aspekty poprawy sytuacji konkurencyjnej na rynku owocw i warzyw

ASPEKTY POPRAWY SYTUACJI KONKURENCYJNEJ NA RYNKU
OWOCÓW I WARZYW
Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis
Litewski Uniwersytet Rolniczy
Wstęp
Sytuację w rolnictwie litewskim można uznać za paradoksalną – do tej pory
nie ma ani jednej prawnie uznanej organizacji lub grupy producentów rolnych.
Podobna sytuacja jest i w innych krajach bałtyckich. Rozproszenie rolnictwa
wzbudza uzasadnione obawy o zdolności jego przystosowania w przyszłości do
szybko zmieniających się warunków rynkowych. Powstaje pytanie, jakie są
przyczyny takiego stanu rzeczy i jakie działania muszą być podjęte dla
przyśpieszenia rozwoju grup i organizacji producentów.
Do odzyskania niepodległości Litwy cała produkcja rolnicza, wytwarzana w
sektorze państwowym była rozdzielana scentralizowanie, nie było konkurencji. Co
prawda, w gospodarstwach państwowych produkowano stosunkowo niewielką część
produkcji ogrodnictwa, większa część produkcji owoców i warzyw przypadała na
gospodarstwa przyzagrodowe i była sprzedawana na miejscowych bazarach.
Przygotowanie handlowe owoców i warzyw było minimalne. Po przejściu do
gospodarki rynkowej sytuacja radykalnie się zmieniła. Import owoców i warzyw
tworzy wielką konkurencję w stosunku do produkcji krajowej. W ostatnich latach
bardzo duży wpływ na rynek owoców i warzyw wywiera rozwój sieci handlu
detalicznego, zmiany potrzeb konsumentów i wielkości popytu.
Mimo wszystko, powszechnie przyznaje się, że ogrodnictwo litewskie ma
szereg przewag komparatywnych i dobre perspektywy rozwoju, jednak producenci
owoców i warzyw coraz częściej zderzają się z problemami, które nie są w stanie
rozwiązać w pojedynkę.
Celem tego opracowania jest określenie sytuacji konkurencyjnej na rynku
owoców i warzyw oraz sformułowanie wniosków, których uwzględnienie mogłoby
stymulować jej poprawę.
Obiektem badań jest rynek owoców i warzyw. W trakcie badań analizowano
sytuację na rynku owoców i warzyw, wykorzystując mikroekonomiczną teorię
struktur rynkowych.
Wyrazy kluczowe: rynek owoców i warzyw, organizacja rynku, organizacje
producentów.
Wyniki badań
Rolnicy nowych krajów UE znajdują się w gorszej sytuacji konkurencyjnej w
porównaniu z rolnikami Europy Zachodniej nie tylko na poziomie modernizacji
produkcji, ale także w pozycji przetargowej, wynikającej z niskiego poziomu ich
zorganizowania. Wspólna Polityka Rolna UE przewiduje mechanizmy wsparcia
87
zorganizowanej działalności rolników, szczególnie w sektorze ogrodnictwa (rys.), jak
też dodatkowe wsparcie dla tych krajów, w których wspólna działalność rolników na
rynku nie jest rozwinięta.
Rys. Wsparcie finansowe UE dla sektora owoców i warzyw niektórych krajów,
mld. EUR (Vaisių ..., 2007)
Korzystne warunki klimatyczne, pozwalające produkować z niewielkim
użyciem pestycydów, rosnąca konsumpcja owoców i warzyw, utrzymująca się
skłonność konsumentów do nabywania owoców i warzyw produkcji krajowej
zachęca producentów owoców i warzyw do utrzymania i powiększania posiadanego
udziału w rynku. Ponieważ spółdzielczość w rolnictwie litewskim jest słabo
rozwinięta, podaż owoców i warzyw zasadniczo kształtują pojedyncze gospodarstwa.
W warzywnictwie przeważają niewielkie gospodarstwa, 99,6 proc. gospodarstw
uprawia warzywa na powierzchni mniejszej niż 1 ha i praktycznie nie uczestniczą w
kształtowaniu podaży, bowiem produkują na własne potrzeby i tylko nadwyżki
produkcji sprzedają na bazarach. Z pozostałych gospodarstw większość stanowią
gospodarstwa, produkujące warzywa na powierzchni 1–3 ha. Liczba dużych
wyspecjalizowanych gospodarstw jest niewielka i nawet zmniejsza się (Results...,
2006), lecz ich udział w ogólnej powierzchni upraw rośnie.
