemieścić, a tym samym dokonać
z art. 13 § 2 K.k.;
tertio, bezkarne usiłowanie nieudolne, które nie mieści się w granicach pola
kryminalizacyjnego.
Inaczej: A. Wąsek, który analizując ten przypadek przyjął karalne usiłowanie nieudolne,
co niezupełnie bez słuszności argumentował.
Zob. tenże, Z problematyki usiłowania nieudolnego, PiP 1985, z. 7-8, s. 79 i nast.
14
Strona 111
jego zaboru w celu przywłaszczenia, gdyż –
że zachowanie sprawcy nie sprowadziło
nie
bezpośredniego
dysponując
adekwatnym
środkiem
zagrożenia
dla
dobra
transportu – w istocie używa środka nie
prawem chronionego, co jest cechą charak-
nadającego się do popełnienia czynu zabro-
terystyczną
nionego i w ten sposób wciągnąć całe
Oczywiście, przyjęcie konstrukcji bezkarne-
zachowanie
na
go
usiłowania
nieudolnego
płaszczyznę
karalnego
usiłowania
nieudolnego.16
nieudolnego
dokonania
względu
kradzieży z włamaniem nie oznacza, że nie
na niezdatność środka. Takie rozumowanie
będzie można uczynić sprawcy zarzutu
byłoby
z powodu tego, co uczynił dążąc do urze-
że
w
jednak
ze
usiłowania
obarczone
powyższym
tą
przypadku
wadą,
sprawca
czywistnienia swego głównego celu.17
wszakże nie posługuje się żadnym środ-
Powyższe rozumowanie można
kiem, więc trudno mówić o niezdatności
by obciążyć jednym, poważnym mankamen-
czegoś, czego nie ma.15 Poza tym, zachowa-
tem.
nie
punktu
w zgodzie z regułami rozumowania prawni-
widzenia mogło wywołać skutek, gdy tym-
czego, to jednak prowadzi do prawno-karnej
czasem przy usiłowaniu nieudolnym taka
obojętności zachowania sprawcy, które
możliwości nie istnieje.
z kryminalno-politycznego punktu widzenia
sprawcy z
abstrakcyjnego
W ostatecznym więc rozrachunku,
należałoby opowiedzieć się za przyjęciem
ono
nalizacyjnym.
Podzielając taką rację, nie można
tracić z pola widzenia faktu, iż nie wszystko,
z
faktu,
co jest karygodne jest też karalne, dlatego
iż przedmiot zamachu wszakże istniał, zaś
też powyższe względy nie mogą prowadzić
próby odwoływania się do niezdatności
do podważenia ustawowych regulacji. Cóż
środka spełznąć muszą na niczym, gdyż
z tego, że powinno się poszukiwać rozwią-
sprawca w ogóle żadnym środkiem się nie
zania sprawiedliwego, skoro nie może stać
posługiwał, odpada zatem możliwość pod-
ono contra legem?18
przede
taki
pozostaje
powinien
wypływać
Wniosek
jakkolwiek
nie powinno znaleźć się poza polem krymi-
w takim przypadku bezkarnego usiłowania
nieudolnego.
Otóż,
wszystkim
ciągnięcia całej sytuacji pod uregulowania
art. 13 § 2 K.k. Jednocześnie, skoro niemożliwe jest przyjęcie usiłowania zwykłego
z powodów dopiero co wytkniętych, to nie
pozostaje nic innego jak opowiedzenie się
za powyższym rozwiązaniem, tym bardziej
Sit venia verbo, w sprawie tej brak jest jednolitej zgody doktryny, jednak problem ten nie mieści się w ramach merytorycznych niniejszego
artykułu.
15
Por. wyr. SN z dnia 12 lutego 1974 r. (III KR
324/73, OSNKW 1974, nr 6, poz. 111) z glosą
A. Gubińskiego, PiP 1975, nr 1, s. 166-169,
w którym SN powiedział, iż usiłowanie nieudolne „w rzeczywistości nie zagraża chronionemu
przez prawo dobru, przeciwko któremu jest ono
skierowane”.
17 Będzie można przypisać mu np. odpowiedzialność za zniszczenie mienia z art. 288 § 1
K.k.
18 Por. Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa
retoryka, Warszawa 1984, s. 123.
16
Strona 112
Rekapitulacja powyższych rozwa-
nakierowana
jest czynność sprawcza.21
żań winna prowadzić do wniosku, iż w sytu-
Innymi słowy, pojęcie „przedmiotu” odnosi
acji, w której istnieje zdatny przedmiot
się wyłącznie do osób i rzeczy, przeciwko
do popełnienia na nim czynu zabronionego,
którym swe zachowanie kieruje sprawca
ale w konkretnym tylko przypadku sprawca
usiłujący nieudolnie.22 Wydaje się, że moż-
nie jest w stanie skutecznie go zaatakować,
liwość
należy przyjmować bezkarne usiłowanie
do osób i rzeczy jest wyczerpująca i z tego
nieudolne, co – budząc wprawdzie pewne
względu nie zasługują na aprobatę poglądy
zastrzeżenia – pozostaje w zgodzie z uregu-
próbujące
lowaniami art. 13 § 2 K.k.
