Pobierz / Czytaj

120
DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
Grzegorz Zarzeczny (Polska, Wrocław)
Problem tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przypadek Łotwy
w polskich mediach)6
Jak zauważają E. Bielsa i S. Bassnett [2009: 2], jednym z zagadnień na styku studiów
nad globalizacją, medioznawstwa, socjologii i translatoryki jest „globalny przepływ
informacji, gdzie równie istotne są sposoby tworzenia medialnych wiadomości, jak i
fakt, że ich transfer przebiega nie tylko w przestrzeni, lecz również poprzez granice języków i kultur”. Tekst newsa postrzega się jako końcowy produkt złożonego zdarzenia
komunikacyjnego. W produkcie tym utrwalone zostały struktury i reguły świadczące
o określonych strategiach (tj. intencjonalnej – a często również niesprawiedliwej –
konstrukcji wypowiedzi) nadawczo-odbiorczych [por. Fowler 1991; van Dijk (red.)
2001; Piekot 2006; Machin, van Leeuven 2007]. Ogólny model procesu komunikowania w mediach informacyjnych proponuje T. Piekot [2006: 107-108]:
6 Rozbudowana wersja tego tekstu została opublikowana w Obliczach Komunikacji [Zarzeczny 2012: 173-190].
STUDIA PRZYPADKÓW
121
(1.) W ramach pewnego kręgu kulturowego (2.) i w pewnych warunkach społecznych
(3.) ktoś (osoba, instytucja) postrzega zdarzenia, (4.) dokonuje ich selekcji i interpretacji,
(5.) aby je upowszechnić (6.) za pomocą dostępnych środków językowych (7.) z pewnymi
intencjami (8.) oraz w pewnej formie. (9.) Odbiorca odczytuje i interpretuje ów tekst
(10.) dzięki własnym umiejętnościom, (11.) uwzględniając własne potrzeby i oczekiwania, (12.) korzysta też z wiedzy o świecie i z osobistych doświadczeń (13.) oraz z informacji
o faktach przekazanych przez inne źródła. (14.) W rezultacie tego procesu w umyśle nadawcy powstaje mentalny obraz zdarzeń opisywanych w tekście.
W świecie globalnych agencji dziennikarskich ów produkt zdarzenia komunikacyjnego staje się częścią kolejnego procesu – tłumaczenia, w którego „centrum
zainteresowania nie pojawia się zagadnienie ekwiwalencji językowej, lecz raczej
przekształcenie informacji w sposób zgodny z oczekiwaniami nowych czytelników”
[Bielsa, Bassnett 2009: 132]. Oczywiście „czytelnik oryginału i czytelnik przekładu
należą do dwóch różnych społeczności językowych i kulturowych, nie mają więc tych
samych doświadczeń, które są składnikiem wiedzy uprzedniej, z jaką przystępują
do lektury; dzieli ich odmienność kodów kulturowych” [Skibińska, Cieński 2002:
5]. Ponadto nieuchronnie manipulacyjny charakter tłumaczenia może wyrażać
(oraz utrwalać, jak i obalać) określone relacje nierówności w praktykach społecznych. Spośród wielu zagadnień wpływających na ostateczny kształt każdego tłumaczenia wiadomości, do najważniejszych należą relacje postkolonialne [por. Venuti
1995; Bassnett, Trivedi (ed.) 1999; Hatim, Munday 2004] oraz tłumaczenie ideologii
[por. Hatim, Mason 1997].
