język i pismo w kontekście powiązań interdyscyplinarnych nauki o

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Bożena Hojka*
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski
JĘZYK I PISMO W KONTEKŚCIE POWIĄZAŃ
INTERDYSCYPLINARNYCH NAUKI O KSIĄŻCE
[LANGUAGE AND WRITING IN THE CONTEXT
OF INTERDISCIPLINARY IMPLICATIONS OF BOOK STUDIES]
Abstrakt: Omówiono problematykę pisma i języka jako obiektów badań interdyscyplinarnych z pogranicza nauki
o książce, lingwistyki i semiotyki. Z jednej strony ukazano wybrane obszary zastosowania językoznawczych
(szczególnie semantycznych) oraz semiotycznych narzędzi w badaniach bibliologicznych nad komunikacją piśmienną; z drugiej strony wyrażono postulat szerszego uwzględniania obecnej w nauce o książce problematyki
postaci komunikatu (zwłaszcza szeroko rozumianego ukształtowania typograficznego, tj. formy zapisu, kroju i rodzaju pisma, struktury i układu tekstu) w – rozwijanych przede wszystkim w obrębie językoznawstwa – semantycznych i genologicznych badaniach nad tekstem.
JĘZYK – JĘZYKOZNAWSTWO – NAUKA O KSIĄŻCE – PISMO – TYPOGRAFIA
Abstract: The paper discusses the issues of writing and language perceived as objects of interdisciplinary research located on the borderline between book science, linguistics and semiotics. On the one hand the author
identifies the areas in which linguistic (and especially semantic) tools may be relevantly applied to the book science research on written communication; on the other hand, she recommends that contemporary book science
researchers should assign a higher priority to the problems of message’s form (mostly those of broadly understood typographic shape, i.e. inscription form, type and size of fonts, structure and disposition of the text), including them in the semantic and genologic branch of its research.
BOOK SCIENCE – LANGUAGE – LINGUISTICS – TYPOGRAPHY – WRITTING
*
*
*
*
Dr BOŻENA HOJKA, adiunkt w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego;
absolwentka filologii polskiej oraz informacji naukowej i bibliotekoznawstwa; doktor nauk humanistycznych (Uniwersytet
Wrocławski). Dwie najważniejsze publikacje: (2008) Ilustracje w ogólnych słownikach języka polskiego: wprowadzenie.
„Acta Universitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo” [nr 27], s. 119–133; (2007) Polisemia leksykalna w ujęciu
kognitywnym (na przykładzie wieloznaczności wybranych nazw części ciała). [W:] A. Dobaczewski red. (2007). Studia nad
współczesną polszczyzną: gramatyka, semantyka, pragmatyka. Toruń: Wydaw. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 251–
260 [pod nazwiskiem Wika]. E-mail: [email protected]
[BOŻENA HOJKA, PhD; Institute of Information and Library Science, University of Wrocław; MA in Polish
Philology; MA in LIS (University of Wrocław). Two the most important publications: (2008) Ilustracje w ogólnych
słownikach języka polskiego: wprowadzenie [Illustrations in General Polish Dictionaries: an Introduction]. „Acta
Universitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo” [nr 27], s. 119–133; (2007) Polisemia leksykalna w ujęciu kognitywnym
(na przykładzie wieloznaczności wybranych nazw części ciała) [Lexical Polysemy in Cognitive Approach (Case Study of
Multiple Accepted Meanings of Body Parts’ Names]. [In:] A. Dobaczewski ed. (2007). Studia nad współczesną polszczyzną:
gramatyka, semantyka, pragmatyka [Studies on Contemporary Polish Language: Grammar, Semantics, Pragmatics]. Toruń:
Wydaw. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 251–260 [under the name Wika]. E-mail: [email protected]]
166
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
UWAGI WSTĘPNE
Język i pismo, jako jedne z najistotniejszych elementów cywilizacyjnego i kulturowego dorobku ludzkości,
od wieków są przedmiotem refleksji naukowej. Badania nad ich fenomenem rozwijane są w obrębie różnych
dyscyplin, z uwzględnieniem wielu rozmaitych perspektyw i kontekstów.