na inne elementy świata zewnętrznego.23
odniesienia
rozciągać
przedmiotu
takie
tylko
odniesienie
Powracając do głównego nurtu
Jakkolwiek pojęcie „przedmiotu”
rozważań powiedzieć można, iż clou usiło-
winno być rozpatrywane w oparciu o kryte-
wania nieudolnego implikowanego przez
rium zobiektywizowane, to jednak niejed-
niezdatny przedmiot sprowadza się do tego,
nokrotnie element subiektywny, jakim jest
że sprawca dokonuje wadliwego wyboru
zamiar
albo też niewłaściwie wykorzystuje przed-
o zakwalifikowaniu jego zachowania jako
miot, za pomocą którego nie jest w stanie
usiłowania udolnego albo usiłowania nieu-
urzeczywistnić
przestępczego
dolnego ze względu na brak przedmiotu
zamiaru. Dobór ten lub wykorzystanie
nadającego się do popełnienia na nim czynu
obarczone jest szczególnego rodzaju błędem
zabronionego.24
swojego
sprawcy,
przesądzać
będzie
w postaci error in obiecto, przy czym
Nieudolność usiłowania ze wzglę-
okoliczności powstania tego typu błędu nie
du na brak przedmiotu jest równoznaczna
są relewantne prawno-karnie, albowiem
z nieistnieniem dobra prawem chronionego,
z punktu widzenia K.k. doniosłe są jedynie
któremu choćby z tego powodu nie może
jego rezultaty.19
zagrozić sprawca.25 Wynika to z faktu,
Zasadniczy problem przy interpretacji pojęcia „przedmiotu” ogniskuje się
w tym, co należy ująć w jego ramach.20
Wydaje się, że przedmiot w rozumieniu art. 13 § 2 K.k. rozpatrywany winien
być tylko w kontekście przedmiotu, na który
Zob. R. Zawłocki, Formy…, op. cit., [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki [red.], Kodeks..., op. cit., s.
587.
20 Słownik języka polskiego pojęcie „przedmiotu”
interpretuje jako „rzecz, materialny element
świata”. Zob. http://sjp.pwn.pl/lista.php?co
=przedmiot (stan na dzień: 8 czerwca 2013 r.).
19
Inaczej: czynność wykonawcza.
Por. I. Andrejew, Ustawowe znamiona czynu.
Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa
1978, s. 186.
23 Jak np. czyni to w swym komentarzu A. Wąsek
identyfikując dodatkowo pojęcie „przedmiotu”
z pojęciem „przedmiotu ochrony”.
24 Por. wyr. SA w Łodzi z dnia 21 lutego 2002
r. (II AKa 17/02, KZS 2004, nr 4, poz. 52). Zob.
też. J. Biederman, Glosa do uchwały SN z dnia 20
listopada 2000 r. (I KZP 36/00, Pal. 2001, nr 7-8,
s. 212).
25 Zob. wyr. SA w Katowicach z dnia 28 lutego
2002 r. (II AKa 549/01, Prok. i Pr. 2002, z. 12,
poz. 27), w którym SA powiedział: „Nie budzi
wątpliwości, że usiłowanie nieudolne charakteryzuje się brakiem zagrożenia dobra prawnego,
21
22
Strona 113
iż brak przedmiotu, na którym możliwe
możemy niewłaściwość rzeczową oraz nie-
byłoby popełnienie czynu zabronionego
właściwość miejscową.
pociąga za sobą niemożność dokonania
zmiany w świecie zewnętrznym.26
Przeprowadzenie granicy pomiędzy obiema tymi niewłaściwościami, jak-
Szczególnie interesujące w zakre-
kolwiek samo w sobie nienazbyt łatwe, jawi
sie interpretacji pojęcia „braku przedmiotu”
się jako problem pierwszorzędnej wagi,
jest orzecznictwo. Tytułem przykładu, jako
a to z tego względu, iż karalność usiłowania
karalne usiłowanie nieudolne przyjął SN
nieudolnego ze względu na brak przedmiotu
przypadek lekarza, który nie zdecydował się
ograniczona ma być wyłącznie do jego nie-
na udzielenie pomocy choremu w warun-
właściwości rzeczowej, zaś niewłaściwość
kach, o których stanowił art. 247 Kodeksu
miejscowa znajdować ma się poza polem
karnego z 1932 r.,27 nie zdając sobie sprawy,
kryminalizacyjnym.
iż chory już nie żył.28
Przy interpretacji pojęcia „przed-
Opatrując te problemy przykładami,
które
lepiej
pozwolą
uchwycić
miotu” z art. 13 § 2 K.k. napotykamy na inny
ich sedno, w przypadku niewłaściwości
jeszcze, szczególnie doniosły problem. Otóż
rzeczowej przedmiotu wskazać możemy
analizując kwestię niewłaściwości, która –
na sytuację, w której sprawca – działając
charakteryzując przedmiot – czyni go nie-
w zamiarze zabójstwa – oddaje strzał
zdatnym do popełnienia na nim czynu
z broni palnej do osoby, która w momencie
zabronionego, okazuje się, iż wyróżnić
zamachu już nie żyła.
Co do niewłaściwości miejscowej
na które skierowany jest czyn sprawcy, m.in.
z uwagi na brak przedmiotu nadającego się
do popełnienia na nim owego czynu zabronionego, co wiązać trzeba z działaniem w błędnym
o powyższej okoliczności przekonaniu, która
obiektywnie powoduje niemożliwość popełnienia czynu zabronionego. O powyższej niemożliwości realizacji znamion zbrodni rozboju nie
stanowi natomiast sytuacja, w której oskarżony,
posługując się w celu dokonania kradzieży metodami wynikającymi z przepisu art. 280 § 2 k.k.,
nie zabiera pokrzywdzonemu posiadanych rzeczy ruchomych, w tym pieniędzy – mimo realnych ku temu możliwości – tylko dlatego, że ich
wartość odbiega od oczekiwanych od niego”.
