Rozdział II: Kary i nagrody w wychowaniu

Kara jako konsekwencja niestosownego zachowania
Zarówno kary i nagrody mają na celu spowodować pozytywne zmiany w
postępowaniu dziecka. Jednak obie metody odgrywają w procesie wychowania inne role.
Kara jest określana, jako doświadczenie negatywne, którego organizm unika,
ponieważ towarzyszy jej przykry stan emocjonalny. Kary powodują wiele trudnych i
nieprzyjemnych emocji jak: lęk, strach, napięcie, wstyd, niepokój, smutek. Nagroda to
sytuacja pozytywna, poszukiwana przez organizm, ponieważ towarzyszą jej przyjemne
emocje i stany takie, jak: radość, nadzieja, zadowolenie, uczucie powodzenia, świadomość
uznania, zaspokojenie ambicji, zachęcając w ten sposób do podejmowania wysiłków,
powodujących w efekcie osiągnięcie pozytywnych doznań. Psychologowie uważają, że
pomiędzy karą a nagrodą istnieje ścisły związek, to znaczy pozbawienie spodziewanej
nagrody stanowi karę, a uniknięcie kary działa jak nagroda.
Kara w procesie wychowania powinna sprawować funkcję korektywną i
profilaktyczną. Powinna mieć na celu zmianę zachowania dziecka na lepsze, powodując w ten
sposób wiarę w siebie i możliwości rekompensaty. Aby spełniała swoje funkcje powinna być
stosowana świadomie i konsekwentnie, powinna być powiązana z popełnionym czynem oraz
wzbudzać poczucie winy. Te warunki powodują, że dziecko uczy się konsekwencji swojego
zachowania oraz odpowiedzialności za nie, a także zachęca do jego zmiany.
W rzeczywistości, w wielu rodzinach nadal bardzo często stosowane są kary
niepedagogiczne. Należą do nich: strofowanie dziecka, zawstydzanie go, przekupywanie,
straszenie, porównywanie, wyśmiewanie, sarkazm, poniżanie, ciągłe wytykanie wykroczeń,
kary cielesne, pozbawienie rzeczy, do których dzieci mają prawo.
Konsekwencją stosowania powyższych metod jest kształtowanie się u wychowanków
niekorzystnych cech i zachowania, jak: agresywność, brutalność, bezwzględność, a także brak
odwagi, uległość, obłuda. Ten rodzaj karania poniża godność dziecka, zmniejsza jego
wrażliwość, tłumi uczucia i niestety bardzo często pozostawia urazy psychiczne. Regularne
stosowanie takich metod powodować może utratę miłości dziecka do wychowawców, a także
wyzwalać jego gniew, nienawiść, zawziętość, chęć zemsty, żal do karzącego, depresję, wstyd,
rozpacz lub niskie poczucie własnej wartości.
Mimo powszechnego przekonania, co do skuteczności stosowania kar, badacze
zajmujący się tym zagadnieniem zgodnie przyznają, że to nagrody mają większą skuteczność
w procesie socjalizacji. Uważają oni, że nagroda bezpośrednio wzmacnia nagradzane
zachowanie, podczas gdy kara funkcjonuje jedynie pośrednio i nie wyklucza na zawsze
karanego zachowania. Karanie jedynie tłumi niepożądane zachowania na jakiś czas, jednak
nie
eliminuje
ich
całkowicie.
Surowe
kary
powodują
występowanie
społecznie
nieakceptowanych zachowań, do których należą: utrwalanie i przekazywanie wzorów
zachowania agresywnego w relacjach z ludźmi oraz przemieszczenie się reakcji agresywnych
na inne osoby.
Dodatkowymi warunkami skuteczności kar są: więź emocjonalna między karzącym a
karanym, zrozumienie i przekonanie o wzajemnej sympatii, życzliwości oraz wzajemna
akceptacja norm. Kara nie powinna być ani zemstą, ani odwetem czy okupem. Celem karania
jest zmiana zachowania dziecka na lepsze, dlatego ważne jest, aby dziecko otaczała atmosfera
spokoju i równowagi w trakcie odbywania kary.
Magdalena Grelus-Ochman