Studium przypadku. Istnieją dwie wersje (Tekst A i Tekst C) angielskojęzycznej
wiadomości opublikowanej przez rosyjską agencję informacyjną Ria Novosti7 oraz
polskie tłumaczenie tej wiadomości (Tekst B) pochodzące z elektronicznego wydania Dziennika8. Opublikowany o 17.26 Tekst A informuje o zamiarze upamiętnienia
niemieckich żołnierzy w byłym obozie koncentracyjnym:
TEKST A (2) Latvia builds monument to German soldiers at former death camp
(4) RIGA, September 25 (RIA Novosti) - Work on a monument to German soldiers who died
in WWII is underway at the site of a former death camp in the small Latvian city of Salaspils,
the Salaspils Vestis paper said on Thursday. (5) The city of Salaspils, located 18 km (11 miles)
to the southeast of Latvia’s capital Riga, was home to the WWII Stalag-350-s camp for Soviet
prisoners of war. (6) The newspaper said that the construction of the monument was being
financed by the administration of the German city of Bremen. (7) According to documents
presented at the Nuremberg Trials, over 100,000 people, including children, were killed
at the Nazi death camp. Torture and ‘medical experiments’ were common. (8) Galina Mushtavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia, said that surviving Salaspils
death camp inmates regard the monument as “an outrage” and “an insult”. (10) A Soviet
monument to the dead was unveiled at the camp in 1967. (13) Russia has repeatedly drawn
the EU’s attention to what it calls Estonia and Latvia’s attempts to glorify Nazi Germany.
It has also spoken out against their “discriminatory policies” with regard to ethnic Russians
resident in the two former Soviet republics. (14) In spring of this year, Riga hosted a march
by Waffen SS veterans, which involved over 200 Latvian Legion veterans and their supporters. The march passed through Riga under tight police security, and commemorated Latvians
who had fought for the Nazis during WWII.
co zostaje przetłumaczone i opublikowane po polsku jako Tekst B o godz. 18.51:
7 http://en.rian.ru/world/20080925/117104195.html; http://en.rian.ru/world/20080925/117109698.html
8 http://www.dziennik.pl/swiat/article243280/W_dawnym_obozie_postawia_pomnik_hitlerowcom.html
122
DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
TEKST B (1) Kontrowersyjna decyzja łotewskich władz (2) W dawnym obozie postawią pomnik hitlerowcom (4) Co można postawić w miejscu niemieckiego obozu zagłady? Władze łotewskie twierdzą, że najlepiej stworzyć tam pomnik żołnierzy... niemieckich,
którzy zginęli w czasie II wojny światowej. (6) Prace w miasteczku Salaspils sfinansują władze niemieckiej Bremy. (8) „Dla tych, którzy przeżyli obóz zagłady w Salaspils ta decyzja to
jeden wielki skandal” - krytykuje władze, w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” Galina Musztawińskaja z rosyjskiej mniejszości na Łotwie. Bo nikt nie może zrozumieć dlaczego, za niemieckie pieniądze, na terenie dawnego obozu, tuż obok pomnika ofiar zagłady, stanie pomnik
poświęcony ich katom. (9) W obozie w Salaspils, który początkowo był tylko obozem dla sowieckich jeńców wojennych, Niemcy zamordowali aż sto tysięcy ludzi. Hitlerowscy naukowcy przeprowadzali w nim, także na dzieciach, okrutne eksperymenty medyczne. (14) To nie
pierwsza kontrowersyjna decyzja łotewskich władz. W marcu, przez Rygę przemaszerowało
ponad dwustu weteranów łotewskich oddziałów SS, składając hołd swym kompanom, którzy
zginęli walcząc ramię w ramię z hitlerowcami.
podczas gdy o 20.50 pojawia się uzupełnienie w postaci Tekstu C, gdzie stosunkowo mniej istotny fragment A10 zostaje zastąpiony elementami C11-12, które wyjaśniają i jednocześnie zamykają sprawę. W wersji polskojęzycznej informacja nadal
pozostaje niesprostowana.
TEKST C (2) Latvia builds monument to German soldiers at former death camp
(4) RIGA, September 25 (RIA Novosti) - Work on a monument to German soldiers who died
in WWII is underway at the site of a former death camp in the small Latvian city of Salaspils,
the Salaspils Vestis paper said on Thursday. (5) The city of Salaspils, located 18 km (11 miles)
to the southeast of Latvia’s capital Riga, was home to the WWII Stalag-350-s camp for Soviet
prisoners of war. (6) The newspaper said that the construction of the monument was being
financed by the administration of the German city of Bremen. (7) According to documents
presented at the Nuremberg Trials, over 100,000 people, including children, were killed
at the Nazi death camp. Torture and ‘medical experiments’ were common. (8) Galina Mushtavinskaya, an activist from a pro-Russian movement in Latvia, said that surviving Salaspils
death camp inmates regard the monument as “an outrage” and “an insult”. (11) Juris Vrublevskis, the director of the Salaspils memorial camp, denied however that a monument was
being built to commemorate German soldiers. (12) “No one is going to erect a monument
to German soldiers on the territory of the former death camp,” he said. “Work is currently
underway near the Salaspils memorial to landscape a cemetery containing 256 German soldiers who perished after the war in a Soviet camp for German prisoners of war located in the
same place.” (13) Russia has repeatedly drawn the EU’s attention to what it calls Estonia and
Latvia’s attempts to glorify Nazi Germany. It has also spoken out against their “discriminatory policies” with regard to ethnic Russians resident in the two former Soviet republics.