26 Zob. T. Bojarski, Formy popełnienia przestępstwa, [w:] idem [red.], Kodeks karny. Komentarz,
27 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U.
z 1932 r., Nr 60, poz. 571 ze zm.). Dziś: art. 162
K.k.
28 Zob. wyr. SN z dnia 3 września 1964 r. (V K
517/64, NP 1965, nr 1, s. 96-98).
przedmiotu, przywołać można przykład
tego samego sprawcy, który oddaje strzał
w kierunku łóżka w błędnym przekonaniu,
że leży w nim człowiek, gdy tymczasem
chwilowo łóżko to jest puste.29
Tytułem rekapitulacji wszystkich
powyższych rozważań zbędne wydaje się
skrótowe powtarzanie tego, co już powiedziane zostało. Z tego powodu ograniczyć
należy
się
wego,
że
do
stwierdzenia
szczególna
końco-
doniosłość
Por. W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 279 i nast.
29
Strona 114
oraz bogactwo zagadnień i kwestii spor-
mgr Marcin Berent – asystent w Katedrze
nych,
analizując
Prawa Karnego i Polityki Kryminalnej WPiA
problematykę niezdatności przedmiotu przy
UMK w Toruniu, uczestnik stacjonarnych
usiłowaniu nieudolnym i tak nie pozwoliło-
studiów doktoranckich z zakresu nauk
by na skrótowe nawet ich przedstawienie
prawnych afiliowany przy tejże Katedrze.
na
jakie
napotykamy
w ramach niniejszego podsumowania.
Strona 115
Umieszczenie i opieka nad osobami psychicznie chorymi
w Domach Pomocy Społecznej w świetle nowych regulacji prawnych
Monika Paczyńska
Uwagi wstępne.
Prawo do ochrony zdrowia gwarantowane jest przez art. 68 Konstytucji RP1
i również jako odrębna kategoria dóbr
osobistych pozostaje pod ochroną prawa
cywilnego. Jednocześnie każdy człowiek
ma prawo do tzw. samostanowienia, czyli
decydowania o samym sobie. Realizacja tego
prawa, możliwa jest w oparciu o odpowiednią informację o stanie zdrowia, stanowiącą
podstawę świadomej i dobrowolnej decyzji
dotyczącej leczenia2 W ostatnim czasie
obserwować można wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze świadczone przez
domy pomocy społecznej3. Przyczyny tego
stanu rzeczy mają charakter wielopłaszczyznowy4. Osoby chore psychicznie i upośledzone umysłowo, niestety należą do tej grupy pacjentów, którzy często nie mają szans
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2
kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn.
zm.)
2 J. Bujny, Prawa pacjenta. Między autonomią
a paternalizmem, Warszawa 2007 r., s. 138;
M. D. Głowacka, E. Mojs (red.), Prawo i psychologia w ochronie zdrowia, Wolters Kluwer business, Warszawa 2012 r., s. 141.
3 Zob. Z. Szweda – Lewandowska, Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów
w Polsce w perspektywie 2035 roku, Acta Univesitatis Lodziensis FOLIA OECONOMICA 231, 2009,
s. 243-254. Zapełnione Domy Pomocy Społecznej,
Gazeta Prawna, 17.05.2011 r.
4 Jak choćby zmiany w strukturze demograficznej (proces starzenia się w Polsce), problemy
socjologiczne (alienacja osób niepełnosprawnych, niezgodnych co samodzielnej egzystencji,
pomoc osobom psychicznie chorym)
1
na pełne dojście do zdrowia. Część z nich,
po odbytej terapii wraca do środowiska
rodzinnego, co w gruncie rzeczy stanowi
sytuację optymalną, z punktu widzenia
czynników
motywujących
do
podjęcia
rehabilitacji. Znajome otoczenie sprawia
wówczas, że chory zazwyczaj czuje się
lepiej. Trudniejsze przypadki medyczne
wymagają systematycznego przyjmowania
środków farmakologicznych oraz stałej kontroli lekarskiej. Gdy do tej sytuacji, dodamy
z jednej strony brak wsparcia ze strony
najbliższych lub niemożność zapewnienia
choremu odpowiednich warunków, a jednocześnie brak konieczności hospitalizacji
psychiatrycznej - jedynym słusznym rozwiązaniem wydaje się być, umieszczenie
osoby w specjalistycznej placówce, jaką jest
dom pomocy społecznej5. Na potrzeby tego
opracowania chciałabym wycinkowo przybliżyć aspekty prawne i definicyjne w kontekście statusu osoby psychicznie chorej lub
upośledzonej umysłowo, która potrzebuje
specjalistycznej,
instytucjonalnej
opieki6.