Zainteresowania językiem zaowocowały wyodrębnieniem się w XIX wieku samodzielnej dyscypliny naukowej – językoznawstwa. Nie oznaczało to jednak zaprzestania badań nad językiem w wielu innych naukach,
które próbują poznać działalność człowieka w sferze szeroko rozumianej kultury i komunikacji.
Również pismo, które zrewolucjonizowało społeczną egzystencję człowieka, od dawna intrygowało naukowców, znawców kultury itd. Od niemal początku było też obiektem badań interdyscyplinarnych – wystarczy
wymienić tu historię, językoznawstwo, naukę o literaturze, historię sztuki, semiotykę, naukę o komunikowaniu
(obszary refleksji nad pismem na polu nauk humanistycznych omówił teoretyk nauki o książce Krzysztof Migoń
w artykule Pismo jako przedmiot badań humanistycznych [Migoń 1983]).
Nie wchodząc głębiej w problematykę zagadnienia, wystarczy powiedzieć, że w zespole nauk, które sytuują
w swoim polu badawczym zagadnienia języka i pisma, znajduje się również nauka o książce, definiowana przecież m.in. jako nauka o komunikacji piśmiennej.
Celem artykułu jest ukazanie wybranych obszarów badań nad językiem i pismem, które są podstawą powiązań interdyscyplinarnych bibliologii z językoznawstwem i semiotyką. Takim polem jest z pewnością refleksja
nad językiem jako elementem książki oraz nad rolą pisma i ukształtowania typograficznego jako składników
współtworzących komunikacyjny i poznawczy potencjał tekstu, zwłaszcza drukowanego. Przegląd dotychczasowych ustaleń w tym zakresie pozwala dostrzec nowe możliwości i wskazać zagadnienia, które uzasadniają
postulat jeszcze ściślejszej współpracy (i wzajemnego wykorzystywania swojego dorobku) między wymienionymi dyscyplinami.
JĘZYK I PISMO W REFLEKSJI BIBLIOLOGICZNEJ
Miejsce języka i pisma w obrębie pola badawczego nauki o książce nie budzi żadnych wątpliwości. Podobnie jak konieczność ich rozpatrywania ze specyficznej, ukierunkowanej bibliologicznie perspektywy. Język jest
podstawowym budulcem komunikatu zawartego w książce i jako taki nie może być pominięty w księgoznawczej
refleksji. Zwłaszcza perspektywa funkcjonalna, zakładająca analizę wszystkich elementów książki pod kątem jej
funkcji społecznej, każe przyjrzeć się temu oczywistemu składnikowi świata książek.
W zakresie problematyki lingwistycznej w badaniach bibliologicznych mieszczą się takie obszary badań,
jak: struktura językowa piśmiennictwa i produkcji książkowej, języki sztuczne stosowane w praktyce bibliotecznej, bariery językowe w komunikacji piśmienniczej i ich wpływ na społeczny zasięg książki, językowe ukształtowanie różnych typów dokumentów i publikacji, rola książki w kształtowaniu się narodowych języków literackich*.
*
W niepublikowanym tekście Wprowadzenie do bibliolingwistyki K. Migoń pod tytułowym pojęciem proponuje
rozumieć: „relacje między zjawiskiem książki i fenomenem języka”, a mówiąc dokładniej „refleksję teoretyczną
i historyczną dotyczącą języka książek, a także – w ślad za nią – zależną od języka praktykę, organizację i technikę
wytwarzania, obiegu i odbioru książek” (s. 1). Do problematyki tak pojmowanej bibliolingwistyki włącza m.in. zagadnienia
językowej struktury piśmiennictwa i produkcji książkowej (zarówno w ujęciu synchronicznym, jak i diachronicznym),
kompetencje językowe pracowników książki.
167
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
W kontekście powiązań interdyscyplinarnych nauki o książce z lingwistyką bardzo interesujące wydają się
zagadnienia, które składają się na tzw. język książki. Tę kategorię badawczą omówiła w artykule Język w książce
i język książki Małgorzata Góralska, badaczka współczesnego świata książek (ze szczególnym uwzględnieniem
książek elektronicznych), która stwierdziła, że „Odpowiedź na pytanie ‘jakim językiem przemawia do swoich
odbiorców książka jako środek przekazu?’ może (…) stanowić punkt wyjścia dla określenia miejsca książki we
współczesnej rzeczywistości medialnej” [Góralska 2005, s. 173].