(14) In spring of this year, Riga hosted a march by Waffen SS veterans, which involved over
200 Latvian Legion veterans and their supporters. The march passed through Riga under tight
police security, and commemorated Latvians who had fought for the Nazis during WWII.
Relacje postkolonialne w wiadomości dziennikarskiej. Tekst C stanowi ostateczną wersję newsu dotyczącego kwestii upamiętnienia niemieckich żołnierzy zaprezentowanego przez agencję RIA Novosti. Nie wiadomo, czy istniała fizycznie jakaś
jego pierwotna, rosyjska wersja, z pewnością jednak – na podstawie utrwalonych
w dyskursie strategii nadawczych „podpowiadających” odczytanie preferowane –
możemy wskazać, że informacja ta, niezależnie od kształtu formalnego (angielskojęzycznego i pozornie zbalansowanego), wyraża rosyjski, antyłotewski punkt widzenia. Jakkolwiek w przypadku strony formalnej tłumaczenia tekst wiadomości musi
być ukształtowany tak, by zaspokajać potrzeby i oczekiwania docelowego audytorium, a zatem poddany całkowitej familiaryzacji [domestication; por. Venuti 1995],
123
STUDIA PRZYPADKÓW
nie zmienia to jednak faktu, że kwestie ideologiczne leżące u podłoża danego tekstu
mogą wskazywać źródłowy punkt widzenia [por. Bielsa, Bassnett 2009: 10]. W omawianej wiadomości służą temu wykładniki na poziomie globalnej organizacji tekstu
– pomimo zbalansowania całości informacji łotewskim sprostowaniem, niezmienne
pozostają najważniejsze jej elementy: tytuł (C2) oraz lid (C7), wyrażające rosyjski
punkt widzenia. Równie istotna jest niemal konsekwentnie budowana w tekście
głównym opozycja między uczestnikami wydarzenia, którymi w newsie są całe narody/państwa o jednoznacznie przypisanych cechach:
obecnie
historia
aspekt
moralny
prawny
hierarchiczny
hierarchiczny
prawny
moralny
Estonia
Łotwa
Niemcy
(oprawca)
oprawca
(skazany)
podrzędny
podrzędny
dyskryminujący
pronazistowski
Rosja
ofiara
oprawca
ofiara
skazany
nadrzędny
nadrzędny
ZSRR
poszkodowany
dyskryminowany
antynazistowski
Tabela 1. Cechy opozycyjnych państw w analizowanej wiadomości (TC).
C12
C5
C7
C14
C6
C13
C13
Rosja (oraz w planie historycznym ZSRR) definiowana jest jednoznacznie pozytywnie zarówno w aspekcie moralnym, jak i prawnym. Z kolei całościowy obraz Łotwy powstaje w wyniku kilku zabiegów. Najważniejszym z nich jest ustanowienie
relacji podrzędności (negatywnej samej w sobie) wobec Niemiec, tak w okresie drugiej wojny światowej (walka dla nazistów), jak i współcześnie (źródło finansowania).
W efekcie jakkolwiek historyczną antytezą sowieckich ofiar obozu (aspekt moralny)
oraz zwycięzców procesu norymberskiego (aspekt prawny) są narodowo-socjalistyczne Niemcy, relacja metonimiczna umożliwia utożsamienie przypisywanych im cech
również „podwładnej” Łotwie. Z kolei jej (oraz Estonii) współczesna ocena prawna
i moralna (praktyki dyskryminacyjne oraz pronazizm) wprowadzana jest tylko z perspektywy rosyjskiej. Ową subiektywizację wyraża się wprawdzie explicite, jednak za
element równoważący (i to wyłącznie współczesny aspekt moralny) można uznać
jedynie dodaną w TC (w stosunku do TA) wypowiedź dyrektora muzeum w Salaspils
(C12). Problem w tym, że ponadto wprowadza ona przeciwstawne dominującemu
wartościowanie historycznego aspektu moralnego relacji Niemcy – ZSRR, paradoksalnie zatem może być interpretowana jako potwierdzenie pronazistowskiego charakteru współczesnej Łotwy.