B. Turzańska – Szacoń, Ochrona zdrowia psychicznego, Wyd. Gaskor, Wrocław 2012 r., s. 197.
6 Domy pomocy społecznej są zakładami administracyjnymi (publicznymi) realizującymi zadania
w obszarze pomocy społecznej. Działalność
zakładów administracyjnych jest również wyrazem gwarancji konstytucyjnych praw jednostki,
a ich forma organizacyjna uzasadniona jest
dostarczaniem świadczeń dotyczących najważniejszych dla człowieka dóbr i wartości. Ustawodawca charakteryzuje typ danej placówki
i jej rodzaje. W literaturze wyróżnić można
5
Strona 116
Asumptem dla tych rozważań stały się
czyć należy, że upośledzenie umysłowe nie
znowelizowane akty prawne, rzucające
jest odrębną jednostką chorobową i przyj-
nowe światło na problemy interpretacyjne
muje się, że to stan, w którym sprawność
i praktyczne, w zakresie opieki nad osobami
intelektualna jest istotnie mniejsza od prze-
z zaburzeniami psychicznymi, przebywają-
ciętnej. Brak definicji choroby psychicznej
cymi m.in. w domach pomocy społecznej7.
i osoby chorej psychicznie należy uznać
Należy podkreślić, że nie istnieje jedna,
za poważny błąd, mogący mieć swoje reper-
wiodąca definicja zdrowia psychicznego8.
kusje w nadużyciach i nietrafnych decyzjach
W literaturze przyjmuje się, że oznacza prawidłowe funkcjonowanie czynności
psychicznych, przekładające się na skuteczne
działanie,
satysfakcjonujące
relacje
interpersonalne oraz umiejętność przystosowania się do zmian i radzenia sobie
z
przeciwnościami.
Z
kolei
definicje
medyczne, odnoszące się do poszczególnych
jednostek chorobowych, precyzyjnie wskazują i omawiają poszczególne publikacje
medyczne9. W nauce wyróżnia się cztery
stopnie upośledzenia umysłowego. Zaznadomy dla: osób w podeszłym wieku, osób przewlekle somatycznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych intelektualnie, osób niepełnosprawnych fizycznie. Zob. I. Sierpowska,
Pomoc społeczna jako administracja świadcząca.
Studium administracyjnoprawne, Wolters Kluwer
business, Warszawa 2012 r., s. 232 i nast.
7 Niemożność skorzystania z pomocy innych
osób jako przesłanka umieszczenia w domu
pomocy społecznej nie jest explicite wskazana
w art. 39 ust. 2 u.o.z.p. Jednakże wykładnia celowościowa przemawia za takim ujęciem przytoczonego przepisu. Wprost zostało ono wyrażone w postanowieniu SN z 14.06.2005 r., sygn.
V CK 746/04.
8 Zob. S. Pużyński, Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007,
tom XLI, nr 3, s. 299-308.
9 Zob. np. M. Jarosz, Podstawy psychiatrii , Warszawa 1988 r., A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Psychiatria,Wrocław 2002
r.
w
procesie
diagnostyczno-leczniczym.
W publikacjach naukowych zanika termin
„choroba psychiczna”, która w znaczeniu
sensu sticto stanowi synonim psychozy zaburzenia psychicznego. Z kolei zaburzenie
psychiczne w znacznym stopniu ogranicza
wgląd, czyli poczucie choroby, zdolność
radzenia sobie ze zwykłymi wymaganiami
życia lub utrzymaniem właściwego kontaktu z rzeczywistością. Jego miejsce wypełnia
określenie „zaburzenie” (disorder), zaczynające pełnić nadrzędną rolę w odniesieniu
do ogółu stanów chorobowych. Pojęcie zaburzenia psychiczne (mental disorders)
oznacza ogół zaburzeń czynności psychicznych i zachowania, które są przedmiotem
zainteresowania
(diagnostyka,
leczenie,
profilaktyka, badania etiologii i patogenezy)
psychiatrii klinicznej10.
Umieszczenie osoby psychicznie
chorej w DPS a nowe regulacje
prawne
W domu pomocy społecznej można
zostać umieszczonym zarówno na podstaIbidem, S. Pużyński, Choroba psychiczna –
problemy z definicją… s. 303-304.
10
Strona 117
wie przepisów ustawy o ochronie zdrowia
go świadczenia zdrowotnego14. Taką zgodę
psychicznego11, jak również w oparciu
wyraża sam zainteresowany, o ile jest
o regulacje ustawy o pomocy społecznej12.
w stanie wyrazić swoją wolę, albo jego
Umieszczenie
w
domu
pomocy
przedstawiciel ustawowy. U.o.z.p. rozróżnia
społecznej na podstawie ustawy o pomocy
dwa tryby przyjęcia osoby chorej psychicz-
społecznej wymaga kumulatywnego speł-
nie lub upośledzonej umysłowo do domu
nienia przesłanek zawartych w art. 54 ust. 1
pomocy
u.p.s. Są nimi: konieczność sprawowania
pacjent wyraża zgodę i przymusowo – bez
całodobowej opieki, brak możliwości funk-
zgody pacjenta.
cjonowania w codziennym życiu z powodu
społecznej:
dobrowolne,
kiedy
Podobnie jak w przypadku regulacji,
wieku, choroby lub niepełnosprawności
dotyczącej
oraz brak możliwości zapewnienia niezbęd-
zdrowotne, pominięta została kategoria
nej pomocy w formie usług opiekuńczych.
osób, wykazujących inne zakłócenia czyn-
Wobec powyższego, ustalenia wymaga fakt,
ności psychicznych. Należy tu również
czy osoba ubiegająca się o takie skierowa-
postulować de lege ferenda, za uregulowa-
nie, nie może samodzielnie funkcjonować
niem
w codziennym życiu, ze względu na wiek,
wymienionej kategorii osób prawa do przy-
chorobę lub niepełnosprawność13. Osoba,
jęcia do domu pomocy społecznej15.