Spojrzenie na książkę jako komunikat, obiekt o charakterze znakowym pozwala zastosować do jej analizy
aparat pojęciowy semiotyki. Sygnalizuje to m.in. K. Migoń, twierdząc, że książka jako znak (czy też zespół znaków) stanowić może bardzo interesujący przedmiot badań semiotycznych [Migoń 1984, s. 21]. Taka perspektywa pozwala mówić o potencjale znaczeniotwórczym i semiotyce książki jako całości (warto tu przywołać znamienny tytuł książki Teodora Zbierskiego Semiotyka książki [Zbierski 1978] bądź artykuł M. Góralskiej Funkcjonalność oraz komunikatywność książki tradycyjnej i elektronicznej w perspektywie semiotycznej [Góralska
2007]), ale też – jej poszczególnych elementów składowych.
Narzędzia i metody opisu naukowego charakterystyczne dla semiotyki można z powodzeniem wykorzystywać w badaniach bibliologicznych nad pozajęzykowymi elementami książki. Książka jest w swej istocie przekazem werbalno-wizualnym, poza tekstem językowym przemawia m.in. swoją warstwą graficzną, na którą składają się zarówno mogące towarzyszyć tekstowi różnorodne elementy obrazowe, jak i typograficzne ukształtowanie
samego tekstu. Analizy funkcji i roli ilustracji, a przede wszystkim jej relacji wobec tekstu, z powodzeniem posługują się narzędziami i pojęciami właściwymi dla problematyki badawczej przekładu intersemiotycznego i komunikatów polisemiotycznych. Jako swoisty kod, możliwy do opisu w kategoriach semantycznych, mogą być
traktowane także typografia i wszelkie elementy ukształtowania graficznego.
Pozajęzykowe elementy książki podporządkowane są jej naczelnej funkcji komunikacyjnej. Struktura tekstu
i jego ukształtowanie typograficzne mają zwiększyć jego komunikatywność. Badając funkcjonalność konkretnych rozwiązań, nie można nie odnosić ich do semantyki organizowanego przez nie tekstu (z której powinny one
wynikać), ale też one same mogą być rozważane jako elementy znaczące, przekazujące pewne informacje (narzucające pewien model odbioru, interpretujące, ukierunkowujące itd.). W efekcie adaptacja narzędzi i aparatu
pojęciowego semiotyki i semantyki językoznawczej może pozwolić na zastosowanie jednorodnego języka opisu
do analizy wszystkich, językowych i pozajęzykowych elementów składających się na książkę jako narzędzie
komunikacji społecznej.
Podstawowa, komunikacyjna funkcja realizuje się w książce przez graficzne utrwalanie tekstu. Jej konstytutywnym elementem jest zatem pismo, jako system graficznego utrwalania informacji. Warunkuje ono niejako jej
społeczne oddziaływanie. Z tego też względu bibliologiczna perspektywa spojrzenia na pismo wiąże się przede
wszystkim z jego funkcją i funkcjonalnością [Migoń 1984, s. 110].
Nie wyczerpuje to jednak problematyki pisma w badaniach księgoznawczych. We przywołanym już artykule z 1984 r. Pismo jako przedmiot badań humanistycznych K. Migoń dokonał przeglądu najważniejszych prac
teoretycznych z zakresu bibliologii, wskazując na pojawiające się w nich różnorodne aspekty badań nad pismem.
Podejmując próbę określenia ich specyfiki, zaznacza, że dotyczą one jedynie pisma w książce, rozpatrywanego
w kontekście jej innych składników i funkcji. Wśród zagadnień należących do obszaru bibliologicznych badań
nad pismem z perspektywy celu w tym artykule na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie pisma jako elementu kompozycji książki.