Nieco odmienna sytuacja jest w produkcji owoców. W odróżnieniu od sektora
warzywnictwa wielkie gospodarstwa mają znaczny udział w ogólnej powierzchni. W
2004 r. były 23 gospodarstwa, zajmujące się sadownictwem na powierzchni większej
niż 50 ha, a ich udział w uprawach wynosił 31,7 proc. (nie licząc gospodarstw,
uprawiających owoce na powierzchni mniejszej niż 1 ha).
Znaczny udział mają sady o powierzchni 10-50 ha odpowiadające wielkością
europejskim standardom sadów przemysłowych (Kviklys, 2006). Dość korzystna
struktura obszarowa sadownictwa jest silną stroną litewskiego sadownictwa.
Jak pokazują przytoczone dane, podaż owoców i warzyw jest bardzo
rozproszona, bowiem przeważają drobne gospodarstwa. W sadownictwie jest
większy udział dużych producentów. Istnienie dużej liczby producentów pozwala
twierdzić, że doskonale wzajemnie konkurują, choć każdy oddzielnie nie jest w stanie
88
dostarczyć na rynek wymaganej ilości odpowiadającej standardom produkcji w
danym asortymencie. Drobni producenci oddzielnie troszczą się o sprzedaż swojej
produkcji. Przy realizacji swojej produkcji spotykają się z różnymi trudnościami i
dyskryminacją ze strony odbiorców produkcji, co można by przezwyciężyć za
pośrednictwem grupowej działalności.
Popyt na owoce i warzywa w kraju rośnie wraz ze wzrostem realnych
dochodów oraz zmianami w modelu odżywiania nastawionym na zdrową żywność.
System dystrybucji owoców i warzyw na Litwie ukształtował się w wyniku
żywiołowego rozwoju. Nie istnieją zorganizowane formy dystrybucji produkcji, co
decyduje, że rynek nie jest przejrzysty. Odbiorcy produkcji mają możliwość
dyktowania swoich warunków. Na rynku działa duża ilość przedsiębiorstw handlu
hurtowego, jednak wyjątkową siłę na rynku owoców i warzyw mają wielkie sieci
handlowe. Na Litwie, jak i w innych krajach mają one coraz większy udział w handlu
detalicznym. Na pięć największych sieci przypada 66 proc. ogólnego obrotu handlu
detalicznego (Didieji..., 2007). W przyszłości jest prognozowany dalszy wzrost
znaczenia największych sieci handlowych.
Producenci coraz silniej odczuwają nacisk sieci handlowych na sektor
ogrodnictwa. Konkurując między sobą producenci zniżają ceny skupu owoców i
warzyw.
Analiza umów handlowych pomiędzy producentami i sieciami detalicznymi
pokazuje dyskryminacyjny charakter stosunków. Sprzedawca jest zobowiązany nie
rozgłaszać żadnej informacji o nabywcy oraz musi płacić za usługi logistyczne. Dla
sprzedawcy są przewidziane kary za najmniejsze naruszenie niemal każdego punktu
umowy, tymczasem zobowiązania nabywcy są minimalne i często bardzo
nieokreślone. Żadne sankcje za możliwe niewykonanie zobowiązań przez nabywcę
nie są przewidziane, z wyjątkiem opóźnienia opłaty.
Analiza kształtowania podaży i popytu owoców i warzyw pozwala stwierdzić,
że producenci, realizując swoją produkcję oddzielnie, rozpraszają podaż, tymczasem
popyt jest coraz bardziej koncentrowany. Świadczy to o niedoskonałości konkurencji
na rynku. Producenci działają w sytuacji zbliżonej do konkurencji doskonałej, a ze
strony popytu mamy sytuację oligopsonistyczną. Na rynku działa kilka nabywców,
mających dużą siłę rynkową.
Jak zauważa M. Lemanowicz (Lemanowicz, 2005), cechą rynku rolnego jest
asymetryczność podaży i popytu. W tym układzie producenci rolni są partnerami
najsłabszymi.
Między
nabywcami
możliwe
są
porozumienia
typu
monopsonistycznego lub zmowy cenowe.