która
wskutek
choroby
psychicznej
tej
odpłatności
kwestii
Zaspokajanie
za
poprzez
świadczenia
przyznanie
podstawowych
lub upośledzenia umysłowego nie jest zdol-
potrzeb życiowych obejmuje w szczególno-
na do zaspokajania podstawowych potrzeb
ści wyżywienie, opiekę higieniczną, pielę-
życiowych i nie ma możliwości korzystania
gnację. Przy czym opieka musi ona być stała
z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej
i całodobowa16. Zakres usług opiekuńczych
opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga lecze-
musi być dostosowany do sytuacji osoby
nia szpitalnego, może być za jej zgodą lub
potrzebującej, a zatem świadczony w takim
zgodą jej przedstawiciela ustawowego przy-
rozmiarze, aby zapewnić jej bytowanie
jęta do domu pomocy społecznej (art. 38
u.o.z.p.). Podstawowym prawem pacjenta
stanowiącym gwarancję poszanowania jego
autonomii jest prawo do wyrażenia zgody
lub odmowy zgody na udzielenie określoneUstawa o ochronie zdrowia psychicznego
z dnia 19 sierpnia 1994 r. (Dz.U.2011.231.1375
j.t.), zwana dalej u.o.z.p.
12 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej (Dz.U.2013.182 j.t.), zwana dalej u.p.s.
13 Wyrok NSA z 08.05.2009, I OSK 849/08, Lex
Polonica nr 2475879.
11
M. Żelichowski, Zgoda pacjenta na leczenie –
wprowadzenie, Medycyna Praktyczna 2008, nr 5,
s. 151; M. D. Głowacka, E. Mojs (red.), Prawo
i psychologia…, s. 145-146.
15 T. B. Kulik, J. Pacian, A. Pacian, H. Skórzyńska,
K. Kowalczyk, B. Szponar, R. Krzyszycha, Prawa
osób chorych psychicznie w świetle obowiązujących regulacji prawnych, Problemy Higieny
i Epidemiologii 2010, 91 (3), s. 369-374.
16 J. Duda, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Wydanie 3, Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 302.
14
Strona 118
w warunkach godnych człowieka17. Zgodnie
zdrowia psychicznego, regulują również
zaś art. 39 ust. 1 u.o.z.p. wskazuje, iż jeżeli
liczne przepisy pochodne i powiązane,
osoba, o której mowa w art. 38 u.o.z.p., lub
w tym rozporządzenia, załączniki, orzecze-
jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają
nia, komentarze. W gąszczu tych regulacji,
zgody na przyjęcie jej do domu pomocy
warto zwrócić uwagę na Rozporządzenie
społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej
Ministra Zdrowia z dnia 28 czerwca 2012 r.
osoby, organ do spraw pomocy społecznej
w sprawie sposobu stosowania i dokumen-
może wystąpić do sądu opiekuńczego miej-
towania zastosowania przymusu bezpo-
sca zamieszkania tej osoby z wnioskiem
średniego oraz dokonywania oceny zasad-
o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez
ności jego zastosowania20 oraz Rozporzą-
jej zgody. Jeżeli osoba wymagająca skiero-
dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11
wania
społecznej
października 2012 r., w sprawie sprawowa-
ze względu na swój stan psychiczny nie jest
nia kontroli przyjęcia i przebywania osób
zdolna do wyrażenia na to zgody, o jej skie-
z zaburzeniami psychicznymi w szpitalach
rowaniu do domu pomocy społecznej orze-
psychiatrycznych
ka sąd opiekuńczy (art. 39 ust. 3 u.o.z.p.).
społecznej oraz sposób jej dokumentowa-
Jest to tryb o charakterze przymusowym
nia21. Oba rozporządzenia zostały wydane
i
na podstawie u.o.z.p.
do
wymaga
domu
pomocy
i
domach
pomocy
kumulatywnego
spełnienia
przesłanek.
Dokonując
Lekarz w postępowaniu z osobami
wykładni tego przepisu, należy kierować się
chorymi psychicznie znajdować się może
intencjami ustawodawcy, a w szczególności
w sytuacji, w której niezbędne jest podjęcie
tym, by zastosowane środki były dla uczest-
określonego działania – badania, leczenia,
nika
Mimo,
hospitalizacja, bez zgody pacjenta, albo
że stosowanie przymusu nie jest cechą
wręcz przy jego oporze, czy proteście.
charakterystyczną administracji świadczą-
W piśmiennictwie z zakresu psychiatrii
cej, nie oznacza to, że funkcja administracji
niewiele uwagi poświęca się problematyce
powyższych
jak
najmniej
uciążliwe18.
może się bez niego obyć19.
U.o.z.p. stanowi akt założycielski
współczesnej polskiej psychiatrii. Istotne
kwestie związane z problematyką ochrony
Uzasadnienie wyroku NSA w Warszawie
z dnia 8.10.1999 r., I SA 393/98, Lex Polonica
nr 45772.
18 B. Turzańska – Szacoń, Ochrona zdrowia psychicznego.., s. 201.
19 I. Sierpowska, Pomoc społeczna jako administracja świadcząca. Studium administracyjnoprawne, Wolters Kluwer business, Warszawa
2012, s. 251.