Tłumaczenie ideologii w wiadomości dziennikarskiej. Tekst B to polskojęzyczna wersja pierwszego newsu opublikowanego przez agencję RIA Novosti.
O ile oryginał miał charakter całkowicie prorosyjski (i jednocześnie antyłotewski),
polski tłumacz stanął przed bardziej skomplikowanym zadaniem. Duża atrakcyjność
wiadomości (wydarzenie z jednej strony silnie i negatywnie oddziałujące na emocje: gloryfikacja nazizmu, z drugiej – kuriozalne: upamiętnienie kata, a nie ofiary i to
w dodatku w miejscu kaźni) w oczach polskiego odbiorcy mogłaby znacznie spaść,
jeśli zetknąłby się z jej oryginalnym kształtem. W najgorszej sytuacji z co najmniej
kilku powodów mogłoby nawet zaistnieć ryzyko odczytania opozycyjnego:
DYSKURS W PERSPEKTYWIE AKADEMICKIEJ
124
• uwzględnienie podobnego kontekstu historycznego: Łotwa, podobnie
jak Polska, należy do grupy państw, które doświadczyły totalitaryzmu nie tylko
w wersji nazistowskiej, ale również komunistycznej;
• uwzględnienie podobnego kontekstu geopolitycznego: Łotwa, podobnie
jak Polska, należy do terytoriów, które Rosja uznaje za swoją „strefę wpływów”
i do kontroli nad którymi dąży ze względu na własną rację stanu;
• antyrosyjskie stereotypy i uprzedzenia: niezależnie od powyższych
(jak również od wielu przykładów odmiennych postaw i przekonań) w Polsce
istnieje silnie zakorzeniony zbiór negatywnych sądów na temat państwa i narodu rosyjskiego.
W takiej sytuacji autor polskiej wiadomości zdecydował się na znaczną ingerencję w tłumaczony tekst w części inicjalnej (B1-4) oraz we fragmentach B8 i B14.
Polegała ona przede wszystkim na zmianie narracji na temat konfliktu. O ile w TA
głównymi jego stronami były ŁOTWA i ROSJA, TB wprowadza – znacznie bliższe czytelnikowi polskiemu – przeciwstawienie WŁADZY i SPOŁECZEŃSTWA, co eliminuje
potencjalne odczytanie opozycyjne (lub nawet odrzucenie informacji), zachowując
jednocześnie oryginalną dychotomię MY („przeciwnicy pomnika”) – ONI („zwolennicy pomnika”):
p.
Fragment tekstu A (TA)
1. (A2) Latvia builds monument…
Fragment tekstu B (TB)
(B1) Kontrowersyjna decyzja łotewskich władz
(B2) W dawnym obozie postawią pomnik…
2.
(A4) Work on a monument to German sol-(B4) Władze łotewskie twierdzą, że najlepiej
diers who died in WWII is underway…
stworzyć tam pomnik…
4.
(B8) …krytykuje władze, w rosyjskiej agencji „Ria
Novosti” Galina Musztawińskaja…
3.
5.
(B14) To nie pierwsza kontrowersyjna decyzja
łotewskich władz.
(B8) Bo nikt nie może zrozumieć dlaczego,
za niemieckie pieniądze…
(A14) …over 200 Latvian Legion veterans(B14) …ponad dwustu weteranów łotewskich odand their supporters…
działów SS…
(A8) Galina Mushtavinskaya, an activist (B8) ...Galina Musztawińskaja z rosyjskiej mniej7.
from a pro-Russian movement in Latvia… szości na Łotwie.
Tabela 2. Zmiana opozycji MY - ONI w dwu analizowanych wiadomościach (TA i TB).