Badanie kształtowania podaży i popytu w sektorze owoców i warzyw
doprowadza do wniosku, że niezbędna jest koncentracja podaży, która jest możliwa
za pomocą grupowej działalności rolników. Pozwala ona wzmacniać siłę rynkową
producentów, uformować racjonalne związki z innymi uczestnikami rynku, tworząc
zorganizowany rynek. W zasadzie taka sytuacja korzystna byłaby dla wielkich
centrów handlowych, bowiem gwarantowałaby stałe dostawy produkcji jednakowej
jakości, różnorodny asortyment, potrzebną ilość produkcji.
Choć duża część rolników już pojmuje, że tylko wspólnie działając mogą
oprzeć się dyktatowi nabywców, jak również dostawcom środków produkcji i usług –
89
wspólna działalność rozwija się słabo. Analiza danych o ważniejszych podmiotach
gospodarczych, utworzonych przez producentów owoców i warzyw pokazuje, że
najwięcej członków ma spółdzielnia „Avuoga“. Utworzona w 2000 r., zrzesza 67
członków, produkujących owoce jagodowe na powierzchni 200 ha. Druga pod
względem ilości członków jest spółdzielnia „Juodoji uoga“, utworzona w 2002 r.
Zrzesza 53 członków, produkujących owoce jagodowe na powierzchni 600 ha.
Spółdzielnie „Juodasis serbentas“ i „Šilauogė“ mają po 42 członków. Każda z nich
produkuje owoce jagodowe na powierzchni odpowiednio 450 i 310 ha, a utworzone
zostały odpowiednio w 2001 i 2000 r. (Kviklys, 2006).
Jak widać z powyższych danych, najbardziej zorganizowani są producenci
owoców jagodowych, jednak skala produkcji istniejących spółdzielni nie jest wielka.
Pożyteczne byłoby połączenie tych spółdzielni w jedną lub utworzenie ich
zrzeszenia.
Najmniej członków ma Zrzeszenie Cieplarni oraz Zrzeszenie Plantatorów
Warzyw, ale ich członkami są producenci, mający dość dużą skalę produkcji.
Zrzeszenie Cieplarni działa od 1995 r., ma 9 członków – są to największe
przedsiębiorstwa zajmujące się cieplarnianą produkcją, głównie ogórków i
pomidorów. Do Zrzeszenia Plantatorów Warzyw należy większość dużych
gospodarstw, zajmujących się produkcją warzyw i ziemniaków (24 członków).
Utworzono je w 1998 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że zrzeszenia nie zajmują się
wspólną sprzedażą produkcji członków. Głównym ich zadaniem jest reprezentowanie
interesów producentów w instytucjach rządowych. Członkowie tych zrzeszeń
najczęściej twardo konkurują na rynku, tylko w oddzielnych wypadkach Zrzeszenie
Plantatorów Warzyw próbuje prowadzić wspólną politykę cenową.
Choć zainteresowanie producentów owoców i warzyw zespołowymi formami
działania zaczyna wzrastać, stopień samoorganizacji pozostaje na niskim poziomie,
co nie przyczynia się do koncentracji podaży. Istniejące spółdzielnie są niewielkie.
Nie zawsze działają na zasadach spółdzielczości, zaś członkowie często dużą część
produkcji sprzedają poza spółdzielnią.
W warunkach Litwy rozwój zespołowych form gospodarowania napotyka na
istotne bariery psychologiczne. W mentalności rolników dość głęboko jest
zakorzeniony indywidualizm, słaba wiara w korzyść i możliwości zespołowej
działalności oraz niechęć do wspólnych długofalowych działań. Dość bolesne
przejście do gospodarki rynkowej ukształtowało widzenie w innym rolniku nie
partnera, lecz rywala.
Idea spółdzielczości była bardzo silnie skompromitowana przez długie lata
gospodarki państwowej. Propagowanie zespołowej działalności często jest
przyjmowane jako nawoływanie powrotu do kołchozów. Przełamywanie barier
psychologicznych będzie wymagać istotnej zmiany mentalności rolników.
Ważną przeszkodą jest małe zrozumienie zasad spółdzielczej działalności.