168
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Karol Głombiowski poza czysto komunikacyjną funkcją pisma (jako systemu komunikowania się i środka
oddziaływania społecznego) zauważał też jego rolę jako elementu ukształtowania plastycznego książki, czynnika
współtworzącego „ekspresję książkową”. Pisze m.in. o zdolności pisma do wywoływania pewnego nastroju, co
bywa nawet podstawą klasyfikacji kroju czcionek (wyróżnia się wówczas np. czcionkę miękką, średnią i twardą,
osobistą i rzeczową, dostojną i wytworną, staromodną i współczesną) [Głombiowski 1980, s. 44]. Ogólny potencjał ekspresywny typografii postrzega jednak jako dosyć skromny:
Możliwości ekspresji typograficznej są dość ograniczone. Typografia może wprawdzie wyrazić takie ogólne
cechy, jak nastrój powagi lub pogody ducha, surowości lub łagodności, wzburzenia lub spokoju, chłodu lub
ciepła, ale nie jest w stanie przekazać konkretnych szczegółów w sposób, w jaki to czyni np. widowisko teatralne lub filmowe. Podstawowe cechy tekstu, jak i jego subtelne odcienie, typografia usiłuje wyrazić za
pomocą wnikliwie dobranej czcionki, określonego składu, sumiennie wyważonej kompozycji graficznej,
a nawet odpowiednio przygotowanego papieru, którego kolor i gęstość odgrywają nie najmniejszą rolę w ekspresji typograficznej tekstu [Głombiowski 1980, s. 42].
Nawet jednak te ograniczone możliwości mogą być wykorzystane w twórczy sposób, o czym świadczą wybitne przykłady tzw. typografii dynamicznej czy rozwiązania stosowane np. w plakacie typograficznym.
Wydaje się jednak, że trafne skądinąd uwagi Głombiowskiego nie uwzględniają całego potencjału typografii. Poza ekspresywnymi możliwościami typografia warta jest uwagi choćby ze względu na jej strukturyzującą
funkcję – pozwala przecież zorganizować tekst, uhierarchizować komunikowane przez niego informacje, ukierunkować ich odbiór, a nawet je interpretować, współtworząc tym samym poznawczą czy informacyjną warstwę
tekstu. Ogromna rola ukształtowania typograficznego informatorów, podręczników i innych publikacji naukowych i popularnonaukowych jest niezaprzeczalna (o współczesnym zainteresowaniu tym zagadnieniem świadczy popularność pojęcia architektury informacji, która obejmuje przecież właśnie strukturyzowanie i organizację
graficzną oraz przestrzenną informacji, osiągane przede wszystkim za pomocą środków typograficznych).
Badania nad współczesną komunikacją multimedialną i przekazami polisemiotycznymi pozwalają dostrzec
jeszcze większy potencjał pisma (liternictwa) i typografii jako elementów znaczeniotwórczych czy wręcz nośników znaczenia (o czym szerzej będzie mowa w kolejnym podrozdziale). Uwzględniające ten aspekt komunikatów badania semiotyczne i językoznawcze pokazują, że ukształtowanie zapisu/napisu może wchodzić w różnorodne relacje z jego semantyką, znaczeniem językowym, co sprawia, że samo staje się istotnym elementem znaczącym, składnikiem semantycznej warstwy przekazu. Analiza z komunikacyjnej czy semiotycznej perspektywy
pozwala w związku z tym szerzej spojrzeć na rolę typograficznego ukształtowania komunikatu, a co za tym idzie
lepiej wykorzystać jego potencjał w praktyce edytorskiej.
Tak ukierunkowane badania nad liternictwem i układem typograficznym, wykorzystujące narzędzia oraz dorobek językoznawstwa i semiotyki, na pewno mieszczą się w obszarze badawczym bibliologii, zwłaszcza gdy
pojmujemy ją jako naukę o komunikacji piśmiennej i książce jako jej narzędziu.
PISMO I TYPOGRAFIA W BADANIACH JĘZYKOZNAWCZYCH
Pismo i typografia jako elementy utrwalonych graficznie (przed wszystkim drukowanych) komunikatów językowych bywają też postrzegane jako ważne elementy uzupełniające językoznawczą analizę tekstów. Przedstawiciele komunikacyjnej orientacji we współczesnej lingwistyce postulują rozpatrywanie tekstu w kontekście
całego aktu komunikacji, na który składa się szereg również pozajęzykowych elementów, w tym forma przekazu. W przypadku tekstów pisanych jej niepodważalnym elementem są znaki graficzne pisma.