17
Dz.U.2012.740, zwane dalej rozporządzenie
MZ. Zastąpiło Rozporządzenie Ministra Zdrowia
i Opieki z dnia 23 sierpnia 1995 r., w sprawie
sposobu stosowania przymusu bezpośredniego
(Dz. U. 1995 nr 103 poz. 514), zwane dalej stare
rozporządzenie MZ.
21 Dz.U.2012.1147, zwane dalej nowe rozporządzenie MS. Zastąpiło Rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 22 lutego 1995 r.,
w sprawie kontroli przestrzegania praw osób
z zaburzeniami psychicznymi przebywających
w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy
społecznej (Dz. U. 1995, Nr 23 poz. 128), zwane
dalej stare rozporządzenie MS.
20
Strona 119
postępowania przymusowego22. Jego istoty
(§4 ust. 1 i 2). Z kolei długość stosowania
należy upatrywać w uprawnieniu do zasto-
przymusu bezpośredniego na terenie domu
sowania określonych środków farmakolo-
pomocy społecznej wynosi teraz maksymal-
gicznych, technicznych lub chemicznych, cel
nie 8 godzin. Wydłużenie jego stosowania
zaś – w zmuszaniu do podporządkowania
może odbywać się tylko i wyłącznie
osoby, wobec której przymus jest stosowa-
w warunkach szpitalnych.
ny, woli podmiotu uprawnionego do jego
Warunki i tryb stosowania przymu-
zastosowania23. J. K. Gierowski przyjmuje,
su bezpośredniego, wobec osób z zaburze-
że przymus bezpośredni to postępowanie
niami psychicznymi reguluje art. 18 u.o.z.p.
mające na celu uspokojenie i zabezpieczenie
Na podstawie przepisu art. 18 ust. 11 u.o.z.p.
osoby stwarzającej zagrożenie dla siebie lub
zostało wydane rozporządzenie MZ, okre-
otoczenia przy użyciu określonych metod
ślające sposób stosowania przymusu bezpo-
fizycznych i farmakologicznych24. Można
średniego wobec osób z zaburzeniami psy-
go stosować w szpitalu i na oddziale psy-
chicznymi, dokumentowanie zastosowania
chiatrycznym, w domu pomocy społecznej,
przymusu bezpośredniego i dokonywania
innych oddziałach szpitalnych, czy izbie
oceny zasadności zastosowania przymusu
wytrzeźwień.
bezpośredniego.
Osobą
uprawnioną
do
podjęcia
Z uwagi na fakt, że domy pomocy
decyzji w zakresie zastosowania przymusu
społecznej nie zawsze zatrudniają lekarza
bezpośredniego jest lekarz, a w nagłych
bądź lekarz nie stacjonuje w ośrodku cało-
sytuacjach pielęgniarka. Dotychczas, rozpo-
dobowo, należy przybliżyć kwestię zawia-
rządzenie MZ w przypadku braku możliwo-
domienia go przez pielęgniarkę, w sytuacji
ści uzyskania zgody od lekarza, na dalsze
znacznego
unieruchomienie lub zastosowanie izolacji
zagrażającemu życiu pacjenta. Stare rozpo-
wobec pacjenta, decyzję w tym zakresie
rządzenie MZ, określa jedynie sam fakt
powierzało pielęgniarce. Czas jednorazowe-
zawiadomienia,
go ograniczenia nie mógł jednak trwać dłu-
Problem pojawia się w sytuacji, kiedy lekarz
żej niż 6 godzin. Obecnie, nowe rozporzą-
nie stacjonuje w domu pomocy społecznej,
dzenie MZ określa, że pielęgniarka w tej
a w razie potrzeby osiągalny jest jedynie
samej sytuacji, może zastosować środki
na „telefon” pracownika. Obecnie w przed-
przymusu na czas nie dłuższy niż 4 godziny
stawionej
pogorszenia
M. Balicki, Przymus w psychiatrii – regulacje
i praktyka, Prawo i Medycyna 1991, Nr 1, s. 40
i 50.
23 J. Duda, Komentarz do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.., s. 195.
24 J. K. Gierowski, Środki zabezpieczające, System
prawa karnego, t. 7, Warszawa 2012, s. 43.
22
bez
sytuacji
jednostkę
stanu
zdrowia,
sprecyzowania.
należy
Państwowego
powiadomić
Ratownictwa
Medycznego.
Oczywistym jest, iż każde użycie
środka przymusu bezpośredniego musi
zostać
odnotowane
w
dokumentacji
Strona 120
medycznej,
stąd
ustawodawca
explicite
o tym postanowił. Obowiązujące rozporzą-
wystawia pozytywną lub negatywną opinię,
którą zamieszcza się w dokumentacji.
dzenie doprecyzowuje tą kwestię. Idea
W obecnej regulacji krąg podmio-
pozostaje w niezmienionej postaci, jednak
tów, które powinny wiedzieć o zleceniu
dodatkowo
obowiązek
został rozszerzony. Niezwłocznie powinien
prowadzenia rejestru, w którym odnotowu-
być zawiadomiony lekarz, jeżeli zlecającym
je się każde zastosowanie przymusu bezpo-
jest inny lekarz, niż ten który pracuje
średniego. Należy wprowadzić do niego
w danym domu pomocy społecznej. U.o.z.p.
odpowiednie dane: personalia osoby, wobec
wskazuje tutaj na lekarza psychiatrę upo-
której zastosowano przymus bezpośredni,
ważnionego przez marszałka województwa.