Motywacja tworzenia spółdzielni najczęściej jest mierzona nie korzyściami,
wynikającymi ze wspólnej działalności, lecz wielkością potencjalnego wsparcia
finansowego albo potencjalnych ulg. Bardzo wyraźny jest brak wzajemnego zaufania
rolników. Taka sytuacja często powoduje tworzenie fikcyjnych spółdzielni, których
90
celem jest nie świadczenie usług swoim członkom, lecz wykorzystanie
przeznaczonych dla rozwoju spółdzielczości środków publicznych.
Instytucje doradztwa rolniczego swoją pomoc w sferze spółdzielczości
ograniczają pomocą w przygotowaniu statutu i rejestracji spółdzielni. Nie są
przeprowadzane szkolenia zasad spółdzielczej działalności, przygotowania
uregulowań wewnętrznych spółdzielni, organizacyjnych i psychologicznych
aspektów działania w grupie.
Brakuje ludzi, zdecydowanych brać nie siebie rolę lidera, a często i
umiejętności pełnienia tej funkcji. Nie istnieje żaden system szkolenia liderów
zespołowego gospodarowania.
W kraju jest bardzo mało dobrych przykładów zespołowego gospodarowania
w rolnictwie, a w sektorze owoców i warzyw praktycznie takich przykładów nie ma.
Komisja Europejska przywiązuje dużą wagę do rozwoju spółdzielczości. W tej
sytuacji nieadekwatna jest pozycja Ministerstwa Rolnictwa Litwy, które do Planu
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 nie włączyło działania „Finansowe
wsparcie grup producentów rolnych”. Tymczasem w Polsce uznane grupy
producentów wspierane są od 2000 r. W 2006 r. były zarejestrowane 152 grupy
producentów rolnych, otrzymujące finansowe wsparcie (Zaremba, 2007).
Fachowcy holenderscy zaznaczają, że postępujące tendencje silnej orientacji na
rynek, wdrażanie innowacji, orientacji na eksport, koncentracji będzie miało miejsce
w ogrodnictwie w najbliższych latach. Dlatego producenci Litwy, chcąc zachować
swoją część rynku, powinni współdziałać (Klaassen, 2007). Na dzień dzisiejszy
uzgadniają statut spółdzielni i zamierzają uzyskać status organizacji producentów
członkowie Zrzeszenia Cieplarni. Możliwość założenia grupy uzgadniają również
członkowie Zrzeszenia Plantatorów Warzyw. Głównymi przeszkodami do
porozumienia w tych wypadkach jest wzajemna nieufność oraz brak wiedzy o
zasadach zespołowej działalności.
Na Litwie notujemy ciekawą tendencję – do tworzenia spółdzielni bardziej
skłonni są więksisi producenci, a właściciele mniejszych gospodarstw są pasywni.
Przyczyną może być nie tylko brak środków finansowych dla wspólnych działań,
lecz i mniejszy dostęp do informacji, szkoleń, brak wiedzy (Ramanauskienė, 2007).
Zmiana mentalności rolników jest trudnym zadaniem. Potrzebna jest zmiana
polityki państwa w dziedzinie rozwoju integracji poziomej w rolnictwie i tworzeniu
zespołowych form gospodarowania. Priorytetowe znaczenie ma konsekwentne i
cierpliwe podnoszenie wiedzy producentów w zakresie nowych form
gospodarowania oraz korzyści, jakie płyną z działań zespołowych. Szkolenia
powinny pomóc zrozumieć specyfikę zespołowej działalności oraz zasady
spółdzielczości rolnej.
Wnioski
1. Ponieważ spółdzielczość w rolnictwie litewskim jest słabo rozwinięta,
podaż owoców i warzyw zasadniczo kształtują pojedyncze gospodarstwa. Podaż
owoców i warzyw jest bardzo rozproszona, bowiem przeważają drobne
gospodarstwa, tylko w sadownictwie jest większy udział dużych producentów.
91
Producenci działają w sytuacji zbliżonej do konkurencji doskonałej, a ze strony
popytu mamy sytuację oligopsonistyczną.
2. Istniejące spółdzielnie producentów owoców i warzyw są niewielkie, a
zrzeszenia producentów nie zajmują się wspólną sprzedażą produkcji. Głównym ich
zadaniem jest reprezentowanie interesów producentów w instytucjach rządowych.