169
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Na potrzebę uwzględniania pisma w badaniach lingwistycznych wskazywał m.in. wybitny językoznawca
Antoni Furdal, podkreślając właściwości komunikatywne pisma, jego rolę w procesie poznania, a także możliwości oddziaływania emocjonalnego [Furdal 2000, s. 92–99]. Współcześnie, w związku z przeobrażeniami
w komunikacji, która w coraz większym stopniu ma charakter wielokodowy, polisemiotyczny, coraz więcej
mówi się o konieczności uwzględniania pozajęzykowych (przede wszystkim graficznych) elementów komunikatów. Przekazy językowe utrwalone za pomocą znaków pisma coraz częściej wykorzystują swoją wizualność jako
obszar oddziaływania na odbiorcę, stają się tekstami czytanymi i oglądanymi jednocześnie, integrując w sobie
kod językowy, werbalny z kodem obrazowym. Zorientowane logocentrycznie językoznawstwo ma w związku
z tym coraz większe trudności z adekwatnym opisem współczesnej rzeczywistości komunikacyjnej. Tomasz
Piekot, przedstawiciel młodego pokolenia językoznawców i zwolennik poszerzenia badawczej perspektywy lingwistyki, zalecił „(…) przyjęcie logocentrycznego punktu widzenia sprawia, że w analizie komunikacji wielokodowej pozycję najważniejszą zajmują słowa, a pozostałym kodom przypisuje się co najwyżej funkcję ilustrowania, podkreślania czy zastępowania znaczeń przekazywanych werbalnie” [Piekot 2006, s. 14). Takie podejście
z pewnością nie jest satysfakcjonujące dla badaczy komunikacyjnej sfery działalności człowieka.
W związku z powyższym również w językoznawczych analizach coraz częściej (choć wciąż chyba zbyt
rzadko) pojawiają się próby przełamania logocentryzmu, rozpatrywania jako równorzędnych elementów komunikatów ich warstwy wizualnej. W kontekście powiązań z nauką o książce najbardziej interesujące są wzmiankowane już przykłady uwzględniania w analizie tekstów ich ukształtowania typograficznego.
Tego typu analizy są jednocześnie przykładami zastosowania (najczęściej udanego) terminologii i aparatu
pojęciowego semantyki do opisu właściwości znaczeniowych pisma i układu tekstu. Jako ilustrację można tu
przywołać artykuł Ewy Szczęsnej (badaczki przekazów polisemiotycznych, multimedialnych i interaktywnych)
zatytułowany W stronę epistemologii tekstów polisemiotycznych, w którym za punkt wyjścia swoich rozważań
przyjmuje ona tezę, że nowe polisemiotyczne zjawiska komunikacyjne najlepiej opisywać językiem już istniejącym, przy otwartości na jego dostosowywanie do nowych potrzeb, reinterpretację i zmiany zakresu stosowania
pewnych pojęć [Szczęsna 2006, s. 236–237].
Omawiając teksty polisemiotyczne, autorka posługuje się np. pojęciem paralelizmu semantycznego dla
określenia sytuacji, w której w różnych warstwach komunikatu (np. werbalnej i wizualnej) pojawia się ten sam
lub podobny element znaczeniowy. Ma to miejsce m.in. w zabiegach typograficznych, w efekcie których napis
tworzy przedstawienie graficzne. Analizując je jako zjawiska semiotyczne, badaczka pisała:
Można taki przypadek traktować jako działanie intersemiotyczne – wizualizację słowa, np. semantyka słowa
pozostaje w określonej relacji do semantyki tworzonego przez napis obrazu. […] Interakcje kształtują się tu
od dominacji semantyki jednej z semiosfer do interakcji semantyki semiosfer. […] I tak np. gdy znaczące
słowo przestaje być istotne – gdy słowo funkcjonuje wyłącznie jako element graficzny (lub dźwiękowy) –
staje się ono nośnikiem treści niewerbalnych, np. pełni funkcję linii lub tła. Z kolei w sytuacji gdy ważna jest
zarówno jego funkcja jako znaku słownego […], jak i znaku graficznego, dochodzi do kumulacji ról. Można
wówczas mówić o hybrydzie semiotycznej [Szczęsna 2006, s. 239].