6.
Zmiana ta sygnalizowana jest już w najważniejszym miejscu tekstu (p.1.): ekwiwalentem oryginalnego tytułu (Łotwa buduje…) staje się część inicjalna (nadtytuł,
zdjęcie i tytuł), która zawęża zwolenników pomnika do łotewskich władz, jednocześnie wskazując, że podejmują one, z punktu widzenia przeciętnego obywatela, kontrowersyjną decyzję. Również lid (p.2.) TB rozwija wątek inicjatorów (władze łotewskie twierdzą), co jest widoczne zwłaszcza w zestawieniu z nieagentywnym opisem
zawartym w lidzie TA. Drugi biegun nowo wprowadzonej opozycji (SPOŁECZEŃSTWO) rozwijany jest we fragmentach TB, które z oczywistych powodów nie mają
swych odpowiedników w TA (p. 3-5).
Nowa dychotomia zmusza do dwu zabiegów uspójniających przekład. Po pierwsze,
znika informacja o zwolennikach weteranów łotewskich oddziałów SS (p. 6.), których
marsz przedstawiony zostaje wyłącznie jako efekt działalności władz (p. 3.). Po drugie,
125
STUDIA PRZYPADKÓW
cytowana w tekście Galina Musztawińska z (mogącej wywołać w polskiej perspektywie
negatywne konotacje) działaczki ruchu prorosyjskiego staje się osobą z rosyjskiej mniejszości (p. 7.), a zatem przykładem głosu społeczeństwa nierozumiejącego postępowania
władz. Ponadto rosyjskie pochodzenie tłumaczy, dlaczego krytykuje ona władze akurat
w rosyjskiej agencji „Ria Novosti” (p. 4.). Ostatecznie – dzięki znacznej ingerencji autora
Dziennika – otrzymujemy spójny, możliwy do zaakceptowania przez polskiego czytelnika tekst.
Podsumowanie. Przeprowadzona powyżej analiza do pewnego stopnia zdaje
sprawę, jak skomplikowany jest proces, w wyniku którego otrzymujemy informację o wydarzeniach zaszłych w zupełnie innych niż znane nam warunkach. Przede
wszystkim zaś ukazuje, jakie konkretne czynniki mogą wpłynąć na jej ostateczny
kształt oraz w jakim stopniu jej kolejne wersje, niezależnie od dziennikarskiego mitu
obiektywizmu, mogą różnić się od siebie. Tak właśnie postrzegają rolę badań nad
tłumaczeniem newsów E. Biesla i S. Bassnett [2009: 132], gdy zauważają, że
globalna dominacja poszczególnych języków oznacza także, iż nierówności w dostępie
do władzy, jakie istnieją w [danym] kontekście socjo-politycznym, znajdują odbicie w strategiach tekstowych stosowanych przez międzynarodowych dziennikarzy. Zatem cel badań
nad tłumaczeniem wiadomości dziennikarskich polega [głównie] na uświadomieniu nam
wszystkim manipulacji, jakie leżą u podstaw tego, co czytamy, oraz na postawieniu poważnych pytań o stopień, w jakim w ogóle możemy zrozumieć, co [tak naprawdę] zostało lub nie
zostało powiedziane w obcym nam kontekście kulturowym.
BIBLIOGRAFIA
Bassnett S., H. Trivedi (ed.), 1999, Post-colonial translation. History and practice, London.
Bielsa E., S. Bassnett, 2009, Translation in global news, London.
Dijk T. van (ed.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.
Fowler R., 1991, Language in the news. Discourse and ideology in the British press, London.
Hatim B., I. Mason, 1997, The translator as communicator, London.
Hatim B., J. Munday, 2004, Translation. An advanced resource book, London.
Machin D., T. van Leeuven, 2007, Global media discourse. A critical introduction, London.
Piekot T., 2006, Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Kraków.
Skibińska E., M. Cieński (red.), 2002, Język – stereotyp – przekład, Wrocław.
Venuti L., 1995, The translator’s invisibility. A history of translation, London.
Zarzeczny G., 2012, Problemy tłumaczenia wiadomości dziennikarskich (przypadek Łotwy w polskich mediach, „Oblicza Komunikacji”, 5.