3. Choć zainteresowanie producentów owoców i warzyw zespołowymi
formami działania zaczyna wzrastać, stopień samoorganizacji pozostaje na niskim
poziomie i mało przyczynia się do koncentracji podaży.
4. Tworzenie organizacji i grup producentów owoców i warzyw pozwoliłoby
polepszyć sytuację konkurencyjną w tym sektorze. Głównymi przeszkodami rozwoju
zespołowych form gospodarowania jest brak wzajemnego zaufania i niedostatek
wiedzy.
5. Głównymi sposobami aktywizacji rozwoju organizacji grup producentów
jest konsekwentna polityka państwa, reorganizacja poradnictwa rolniczego,
podnoszenie wiedzy producentów o korzyściach, wynikających ze wspólnych działań
i specyfice zespołowej działalności oraz zasadach spółdzielczości rolnej.
Wykaz piśmiennictwa
1. Didieji prekybos centrai atsirieks dar daugiau rinkos: http://www.tureta.lt/?lt
=1115642192 [2007].
2. Klaassen, A. (2007). Implementation of CMO-regulations in the Netherlands //
Challenges for co-operative farming in a market economy: management theory and studies for rural
business and infrastructure development. Nr. 2 (9). Kherson: Аilant, p. 131–136.
3. Kviklys, D. (2006). Lietuvos ir Latvijos sodininkystės verslo studija. – Babtai: Lietuvos
sodininkystės ir daržininkystės institutas.
4. Lemanowicz, M. (2005). Organizacje i grupy producentów szansą na poprawę
konkurencyjności polskiego rolnictwa. – Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
5. Ramanauskienė, J., Vaznonis, V. (2007). Uwarunkowania rozwoju organizacji i grup
producentów owoców i warzyw na Litwie // Grupy producentów w wybranych gałęziach produkcji
rolnej. Monografia Nr. 90. – Siedlce: Akademia Podlaska.
6. Results of the farm structure survey 2005 in Lithuania. (2006). – Vilnius: Statistics
Lithuania.
7. Vaisių ir daržovių gamintojų organizacijų veiksmų programų rengimo, vertinimo ir
vykdymo kontrolės metodologija. 2007 m. tarpinė ataskaita. LR ŽŪM Nr. 8.
8. Zaremba, W. (2007). Współdziałanie w rolnictwie – uwarunkowania i formy //
Spółdzielcze formy gospodarowania – tradycja i współczesność. Monografia Nr. 88. – Siedlce:
Akademia Podlaska.
92
KONKURENCINĖS SITUACIJOS VAISIŲ IR DARŽOVIŲ RINKOJE TOBULINIMO
ASPEKTAI
Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis
Lietuvos žemės ūkio universitetas
Santrauka
Kadangi kooperacija Lietuvos žemės ūkyje menkai išplėtota, vaisių ir daržovių pasiūlą
formuoja atskiri ūkiai. Gamintojai veikia situacijoje, artimoje tobulajai konkurencijai, tuo tarpu
paklausa yra oligopsonijos pobūdžio, nes rinkoje veikia keli pirkėjai, turintys didelę rinkos galią.
Konkurencinei situacijai vaisių ir daržovių rinkoje pagerinti reikalinga pasiūlos koncentracija, kurią
galima pasiekti, kuriant ES reikalavimus atitinkančias gamintojų grupes ir gamintojų organizacijas.
Remiantis vaisių ir daržovių rinkos būklės ir raidos tendencijų bei žemės ūkio organizuotos veiklos
barjerų analize, pasiūlytos priemonės aktyvinti šį procesą.
ASPECTS OF PERFECTION OF A COMPETITIVE SITUATION IN THE FRUIT
AND VEGETABLES MARKET
Jadvyga Ramanauskienė, Vytautas Vaznonis
Lithuanian University of Agriculture
Summary
As cooperation in an agriculture of Lithuania is poorly developed, separate facilities form
the offer of fruit and vegetables, producers operate in the situation close to a perfect competition, in
the meantime demand has character of oligopsony as in the market operate some buyers having
greater market force. Concentration of the offer is necessary, which is possible to reach by creation
of producer groups and organizations for improvement of a competitive situation in the fruit and
vegetables market. On the basis of the analysis of a condition and tendencies of the development of
fruit and vegetables market and also the analysis of barriers of the organized agricultural activity
measures for activisation of this process are offered.
93