Z tak rozumianą hybrydyzacją przekazu mamy do czynienia w wielu komunikatach stanowiących obiekt
badań językoznawczych. W tak krótkim tekście nie sposób oczywiście zaprezentować nawet niewielkiej ich części, dlatego też przywołam tu jeden zaledwie przykład, mianowicie werbalno-wizualne przekazy reklamowe.
Jak zauważa Krzysztof Albin, w przypadku reklamy „(…) należy pamiętać, że tekst najpierw się ogląda.
Dopiero potem się go czyta. Struktura graficzna tekstu wpływa więc na sposób, w jaki jest on interpretowany”
[Albin 2000, s. 74]. O ile jednak warstwa obrazowa analizowana jest w przypadku werbalno-wizualnych komu-
170
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
nikatów reklamowych zazwyczaj dosyć szczegółowo, zagadnienia liternictwa i typografii są omawiane dosyć
skrótowo i rzadko szerzej uwzględniane w analizach konkretnego materiału.
Warto jednak, jako przykład, przywołać kilka teoretycznych ustaleń z tego obszaru. Cytowany już K. Albin
analizuje np. relacje między obrazem a tekstem i za K. Alesandrinim wyróżnia klasy komunikatów ze względu
na konstrukcję werbalnych i wizualnych elementów. Dwie ostatnie klasy są tu szczególnie interesujące, odnoszą
się bowiem właśnie do omawianego zagadnienia ukształtowania typograficznego tekstu. Pierwsza z nich to
„przekazy oparte na akcentowaniu cech fizycznych elementów wizualnego kodu werbalnego” [s. 67] (czyli najczęściej liter), które „zawierają analogie kształtu między literami (…) a znaczeniem obrazu, który tworzony jest
na podstawie tego kształtu” [s. 68]. Druga grupa to przekazy, w których odnajdujemy „związki między kształtem
litery a wybranymi cechami kluczowymi reklamowanego obiektu” [s. 68].
Cytowany autor uwzględnia również komunikacyjny i perswazyjny potencjał kompozycji i środków typograficznych, stwierdzając np.: „Kompozycja, na poziomie cech przestrzennych, ustala charakter relacji między
elementami wiadomości oraz określa przebieg interpretacji znaczeń. Determinuje też etapy odczytu poszczególnych części wiadomości. (…) Np. istotność fragmentów tekstu określana jest nie tylko przez ważność znaczenia
informacji, jaką przenosi tekst, ale także przez krój liter, ich wielkość lub sposób łamania całego tekstu” [s. 143].
Zwraca też uwagę na możliwość wykorzystania środków typograficznych do – istotnego w przekazach reklamowych – zwiększenia pojemności tekstu, poprzez tworzenie dwupoziomowego komunikatu (gdy niektóre elementy tekstu, wyodrębnione za pomocą właściwości graficznych pisma, tworzą autonomiczną wypowiedź)
[s. 165].
To, oczywiście, tylko wybrane aspekty funkcjonowania typografii w przekazach reklamowych, wskazują
one jednak na wagę tej warstwy komunikatu, która nie może być pominięta bez uszczerbku dla kompletności
analizy przekazu reklamowego. Sygnalizują jednocześnie zagadnienia, które z pewnością warto poddawać naukowemu oglądowi także w przypadku innych typów komunikatów werbalno-wizualnych.
Aby jednak nie wywrzeć mylnego wrażenia, że uwzględnianie typograficznego ukształtowania tekstu korzystne jest jedynie w przypadku zhybrydyzowanych, polisemiotycznych przekazów, warto na zakończenie
przywołać przykłady badań tekstów czysto językowych, w których uwzględnianie wizualnej warstwy tekstu,
jego układu również wydaje się konieczne. Takimi badaniami są z całą pewnością badania genologiczne nad
tekstami użytkowymi. Takie gatunki jak podanie, curriculum vitae lub list są przecież rozpoznawalne już na
podstawie ich wyglądu. Ich ustabilizowana struktura znajduje odzwierciedlenie w układzie tekstu, który staje się
tym samym pozajęzykowym wyznacznikiem gatunkowym.