kto zlecił, jaki środek zastosowano, co było
Czas na wydanie oceny wynosi 3 dni. Różni-
przyczyną zastosowania, jak długo trwał
ca jaka zachodzi względem poprzedniego
oraz jak przebiegał proces izolacji25.
stanu prawnego, dotyczy wprowadzenia
wprowadzono
Przymus bezpośredni jest daleko
terminu, do jakiego należy wydać opinię.
idącą formą ograniczenia wolności jednost-
Wcześniej nie był on określony i istniał
ki, dlatego uzasadnienie znajdują wszelkie
jedynie przymus jej wydania. Następną
procedury związane z poinformowaniem
osobą, która powinna zostać poinformowa-
o jego stosowaniu odpowiedniego kręgu
na jest lekarz, o ile zlecenia dokonała pielę-
podmiotów. Do chwili wejścia w życie
gniarka, będąca pracownicą danego domu
rozporządzenia
był
pomocy społecznej. Obowiązek poinformo-
zdrowotnej
wania dotyczy także kierownika domu
zakładu,
pomocy społecznej, jeżeli zlecającym jest
a w przypadku innego lekarza o zdarzeniu
pielęgniarka – pracownik, a nie stacjonuje
informowany był lekarz specjalista upo-
tam lekarz. Ostatnią osobą jest dysponent
ważniony przez wojewodę26. Współpraca
zespołu ratownictwa medycznego właści-
ta ograniczała się wyłącznie do poinformo-
wego dla danego zespołu, jeżeli zlecenio-
wania lekarza specjalisty o zastosowaniu
dawcą jest kierownik akcji ratunkowej.
kierownik
za
MZ,
zakładu
pośrednictwem
powiadamiany
opieki
lekarza
przymusu bezpośredniego. Obecnie rozsze-
Oba
rzono ten zakres. Lekarz wyznaczony przez
stosowanie
wojewodę
zasadności
w postaci unieruchomienia, ale musi zostać
stosowania przymusu bezpośredniego oraz
wykonane w pomieszczeniu jednoosobo-
dokonuje
oceny
rozporządzenia
przymusu
przewidują
bezpośredniego
wym. Na gruncie nowego rozporządzenia
MZ, domy pomocy społecznej są zwolnione
Zob. załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 28.06.2012 r..
26 Do rozporządzenia dołączone były dwa
załączniki przy pomocy, których informowano
odpowiednie osoby.
25
z tego obowiązku, na rzecz wykonywania
tych czynności także w pomieszczeniach
wieloosobowych, ale w przypadku, gdy nie
Strona 121
ma możliwości zapewnienia takich warun-
Konkluzje
ków. Ustawodawca stawia jednocześnie
pewne obwarowania: w postaci oddzielenia
pacjenta od innych osób przebywających
wraz z nią na sali, celem zapewnienia
poszanowania jej godności i intymności oraz
wykonywanie
zabiegów
pielęgnacyjnych
w odosobnieniu. Należy poddać w wątpliwość realne szanse na stworzenie takich
warunków, w kontekście wciąż istniejącego
zróżnicowania
standardów
lokalowych
i usługowych. Często budynki, w których
mieszczą się domy pomocy społecznej
są nie są zbyt duże i za bardzo zagęszczone27.
Nowym obowiązkiem wynikającym
z § 17 rozporządzenia MZ jest prowadzenie
karty unieruchomienia lub izolacji28. Należy
ją dołączyć do historii choroby lub historii
zdrowia lub choroby. Przekazywana jest
wraz z pacjentem np. do jednostki leczniczej, gdzie osoba została skierowana i przetransportowana.
Przymus
bezpośredni
w
formie
izolacji jest stosowany w pomieszczeniu
urządzonym
w sposób zabezpieczający
przed uszkodzeniem ciała osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz w sposób odpowiadający pod względem warunków bytowych i sanitarnych innym pomieszczeniom
szpitala psychiatrycznego lub jednostki
organizacyjnej pomocy społecznej.
I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 109110.
28 Wzór karty unieruchomienia lub izolacji określa załącznik nr 5 do rozporządzenia MZ.
27
Od 01.01.2014 r. zaczną obowiązywać regulacje wprowadzone w ust. 2-5 § 8
nowego
rozporządzenia
MZ.
Swoistym
novum będzie konieczność wyposażenia
pomieszczeń, przeznaczonych do izolacji
pacjentów w kamery monitoringu. Można
stwierdzić, iż ustawodawca kompleksowo
reguluje kwestie związane z tą formą nadzoru. Otóż, dostęp do kamer i zapisu z nich
pochodzącego, udostępniać będzie można
wyłącznie
osobom
uprawnionym.
Czas
archiwizacji takich nagrań wynosić będzie
nie więcej niż 6 miesięcy, jednak nie mniej
niż 3 miesiące od dnia zakończenia stosowania przymusu bezpośredniego w formie
izolacji.
po
Usunięcie
upływie
archiwum
terminu
nagrań,
przechowywania,
nastąpi w sposób trwały, uniemożliwiający
ponowne odzyskanie danych. Kadra pielęgniarska
może
wykorzystywać
system
monitoringu w celu kontroli (nie rzadziej
niż raz na kwadrans) stanu fizycznego
osoby unieruchomionej bądź izolowanej.
Rozwiązanie to istniało na gruncie poprzedniego stanu prawnego i obowiązuje nadal,
jednak nadzór ten nie będzie musiał być
wykonywany osobiście, co nie stanie się
aż tak uciążliwe dla personelu.