Mniej wyraźne, ale jednak zauważalne, są także graficzne wyznaczniki niektórych gatunków prasowych.
Ich wybitna badaczka Maria Wojtak wymienia np. jako zewnętrzne wyznaczniki gatunkowe felietonu różne
formy graficznego wyróżnienia tekstu lub jego fragmentów: „stosuje się zasadę graficznych wyróżnień, obejmujących nie tylko porządek linearny tekstu, lecz także jego architektonikę. Powstaje wtedy swego rodzaju felietonowe uporządkowanie naddane” [Wojtak 2004, s. 207]. Jako element charakterystyki niektórych gatunków prasowych pojawiają się też gry formą graficzną tytułu, operujące przede wszystkim środkami typograficznymi
[s. 23].
To ostatnie stwierdzenie wiąże się z ogólniejszym zagadnieniem funkcjonowania elementów obrazowych,
wizualnych w dyskursie prasowym, a tym samym odsyła do stanowiącego punkt wyjścia niniejszych rozważań
problemu hybrydyzacji i wielokodowości współczesnej komunikacji oraz konieczności dostosowania narzędzi
171
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
i metod badawczych do jej rzetelnego opisu. Dorobek bibliologii, która od dawna bada pismo i układ tekstu jako
elementy książki (zarówno w teoretycznym, jak i praktycznym, związanym z działalnością edytorską wymiarze),
nie może być w tym kontekście pominięty i niedoceniony.
PODSUMOWANIE
Zagadnienia związane z rolą języka i pisma w komunikacji są elementem wspólnym dociekań wszystkich
dyscyplin naukowych badających zjawiska komunikacji. Stanowią obszar, w obrębie którego wzajemne powiązania i wykorzystywanie dorobku innych przyczyniają się niewątpliwie do lepszego poznania i opisu wspólnego
obiektu badań. Nauka o książce zajmuje istotne miejsce w tej sieci interdyscyplinarnych badań nad komunikacją,
z powodzeniem i pożytkiem korzystając z dorobku innych, ale też wnosząc do wspólnego obszaru refleksji własne osiągnięcia. Szczególnie korzystne (dla obu stron) wydają się ścisłe powiązania z semiotyką i lingwistyką,
których potencjał – w świetle zaprezentowanych rozważań – wydaje się jeszcze nie w pełni wykorzystany.
WYKORZYSTANE OPRACOWANIA
Albin, K. (2000). Reklama. Przekaz, odbiór, interpretacja. Warszawa-Wrocław: Wydaw. Naukowe PWN, 254 s.
Furdal, A. (2000). Językoznawstwo otwarte. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 212 s.
Głombiowski, K. (1980). Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 181 s.
Góralska, M. (2005). Język w książce i język książki. [W:] A. Dytman-Stasieńko, J. Stasieńko red. (2005). Język @ multimedia. Wrocław: Wydaw. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, s. 170–179.
Góralska, M. (2007). Funkcjonalność oraz komunikatywność książki tradycyjnej i elektronicznej w perspektywie semiotycznej. [W:] D. Kuźmina red. (2007). Bibliologia. Problemy badawcze nauk humanistycznych. Warszawa: Wydaw. SBP,
s. 360–370.
Migoń, K. (b.r.). Wprowadzenie do bibliolingwistyki, maszynopis.
Migoń, K. (1983). Pismo jako przedmiot badań humanistycznych. Roczniki Biblioteczne R. 27, z. 1–2, s. 409–434.
Migoń, K. (1984). Nauka o książce. Zarys problematyki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 319 s.
Piekot, T. (2006). Przyszłość badań nad komunikacją. [W:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska red. (2006).
Oblicza komunikacji 1: perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją. T. 1. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej „Tertium”, s. 13–16.
Szczęsna, E. (2006). W stronę epistemologii tekstów polisemiotycznych. [W:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. ZaśkoZielińska red. (2006). Oblicza komunikacji 1: perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją. T. 1. Kraków:
Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej „Tertium”, s. 233–244.
Wojtak, M. (2004). Gatunki prasowe. Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 327 s.
Zbierski, T. (1978). Semiotyka książki. Wrocław: Ossolineum, 124 s.
172