Po zmianie niektórych regulacji
związanych
ze sposobem stosowania i
dokumentowania zastosowania środków
przymusu bezpośredniego, zmianom uległy
niektóre kwestie związane z kontrolą
przestrzegania praw osób z zaburzeniami
Strona 122
psychicznymi przebywającymi w domach
Wykaz literatury:
pomocy społecznej. Na gruncie starego
rozporządzenia MS, kontrola obejmowała
1. M. Balicki, Przymus w psychiatrii –
działalność zakładu w zakresie współpracy
regulacje i praktyka, Prawo i Medy-
z sądem i kuratorami. Ustawodawca zrezy-
cyna 1991, Nr 1.
gnował z tego zapisu. Podobnie, w przypad-
2. Bujny J., Prawa pacjenta. Między
ku opieki prawnej dla domu pomocy
atonomią a paternalizmem, War-
społecznej. Uprzednio była ona gwaranto-
szawa 2007.
wana
na
czas
sprawowania
kontroli.
3. Duda
J.,
Komentarz
do
ustawy
W mojej ocenie zmiana ta nie jest korzystna
o ochronie zdrowia psychicznego,
z punktu widzenia praw przysługujących
Wydanie 3, Lexis Nexis, Warszawa
pacjentowi domu pomocy społecznej.
2012.
Natomiast, gdy chodzi o sposób
4. Gierowski J. K., Środki zabezpiecza-
kontroli, to stare rozporządzenie MS obli-
jące, System prawa karnego, t. 7,
gowało sędziego do jej przeprowadzania
Warszawa 2012.
co najmniej raz w roku lub doraźnie.
5. Głowacka M. D., Mojs E. (red.), Pra-
Obecnie sędzia przeprowadza je w sposób
wo i psychologia w ochronie zdro-
stały i doraźny. Jak widać, zmianie uległa
wia, Wolters Kluwer business, War-
częstotliwość, wynosząca teraz nie mniej niż
szawa 2012.
raz na dwa lata. Po zakończeniu kontroli
sędzia
udostępnia
kierownikowi
domu
6. Kulik T. B., Pacian J., Pacian A., Skórzyńska H., Kowalczyk K., Szponar
pomocy społecznej wyniki analizy, zakreśla-
B.,
jąc trzy dniowy termin na ustosunkowanie
chorych
się do nich.
obowiązujących regulacji prawnych,
Zakres i sposób kontroli nie zmienił
się drastycznie, ale porównując oba rozpo-
Krzyszycha
R.,
Prawa
psychicznie
w
osób
świetle
Problemy Higieny i Epidemiologii
2010, 91 (3),
rządzenia MZ oraz MS, widzimy zapisy
7. Sierpowska I., Pomoc społeczna jako
nowe, nie funkcjonujące wcześniej. Choć
administracja świadcząca. Studium
zmiany te nie są rewolucyjne na płaszczyź-
administracyjnoprawne,
nie
Kluwer business, Warszawa 2012.
innowacyjności,
to
z
pewnością
Wolters
w aspekcie praktycznym są potrzebne
8. Sierpowska I., Prawo pomocy spo-
i przydatne. Wątpliwości może jedynie
łecznej, Wolters Kluwer business,
wzbudzać szybkość dostosowania się pla-
Warszawa 2011.
cówek, gdyż za wskazanymi zmianami
9. Szweda – Lewandowska Z., Popyt
podążyć muszą określone środki finansowe.
na miejsca w domach pomocy
społecznej wśród seniorów w Polsce
Strona 123
w perspektywie 2035 roku, Acta
wejdą w życie szczegółowe rozporządzenia
Univesitatis Lodziensis FOLIA OE-
Ministra Zdrowia, dotyczące między innymi
CONOMICA 2009.
stosowania i dokumentowania przymusu
10. Turzańska – Szacoń B., Ochrona
bezpośredniego.
zdrowia psychicznego, Wyd. Gaskor,
Wrocław 2012.
11. Żelichowski
M.,
Placement in a social housing assistance is
Zgoda
pacjenta
one form of care for the mentally ill and
na leczenie – wprowadzenie, Medy-
mentally disabled. Its main aim is to provide
cyna Praktyczna 2008, nr 5.
a specified group of people the right conditions, when there is no need for psychiatric
Abstrakt
hospitalization. This problem is current
because from the 1 January 2014 will enter
Umieszczenie w domu pomocy społecznej
into force on the Regulation of the Minister
jest jedną z form opieki nad osobami
of Health, about use and documentation of
chorymi psychicznie i upośledzonymi umy-
coercive measures.
słowo. Głównym jego celem jest zapewnienie wskazanej grupie osób odpowiednich
Monika Praczyńska jest doktorantką
warunków, gdy nie zachodzi potrzeba
w Katedrze Prawa Konstytucyjnego WPiA
hospitalizacji psychiatrycznej. Problem ten
UŁ.
jest o tyle aktualny, że od 1 stycznia 2014 r.
Strona 124

Wiedza Prawnicza nr 3/2013 roku

Transkrypt

Podobne dokumenty

Informacje ogólne dla osób ukaranych za wykroczenie. • Wyrok staje

Wniosek o zmianę miejsca wykonywania kary ograniczenia wolności

Metodologia nauk prawnych część II

wyklad I ³tp

Częstochowa, dnia .................. Imię, nazwisko, adres

Nowe możliwości na wolności!

Rozdział II: Kary i nagrody w wychowaniu